Professor, akademık Ádil Ahmetovtyń «Vıkıngderdiń izimen» (Ǵylymı gıpotezalyq týyndy) kitabynyń «Arab derekkózderindegi baıyrǵy skandınavııalyqtar» dep atalatyn bólimi budan aldyn oqyrman nazaryna usynylǵan. Osy kitaptan úzindi jarııalaýdy odan ári jalǵastyramyz. Birge oqıyq.
Bul taqyrypty qozǵaǵanda Reseıdiń áıgili tıýrkolog ǵalymy
D. Vasılevtiń eńbegine [1] soqpaı ótý múmkin emes. Óıtkeni
ǵalymnyń bul eńbegi túrkitildes halyqtardyń tilderi men tarıhyn
jáne olardyń jazý mádenıetin zertteýde taptyrmaıtyn derek kózi
bolyp tabylady. Sosyn, erekshe mán beretin jáne bir faktor
mynaý: bul qundy eńbegin jazbas buryn ǵalym uzaq jyldar boıy
ekspedıııalarǵa shyǵyp, baıyrǵy túrki rýnıkalyq jazý
úlgileriniń nusqalarymen kózbe-kóz tanysyp, olardyń
kóshirmelerin jasaýdyń nátııjesinde, Enıseı ózeniniń boıyndaǵy
rýnıkalyq jazý eskertkishteriniń korpýsyn tolyq
qalyptastyrǵan-dy.
D. Vasılevtiń pikirinshe, joǵarydaǵy jazý úlgileriniń qaı
halyqqa tıesili ekeni týraly alǵashqy boljamdar XVIII ǵasyrda
bastalǵan. Óıtkeni dál sol dáýirde Reseı ımperatory birinshi Petr
Sibirge ekspedıııa attandyryp, Batys ǵylymynda qupııa atalǵan
álgi jazý úlgileri týraly málimet jınata bastaǵan. 1722 jyly
Sibirde júrgizilgen atalmysh ekspedıııaǵa ımperatordyń ózi
taǵaıyndaǵan D. Messershmıdt esimdi nemis ǵalymy jetekshilik
etedi. Bul ekspedıııaǵa ol burynǵy shved armııasynyń ofıeri
bolǵan Fılıpp Iogan Stralenbergti de qatystyrady. Stralenberg
Poltava túbindegi orys-shved soǵysynda tutqyndalyp, Reseı
bıligi ony Sibirdegi Tobol qalasyna jer aýdarady. 13 jyl
tutqynda bolǵanymen, álgi aımaqtan óte qomaqty etnografııalyq
jáne kartografııalyq materıal jınap alady da, olardy ońtústik
shyǵys Azııanyń kartasyn jasaýǵa óte tıimdi paıdalanady jáne
Messershmıdt ekspedıııasyna da óziniń úlken úlesin qosady.
Messershmıdt óz kúndeliginde Enıseı boıyndaǵy
qulpytastarda bádizdelgen rýnıkalyq jazý úlgileriniń soltústik
batys Eýropadaǵy kelt/got grafıkasymen týystyǵy bar degen
batyl boljam jasaıdy.
D. Vasılevtiń pikirinshe, bul boljamdy brıtandyq
professor T. Baıer de (Professor Theophilus Siegfried Bayer) [2],
nemis ǵalymy P.S. Pallas ta qoldaǵan [3], alaıda olardyń ekeýi de
D. Messershmıdt sekildi álgi jazýlardyń túrkilik túpki teginen
múlde beıhabar edi.
1818 jyly ǵalym G. Spasskıı Sibirdegi rýnıkalq
jazýlardyń atlasyn jaryqqa shyǵarady. V. Gýmboldt pen
F. Krýg syndy akademıkter álgi atlaspen tanysqan soń, ol
eńbekke qyzyǵýshylyqtaryn birden bildiredi. Sońyra, akademık
F. Krýg atalmysh atlasty latyn tiline aýdaryp jarııalaıdy.
Sóıtip, orhon-enıseı jazýlarymen endigi jerde shyǵystanýshy
ózge ǵalymdar da tanysa bastaıdy. Biraq ókinishke oraı, olar óz
kezeginde álgi jazý úlgilerin eski slavıan jazýlarnyna jatqyzýǵa
tyrysady. Alaıda shyndyq qap túbinde jatpaıdy emes pe, dál sol
kezde venger ǵalymy A. Vamberı men orys ǵalymy A. Shıfner
Sibirdegi rýnıkalyq jazýlardyń túrki halyqtarynyń
tamǵalarymen uqsas ekendigin jarııalaıdy. Bul kózqarasty N.
