Baiyrǧy vikingderdıŋ runikalyq älıppesı men eskı türkı runikalyq älıppesınıŋ tüpkı syry

Professor, akademik Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen» (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynyŋ «Arab derekközderındegı baiyrǧy skandinaviialyqtar» dep atalatyn bölımı būdan aldyn oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bırge oqiyq.   Būl taqyrypty qozǧaǧanda Reseidıŋ äigılı tiurkolog ǧalymy D. Vasilevtıŋ eŋbegıne [1] soqpai ötu mümkın emes. Öitkenı ǧalymnyŋ būl eŋbegı türkıtıldes halyqtardyŋ tılderı men tarihyn jäne olardyŋ jazu mädenietın zertteude taptyrmaityn derek közı bolyp tabylady. Sosyn, erekşe män beretın jäne bır faktor mynau: būl qūndy eŋbegın jazbas būryn ǧalym ūzaq jyldar boiy ekspedisiialarǧa şyǧyp, baiyrǧy türkı runikalyq jazu ülgılerınıŋ nūsqalarymen közbe-köz tanysyp, olardyŋ köşırmelerın jasaudyŋ nätiijesınde, Enisei özenınıŋ boiyndaǧy runikalyq jazu eskertkışterınıŋ korpusyn tolyq qalyptastyrǧan-dy. D. Vasilevtıŋ pıkırınşe, joǧarydaǧy jazu ülgılerınıŋ qai halyqqa tiesılı ekenı turaly alǧaşqy boljamdar XVIII ǧasyrda bastalǧan. Öitkenı däl sol däuırde Resei imperatory bırınşı Petr Sıbırge ekspedisiia attandyryp, Batys ǧylymynda qūpiia atalǧan älgı jazu ülgılerı turaly mälımet jinata bastaǧan. 1722 jyly Sıbırde jürgızılgen atalmyş ekspedisiiaǧa imperatordyŋ özı taǧaiyndaǧan D. Messerşmidt esımdı nemıs ǧalymy jetekşılık etedı. Būl ekspedisiiaǧa ol būrynǧy şved armiiasynyŋ ofiserı bolǧan Filipp İogan Stralenbergtı de qatystyrady. Stralenberg Poltava tübındegı orys-şved soǧysynda tūtqyndalyp, Resei bilıgı ony Sıbırdegı Tobol qalasyna jer audarady. 13 jyl tūtqynda bolǧanymen, älgı aimaqtan öte qomaqty etnografiialyq jäne kartografiialyq material jinap alady da, olardy oŋtüstık şyǧys Aziianyŋ kartasyn jasauǧa öte tiımdı paidalanady jäne Messerşmidt ekspedisiiasyna da özınıŋ ülken ülesın qosady. Messerşmidt öz kündelıgınde Enisei boiyndaǧy qūlpytastarda bädızdelgen runikalyq jazu ülgılerınıŋ soltüstık batys Europadaǧy kelt/got grafikasymen tuystyǧy bar degen batyl boljam jasaidy. D. Vasilevtıŋ pıkırınşe, būl boljamdy britandyq professor T. Baier de (Professor Theophilus Siegfried Bayer) [2], nemıs ǧalymy P.S. Pallas ta qoldaǧan [3], alaida olardyŋ ekeuı de D. Messerşmidt sekıldı älgı jazulardyŋ türkılık tüpkı tegınen mülde beihabar edı. 1818 jyly ǧalym G. Spasskii Sıbırdegı runikalq jazulardyŋ atlasyn jaryqqa şyǧarady. V. Gumboldt pen F. Krug syndy akademikter älgı atlaspen tanysqan soŋ, ol eŋbekke qyzyǧuşylyqtaryn bırden bıldıredı. Soŋyra, akademik F. Krug atalmyş atlasty latyn tılıne audaryp jariialaidy. Söitıp, orhon-enisei jazularymen endıgı jerde şyǧystanuşy özge ǧalymdar da tanysa