Ötken aptada professor Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen». (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynan «Skandinaviia qorǧandarynyŋ arheologiialyq kelbetı» dep atalatyn bölıgı oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bırge oqiyq.
2005 jyldan berı Genogeografiialyq joba (Genogeographic
project) älem ǧalymdarynyŋ jahandyq deŋgeide aqparat almasa
otyryp, bırlese ärı öte jemıstı jūmys ısteuıne mümkındık beretın
ǧylymi arnaǧa ainalyp ülgerdı. Bügıngı taŋda osy jobaǧa arnalǧan
tūraqty zertteu granttary men ortaq aqparattyŋ qoljetımdılıgınıŋ
arqasynda Genogeografiialyq joba oǧan qatysuşy ǧalymdarǧa
adamzattyŋ genetikalyq şyǧu tegı men onyŋ san-aluandyǧyn
tübegeilı zertteuge ülken jol aşyp berıp otyr.
Bazalyq ortalyǧy Daniia astanasy Kopengagen qalasynda
ornalasqan Genogeografiialyq joba ‘adamzattyŋ tüptamyry qaida
jäne bızderdıŋ ata-tekterımız kım bolǧan?’ degen kez kelgen
adamnyŋ kökeiınde jüretın mäŋgı sūraqtyŋ jauabyn tabu üşın, eŋ
ozyq genetikalyq tehnologiialardy paidalanuda. Tek keiıngı
jyldardyŋ özınde ǧana halyqaralyq qūramdaǧy zertteuşıler toby
jer şarynyŋ ärtürlı aimaqtarynda tūratyn 75000 jergılıktı
respondent-qatysuşylarmen bırge öte önımdı jūmys jürgızdı.
Osynyŋ nätijesınde jinalǧan genetikalyq materialdar
adamzattyŋ ortaq tarihy men migrasiialyq baǧyttaryn tübegeilı
anyqtauǧa orasan zor paidasyn tigızıp otyr.
Bügıngı taŋda Genogeografiialyq joba öte baǧaly genetikalyq
jäne geografiialyq aqparattardyŋ kolleksiialyq qomaqty
bazasyna ie. Zertteuşı ǧalymdar älgı kolleksiiadaǧy aqparatqa
tapsyrys beru arqyly qol jetkıze alady. Ol üşın käsıbi
zertteuşıler elektrondy pochtalary arqyly Daniianyŋ Ūlttyq
geografiialyq qoǧamnyŋ aiasynda jūmys ısteitın Geno 2.0
komandasyna Genogeografiialyq jobanyŋ bazalyq materialdaryn
alu turaly tapsyrysty myna internet saitqa joldasa jetkılıktı:
https://genogeographic.natonalgeographic.com
Däl qazır genetikalyq tehnologiialar öte jyldam
dinamikamen damyp kele jatyr. Sonyŋ arqasynda ǧalymdar
atalmyş jobanyŋ aldyŋǧy ekı kezeŋınde jinalǧan genetikalyq
materialdardy saraptaudyŋ nätijesınde qol jetkızılgen aqparat
pen qūndy täjıribenı paidalana otyryp, endıgı jerde Geno 2.0
Next Generaton, iaǧni Genogeorafiialyq jobanyŋ bolaşaq kezeŋıne
kırıse bastady.
Joǧaryda atalǧan saitqa kıru arqyly käsıbi ǧalymdar
älemdık ǧylymǧa öz ülesterın qosa alady jäne öz nätijelerın DNQ
nemese DAR saraptama repozitarlarynyŋ bazasyna tırkeuge de
mümkındık alady jäne būl üderıs onlain qosymşalar arqyly ıske
asyrylady.
Osy oraida, adamzat tarihyn DNQ arqyly qaita jazuǧa
talpynǧan Eske Uillerslev (Eske Wllerslev) syndy Daniianyŋ
ǧūlama ǧalymyn oqyrmandarǧa tanystyra ketudıŋ eşbır
artyqtyǧy joq siiaqty. 2016 jylǧy mamyrdyŋ 16-sy künı New
York Times gazetınde Karl Zimmer (Carl Zimmer) atty jurnalistıŋ
‘Eske Uillerslev tarihty DNQ arqyly qaita jazuda’ atty
maqalasy jaryq körgen-dı. Sol maqalada būl künde Kopengagen
universitetınıŋ aiasynda jūmys ısteitın Geogenetika ortalyǧynyŋ
direktory, ǧylym doktory Eske Uillerslev jaiynda bıraz
tūşymdy aqparat berılgen. Sol aqparattyŋ bır parasy
tömendegıdei.
Daniialyq ǧalym Eske Uillerslev bala kezınen bastap özı
tuyp ösken Gentof qalaşyǧynan barynşa erte ketuge asyqqan.