Malıkıı men N. Arıstov ta qoldap shyǵady. Keıin Sibirdegi
Orhon ózeniniń boıyndaǵy rýnıkalyq jazýlardy N. Iadrınev
pen V. Radlov ta, sol sııaqty etnogrf, arheolog ári geograf
D. Klemen te zertteı bastaıdy. Ol ǵalymdar qulpytastardyń
betine bádizdelgen álgi rýnıkalyq jazýlardyń qasynan qytaısha
jazylǵan málimetti anyqtap, orhon jazbalarynyń túpki tegi
kóktúrikerge tán ekendigin aıqyndaıdy.
Baıyrǵy túrki rýnıkalyq jazýlary tek Sibir men Monǵolııa
jerinde ǵana emes, Qazaqstan terrıtorııasynda da, atap aıtqanda,
Talas, Ile, Syrdarııa, Ertis jáne Jaıyq ózenderiniń boıynda da
jıi kezdesedi. Sol sııaqty ondaı jazýlar soltústik Eýropada,
ásirese, Danııa, Shveııa jáne Norvegııa memleketteriniń
terrıtorııalarynda da kóptep kezdesedi. Sondyqtan da bolar,
Danııanyń uly lıngvıst ári tarıhshy ǵalymy Vılgelm Tomsen
orys ǵalymy N. Iadrınevtiń 1889 jyly Monǵolııaǵa jasaǵan
ekspedıııasynyń nátıjelerin úlken qyzyǵýshylyq bildiredi.
Sebebi N. Iadyrınev mońǵol jerindegi Kosho-aıdam dep atalatyn
saıda ornalasqan Erdın-zý monastyrynyń mańynan eki qulpytas
betine bádizdelgen rýnıkalyq jazýlarmen qatar Qytaı jazbalaryn
da baıqaıdy. Sol qulpytastardan ǵalymdar 40 jolǵa jýyq
rýnıkalyq jazý úlgilerin kóshirip alyp, Reseıge qaıta oralǵan soń,
olardyń kóshirme nusqalaryn irgeli ǵalymdarǵa taratyp jiberedi.
Al Vılgelm Tomsen bolsa, olardyń syryn ashýǵa birden kirisip
ketedi de, orhon-enıseı jazýlarynyń astarly syryn túbegeıli
ashyp beredi. Ol álgi jazýlardyń fonetıkalyq mánin de qosa
aıqyndaıdy. Ózi ashqan ǵylymı jańalyqtarynyń nátıjelerin ol
1893 jyly Danııa Koroldiginiń ǵylym akademııasyna baıandaıdy.
Bul jańalyǵyn ol sál erterek akdemık V. Radlovqa da aıtyp
bergen-di. Al Radlov bolsa, Vılgelm Tomsenge silteme jasaı
otyryp, 1894 jyly álgi jazýlardyń tolyq tárjimesin usynady.
Sonymen qatar, V. Radlov joǵarydaǵy eki qulpytastyń Bilge
qaǵan men onyń týǵan baýyry Kúlteginge baǵyshtalǵanyn da qosa
anyqtaǵan.
Keıingi jyldary baıyrǵy túrki jazýlaryn zerttep-
zerdeleýge orys ǵalymdyry S. Malov, S. Klıashtornyı jáne
V. Levshı te óz úlesterin qosady. Sonyń nátıjesinde orhon-
enıseı jazýlarynyń eshbir talassyz túrki halyqtaryna tán jazý
júıesi ekendigi túbegeıli dáleldenedi. Qazaq ǵalymdarynyń ishinen
bul salany zertteýge qomaqty atsalysqan belgili ǵalymdar -
Ǵ. Aıdarov [4], M. Joldasbekov [5] jáne Q. Sartqoja [6].