bastaidy. Bıraq ökınışke orai, olar öz kezegınde älgı jazu ülgılerın eskı slavian jazularnyna jatqyzuǧa tyrysady. Alaida şyndyq qap tübınde jatpaidy emes pe, däl sol kezde venger ǧalymy A. Vamberi men orys ǧalymy A. Şifner Sıbırdegı runikalyq jazulardyŋ türkı halyqtarynyŋ tamǧalarymen ūqsas ekendıgın jariialaidy. Būl közqarasty N. Maliskii men N. Aristov ta qoldap şyǧady. Keiın Sıbırdegı Orhon özenınıŋ boiyndaǧy runikalyq jazulardy N. Iаdrinsev pen V. Radlov ta, sol siiaqty etnogrf, arheolog ärı geograf D. Klemens te zerttei bastaidy. Ol ǧalymdar qūlpytastardyŋ betıne bädızdelgen älgı runikalyq jazulardyŋ qasynan qytaişa jazylǧan mälımettı anyqtap, orhon jazbalarynyŋ tüpkı tegı köktürıkerge tän ekendıgın aiqyndaidy. Baiyrǧy türkı runikalyq jazulary tek Sıbır men Monǧoliia jerınde ǧana emes, Qazaqstan territoriiasynda da, atap aitqanda, Talas, Ile, Syrdariia, Ertıs jäne Jaiyq özenderınıŋ boiynda da jiı kezdesedı. Sol siiaqty ondai jazular soltüstık Europada, äsırese, Daniia, Şvesiia jäne Norvegiia memleketterınıŋ territoriialarynda da köptep kezdesedı. Sondyqtan da bolar, Daniianyŋ ūly lingvist ärı tarihşy ǧalymy Vilgelm Tomsen orys ǧalymy N. Iаdrinsevtıŋ 1889 jyly Monǧoliiaǧa jasaǧan ekspedisiiasynyŋ nätijelerın ülken qyzyǧuşylyq bıldıredı. Sebebı N. Iаdyrinsev moŋǧol jerındegı Koşo-Saidam dep atalatyn saida ornalasqan Erdin-szu monastyrynyŋ maŋynan ekı qūlpytas betıne bädızdelgen runikalyq jazularmen qatar Qytai jazbalaryn da baiqaidy. Sol qūlpytastardan ǧalymdar 40 jolǧa juyq runikalyq jazu ülgılerın köşırıp alyp, Reseige qaita oralǧan soŋ, olardyŋ köşırme nūsqalaryn ırgelı ǧalymdarǧa taratyp jıberedı. Al Vilgelm Tomsen bolsa, olardyŋ syryn aşuǧa bırden kırısıp ketedı de, orhon-enisei jazularynyŋ astarly syryn tübegeilı aşyp beredı. Ol älgı jazulardyŋ fonetikalyq mänın de qosa aiqyndaidy. Özı aşqan ǧylymi jaŋalyqtarynyŋ nätijelerın ol 1893 jyly Daniia Koroldıgınıŋ ǧylym akademiiasyna baiandaidy. Būl jaŋalyǧyn ol säl erterek akdemik V. Radlovqa da aityp bergen-dı. Al Radlov bolsa, Vilgelm Tomsenge sılteme jasai otyryp, 1894 jyly älgı jazulardyŋ tolyq tärjımesın ūsynady. Sonymen qatar, V. Radlov joǧarydaǧy ekı qūlpytastyŋ Bılge qaǧan men onyŋ tuǧan bauyry Kültegınge baǧyştalǧanyn da qosa anyqtaǧan. Keiıngı jyldary baiyrǧy türkı jazularyn zerttep- zerdeleuge orys ǧalymdyry S. Malov, S. Kliaştornyi jäne V. Levşis te öz ülesterın qosady. Sonyŋ nätijesınde orhon- enisei jazularynyŋ eşbır talassyz türkı halyqtaryna tän jazu jüiesı ekendıgı tübegeilı däleldenedı. Qazaq ǧalymdarynyŋ ışınen būl salany zertteuge qomaqty atsalysqan belgılı ǧalymdar - Ǧ. Aidarov [4], M. Joldasbekov [5] jäne Q. Sartqoja [6]. Däl osy tūsta “joǧaryda atalǧan keibır europalyq ǧalymdar köne türkı runiklyq jazularynyŋ tüpkı tegın skandinaviialyq nemese slavian jazularynan taraǧan degen negızsız boljamdy nelıkten jasaǧan?” degen sūraqtyŋ tuyndauy zaŋdy. Būl sūraqtyŋ jauabyn ızder bolsaq, mynalardy aŋǧaramyz: bırınşıden, skandiiaviialyq vkingdedıŋ runikalyq jazulary men eskı türkı runikalyq jazulardyŋ ǧajap ūqsastyǧy taiǧa taŋba basqandai, menmūndalap tūr. Ol ol ma, baiyrǧy vkingdedıŋ runikalyq älıppesı men orhon-enisei älıppesı bır-bırınen ainymaidy. Būǧan köz jetkızu üşın, İiternet ǧalamtorynda tūrǧan ekı älıppenıŋ runikalyq taŋbalaryn bır-bırımen salystyrsaq jetkılıktı. Olardaǧy taŋbalarynyŋ syrtqy beinelerı ǧana emes, 24 taŋbaǧa teŋeletın älıppelerı de bırın-bırı ainytpai qaitalaidy. Bıraq solai eken dep, olar köktürıkterge batystan keldı deuge mülde oryn joq, öitkenı eskı türkı runikalyq jazu ülgsınıŋ türkılık tegın älgı qūlpytastardaǧy qytaişa bädızdelgen mälımetter de tolyq maqūldap tūr. Ekınşıden, eskı türkı runikalyq jazu ülgılerınıŋ negızın slaviandardan ızdeudıŋ astarynda Stalin zamanynyŋ imperiialyq saiasaty jatqany kümän tudyrmaidy. Mūnyŋ dälelın Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın türkologiia salasynda ǧylymi zertteu jūmystaryn kılt toqtatqan Stalin jarlyǧynan da anyq körınedı. Sol jarlyqqa qol qoiylǧan sätten batap, Vilgelm Tomsen men Radlovqa sılteme jasaǧan tiurklog ǧalymdardyŋ jappai bastary alyna bastaidy nemese olardyŋ ölım qūryǧynan aman qalǧandary katorgaǧa aidalǧan bolatyn. Ol ol ma, Orhon jäne Enisei özenınıŋ boiyndaǧy köktürıkterdıŋ kösemderıne qoiyilǧan tas müsınderdıŋ bastary tūtastai saiasat qylyşymen qaǧylyp tastalǧan bolatyn. Būl jabaiylyqtyŋ astarynan türkı örkenietınıŋ jetıstıkterıne degen Resei imperiiasynyŋ tarapynan qasa-qana qastandyq pen köre almauşylyqty jäne eşbır jönı joq ıştarlyqty, sol siiaqty Reseidıŋ imperiialyq ǧylymynyŋ mülde saiasilanyp ketkendıgın aiqyn köruge bolady. Esesıne, būl şyndyqty būl künde küllı älem ǧalymdary bıledı. Öitkenı şyndyqtyŋ qap tübınde jatpaityny, iaǧni erte me, keş pe, älgı qapty tesıp şyǧatyny qaq. Sol şyndyqtyŋ bırı - Vikipediian alynǧan tömengı suretterde beinelengen, taiǧa taŋba basqandai, közge ūryp tūrǧan tübı türkı viking älıppesı men Orhon-Enisei runikalyq älıppesınıŋ arasyndaǧy ǧajap ūqsastyq. Baiyrǧy skandinaviialyq älıppe   Köne türkı nemese Orhon-Enisei älıpbiı Būl oraida kezınde Reseidıŋ ūly aqyny A.Puşkinnen bastau alǧan, odan soŋ aldymen Europaǧa, sodan keiın küllı älemge tarap ketken “Orystyŋ betın tyrnasa, arǧy jaǧynan tatar şyǧady” degen astarly äpsana oiǧa oralady. Sosyn, älgı äpsananyŋ nenı meŋzep tūrǧanyn baiqamau da mümkın emes. Sebebı būl saqaldy äpsananyŋ astarynda “Reseidıŋ tüpkı tarihyn türkı