Dál osy tusta “joǵaryda atalǵan keıbir eýropalyq ǵalymdar
kóne túrki rýnıklyq jazýlarynyń túpki tegin skandınavııalyq
nemese slavıan jazýlarynan taraǵan degen negizsiz boljamdy
nelikten jasaǵan?” degen suraqtyń týyndaýy zańdy.
Bul suraqtyń jaýabyn izder bolsaq, mynalardy ańǵaramyz: birinshiden,
skandııavııalyq vkıngdediń rýnıkalyq jazýlary men eski túrki
rýnıkalyq jazýlardyń ǵajap uqsastyǵy taıǵa tańba basqandaı,
menmundalap tur. Ol ol ma, baıyrǵy vkıngdediń rýnıkalyq
álippesi men orhon-enıseı álippesi bir-birinen aınymaıdy. Buǵan
kóz jetkizý úshin, Iıternet ǵalamtorynda turǵan eki álippeniń
rýnıkalyq tańbalaryn bir-birimen salystyrsaq jetkilikti.
Olardaǵy tańbalarynyń syrtqy beıneleri ǵana emes, 24 tańbaǵa
teńeletin álippeleri de birin-biri aınytpaı qaıtalaıdy. Biraq
solaı eken dep, olar kóktúrikterge batystan keldi deýge múlde
oryn joq, óıtkeni eski túrki rýnıkalyq jazý úlgsiniń túrkilik tegin
álgi qulpytastardaǵy qytaısha bádizdelgen málimetter de tolyq
maquldap tur. Ekinshiden, eski túrki rýnıkalyq jazý úlgileriniń
negizin slavıandardan izdeýdiń astarynda Stalın zamanynyń
ımperııalyq saıasaty jatqany kúmán týdyrmaıdy. Munyń dálelin
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin túrkologııa salasynda ǵylymı
zertteý jumystaryn kilt toqtatqan Stalın jarlyǵynan da anyq
kórinedi. Sol jarlyqqa qol qoıylǵan sátten batap, Vılgelm
Tomsen men Radlovqa silteme jasaǵan tıýrklog ǵalymdardyń
jappaı bastary alyna bastaıdy nemese olardyń ólim quryǵynan
aman qalǵandary katorgaǵa aıdalǵan bolatyn. Ol ol ma, Orhon
jáne Enıseı ózeniniń boıyndaǵy kóktúrikterdiń kósemderine
qoıyılǵan tas músinderdiń bastary tutastaı saıasat qylyshymen
qaǵylyp tastalǵan bolatyn. Bul jabaıylyqtyń astarynan túrki
órkenıetiniń jetistikterine degen Reseı ımperııasynyń tarapynan
qasa-qana qastandyq pen kóre almaýshylyqty jáne eshbir jóni joq
ishtarlyqty, sol sııaqty Reseıdiń ımperııalyq ǵylymynyń múlde
saıasılanyp ketkendigin aıqyn kórýge bolady. Esesine, bul
shyndyqty bul kúnde kúlli álem ǵalymdary biledi. Óıtkeni
shyndyqtyń qap túbinde jatpaıtyny, ıaǵnı erte me, kesh pe, álgi
qapty tesip shyǵatyny qaq. Sol shyndyqtyń biri - Vıkıpedııan
alynǵan tómengi sýretterde beınelengen, taıǵa tańba basqandaı,
kózge uryp turǵan túbi túrki vıkıng álippesi men Orhon-Enıseı
rýnıkalyq álippesiniń arasyndaǵy ǵajap uqsastyq.