örkenietınsız elestetu mümkın emes” degen tereŋ şyndyqtyŋ qūlaǧy qyltiyp tūr. Sondai-aq, būl tarihi şyndyqty jasyru da nemese mülde terıske şyǧaru da mümkın emes. Öitkenı, bügıngı ǧylym biıgınen älem tarihyna tereŋ üŋıler bolsaq, joǧarydaǧy mätelge ainalǧan qūndylyqtyŋ ışkı qatpary odan da tereŋırek ekenıne köz jetkızemız jäne būl tüiındemenıŋ jai ǧana qūrǧaq söz emes ekenıne türkı örkenietı tarihynyŋ bıregei bılgırı Lev Gumilevtıŋ “Bızdıŋ äkemız – Şyŋǧys han, anamyz – Altyn Orda, al atamyz – Ūly türık qaǧanaty” degen pıkırı naqty dälel bola alady. Körıp otyrǧanymyzdai, joǧarydaǧy ekı älıpbidıŋ bır-bırınen eşbır aiyrmaşylyǧy joq. Endeşe, būl älıpbidı Batys älemınıŋ özı de kezınde Aziia kındıgındegı köktürıkterdıŋ jazu mädenietınen alǧany dau tuǧyzbasa kerek. Sebebı, D. Vasilevtıŋ joǧaryda atalǧan monografiiasynda keltırılgen naqty derekterge qaraǧanda, köne türkı runikalyq jazulary tek qūlpytasarda ǧana kezdespeidı. Olardyŋ qoldanylu aiasy öte keŋ bolǧan, iaǧni qarapaiym halyq ta älgı jazu ülgısın keŋınen paidalanǧan. Öitkenı ol jazular halyqtyŋ kündelıktı paidalanyp jürgen būiymdarynyŋ, atap aitqanda, beldıkterınıŋ aiyldaryna, jylqy äbzelderıne, sol siiaqty saqina, jüzık nemese bılezıkterdıŋ qyrlaryna nemese basqa būiymdardyŋ betıne de bädızdeletın bolǧan [7]. Sılteme jasalǧan ädebietterdıŋ tızımı: 1. Vasilev D.D. Graficheskii fond pamiatnikov tiurkskoi runicheskoi pismennosti aziiatskogo areala. İzdatelstvo «Nauka». Moskva, 1983. Öz kezegınde D.D.Vasilev tömendegı ǧalymdardyŋ eŋbekterıne sılteme jasaidy: A.N.Samoilovich. Materialy dlia ukazatelia literatury po eniseisko-orhonskoi psmennosti; A.M.Şerbak. Eniseiskie runicheskie nadpisi. K istorii otkpytiia i izucheniia; D.M.Nasilov. Drevnetiurkskaia pismennost v issledovaniiah poslednih let; E.Tyriarskii. Eşe raz o metodike izdaniia runicheskih nadpisei. – Turkologia. K 70-letiiu akad. A.N.Kononova; G.Aidarov. Bibliografcheskii ukazate literatury po eniseisko-orhonskim i talasskim pamiatnikam drevnetiurkskoi pismennosti. 2. Bayer Th.S.Vetus inscriptio prusica. – Commentarii Academiiae Scientiarum Imp.Petropolitanae. Petropoli,1927. 3. Pallas P.S. Neye Nordliche beltrage zur physikalischen und geographischen Erd-und Volkerschraibungen. T.5. St.-Pbg., 1573. 107 4. Aidarov Ǧ., Qūryşjanov Ä., Tomanov M. Köne türkı jazba eskertkışterınıŋ tılı. Almaty. Mektep, 1971. 5. Joldasbekov M. Köne türk jazba eskertkışterı. Hayqaralyq türkı akademiiasy, 2017. 6. Sartkojauly K. Genezis drevnetiurksogo runicheskogo pisma, 2012. 7. Vasilev D.D. Graficheskii fond pamiatnikov tiurkskoi runicheskoi pismennosti aziiatskogo areala. İzdatelstvo «Nauka». Moskva, 1983. 10-14 better.  

Ädıl Ahmetov

 

(jalǧasy bar)