Baıyrǵy skandınavııalyq álippe
Kóne túrki nemese Orhon-Enıseı álipbıi
Bul oraıda kezinde Reseıdiń uly aqyny A.Pýshkınnen bastaý
alǵan, odan soń aldymen Eýropaǵa, sodan keıin kúlli álemge tarap
ketken “Orystyń betin tyrnasa, arǵy jaǵynan tatar shyǵady”
degen astarly ápsana oıǵa oralady. Sosyn, álgi ápsananyń neni
meńzep turǵanyn baıqamaý da múmkin emes. Sebebi bul saqaldy
ápsananyń astarynda “Reseıdiń túpki tarıhyn túrki órkenıetinsiz
elestetý múmkin emes” degen tereń shyndyqtyń qulaǵy qyltıyp
tur. Sondaı-aq, bul tarıhı shyndyqty jasyrý da nemese múlde
teriske shyǵarý da múmkin emes. Óıtkeni, búgingi ǵylym bıiginen
álem tarıhyna tereń úńiler bolsaq, joǵarydaǵy mátelge aınalǵan
qundylyqtyń ishki qatpary odan da tereńirek ekenine kóz
jetkizemiz jáne bul túıindemeniń jaı ǵana qurǵaq sóz emes ekenine
túrki órkenıeti tarıhynyń biregeı bilgiri Lev Gýmılevtiń “Bizdiń
ákemiz – Shyńǵys han, anamyz – Altyn Orda, al atamyz – Uly túrik
qaǵanaty” degen pikiri naqty dálel bola alady.
Kórip otyrǵanymyzdaı, joǵarydaǵy eki álipbıdiń bir-birinen
eshbir aıyrmashylyǵy joq. Endeshe, bul álipbıdi Batys áleminiń
ózi de kezinde Azııa kindigindegi kóktúrikterdiń jazý mádenıetinen
alǵany daý týǵyzbasa kerek. Sebebi, D. Vasılevtiń joǵaryda
atalǵan monografııasynda keltirilgen naqty derekterge qaraǵanda,
kóne túrki rýnıkalyq jazýlary tek qulpytasarda ǵana kezdespeıdi.
Olardyń qoldanylý aıasy óte keń bolǵan, ıaǵnı qarapaıym halyq ta
álgi jazý úlgisin keńinen paıdalanǵan. Óıtkeni ol jazýlar
halyqtyń kúndelikti paıdalanyp júrgen buıymdarynyń, atap
aıtqanda, beldikteriniń aıyldaryna, jylqy ábzelderine, sol
sııaqty saqına, júzik nemese bilezikterdiń qyrlaryna nemese basqa
buıymdardyń betine de bádizdeletin bolǵan [7].
Silteme jasalǵan ádebıetterdiń tizimi:
1. Vasılev D.D. Grafıcheskıı fond pamıatnıkov tıýrkskoı
rýnıcheskoı pısmennostı azııatskogo areala. Izdatelstvo
«Naýka». Moskva, 1983. Óz kezeginde D.D.Vasılev tómendegi
ǵalymdardyń eńbekterine silteme jasaıdy:
A.N.Samoılovıch. Materıaly dlıa ýkazatelıa lıteratýry po
enıseısko-orhonskoı psmennostı; A.M.erbak. Enıseıskıe
rýnıcheskıe nadpısı. K ıstorıı otkpytııa ı ızýchenııa;
D.M.Nasılov. Drevnetıýrkskaıa pısmennost v ıssledovanııah
poslednıh let; E.Tyrıarskıı. Ee raz o metodıke ızdanııa
rýnıcheskıh nadpıseı. – Turkologia. K 70-letııý akad.
A.N.Kononova; G.Aıdarov. Bıblıografcheskıı ýkazate
lıteratýry po enıseısko-orhonskım ı talasskım
pamıatnıkam drevnetıýrkskoı pısmennostı.
2. Bayer Th.S.Vetus inscriptio prusica. – Commentarii Academiiae
Scientiarum Imp.Petropolitanae. Petropoli,1927.
3. Pallas P.S. Neye Nordliche beltrage zur physikalischen und
geographischen Erd-und Volkerschraibungen. T.5. St.-Pbg., 1573.
107
4. Aıdarov Ǵ., Quryshjanov Á., Tomanov M. Kóne túrki jazba
eskertkishteriniń tili. Almaty. Mektep, 1971.
5. Joldasbekov M. Kóne túrk jazba eskertkishteri.
Hayqaralyq túrki akademııasy, 2017.
6. Sartkojaýly K. Genezıs drevnetıýrksogo rýnıcheskogo
pısma, 2012.
7. Vasılev D.D. Grafıcheskıı fond pamıatnıkov tıýrkskoı
rýnıcheskoı pısmennostı azııatskogo areala. Izdatelstvo
«Naýka». Moskva, 1983. 10-14 better.
Ádil Ahmetov
(jalǵasy bar)