Sebebı, onyŋ köpten kütken asqaq armany erjetken kezde
Arktikaǧa attanu bolatyn. Onyŋ būl armanyn özımen bırge tuǧan
egızdıŋ syŋary Rein esımdı bauyry da tolyq qoldapty. Kanikul
kezınde olar uaqyttaryn qalyŋ orman ışınde oŋaşa qalyp, adam
tözbes qiynşylyqtar kezdese qalsa, jan saqtauǧa sebı tietın aila-
ädısterdı üirenuge baǧyştaǧan. Aldyn-ala josparlanǧan bırınşı
saparyn Uillerslevter Sıbırden bastauǧa ūiǧarady. Söitıp, olar
aldyn-ala iukagirler dep atalatyn, şamamen, tek būlan etımen
ǧana küneltetın bır top beitanys adamdarmen tanystyq ornatady.
Aǧaiyndy Uillerslevter 18-ge tolǧan kezde atalmyş
josparlaryn oryndauǧa bırden kırısıp ketedı. Köp ūzamai-aq olar
kanoemen şalǧaidaǧy Sıbır özenderımen saiahat qūra bastaidy.
‘Aldyŋdaǧy taudyŋ arǧy jaǧynda ne kütıp tūrǧanyn bılu qiyn
boldy,’- deidı būl künde 51 jasqa tolǧan Eske Uillerslev. Öitkenı
Sıbırdıŋ kartalarynda eldı mekender ap-anyq belgılengenımen, jas
saiahatşylar olardyŋ maŋy tūrmaq şaŋyn da köre almaǧan
syŋaily.
Doktor Eske Uillerslev kelesı tört jyldyŋ köpşılıgın
Sıbırde būlan aulaumen jäne şegı joq tundrany kezıp,
iukagirlermen jäne sol aimaqta mekendeitın özge etnostardyŋ
ökılderımen kezdesedı. Būl täjıribesı Eske Uillerslevke
‘etnikalyq toptar men älem halyqtary planeta betıne qalai
taralǧan?’ degen jūmbaq syrdyŋ jauabyn ızdeuge talpyndyrady.
Odan berı şirek ǧasyr ötse de, doktor Uillerslev älgı sūraqtyŋ
jauabyn tabudan eş jalyqqan emes siiaqty, kerısınşe, ızdenımpaz
ǧalym ǧajap ǧylymi jaŋalyqtardyŋ betterın bırtındep aşa
bastaidy. Bügınde Kopengagen universitetınıŋ Geogenetika
ortalyǧynyŋ direktory doktor Uillerslev baiyrǧy DNQ
kletkalaryn adamzattyŋ osydan 50000 jyl būrynǧy tarihyn
rekonstruksiialau üşın şeber paidalanuda. Ǧalymnyŋ aşqan
zamanaui jaŋalyqtary baiyrǧy tarihty tereŋ tüsınuge jäne
adamzattyŋ damu ürdısterın däl anyqtau üşın bügıngı kezde zertteu
obektılerıne ainalǧan arheologiialyq qazba qūmyralar men
zamanaui mädenietter äste bere almaityn zamanaui aiǧaqtar men
däiektı dälelderdı ızdep tabuda taptyrmas ädısnamaǧa ainalyp
otyr.
Doktor Uillerslevtıŋ baiyrǧy adam genomyn anyqtauǧa
arnalǧan öte nätijelı alǧaşqy jūmysy osydan 4000 jyl būryn
ömır sürgen grenlandiialyq balanyŋ DNQ kletkalaryn zertteuden
bastalǧan bolatyn. Al ǧalymnyŋ 24000 jyl būryn ömır sürgen
sıbırlık adamnyŋ qaŋqa süiegın zertteuge arnalǧan jūmysy
oilamaǧan jerden europalyqtar men baiyrǧy amerikalyq
‘ündısterdıŋ’ arasyndaǧy bailanysty da tolyq aşyp otyr.
Sonymen qatar, doktor Uillerslev baiyrǧy adamdardyŋ DNQ
kletkalaryn zerttegen käsıbi ǧalymdardyŋ eŋ alǧaşqysy ǧana
emes, ol - bügıngı taŋda osy ǧylymi arnanyŋ alǧy şebınde kele
jatqan bırıgei de ırgelı ärı käsıbi tūlǧa. Ärıptesterı būl ǧalymnyŋ
sony tabystaryn toqtausyz eŋbekqorlyǧynyŋ jäne halyqaralyq
deŋgeide özge ǧalymdarmen ornatqan tyǧyz bailanystary men
baǧa jetpes täjıribesınıŋ nätijesı dep bıledı. Būl pıkırdıŋ bır
dälelı mynau. AQŞ-tyŋ Dallas qalasyndaǧy Southern Methodist
universitetınıŋ arheolog ǧalymy David Melserdıŋ aituyna
qaraǧanda, doktor Uillerslev – öz ǧylymi salasynyŋ
katalizatory ärı horeografy, ärı dirijerı ǧana emes, sonymen
qatar ol - kez kelgen adamdy özınıŋ ǧylymi nätijelerıne kümänsız
sendıre alatyn ǧajap ǧalym.
Bügıngı taŋda doktor Uillerslevtıŋ qol jetkızgen ǧylymi
jetıstıkterı kün sanap artyp keledı. Mäselen, 2015 jyly ol öz
ärıptesterımen bırge Vaşington ştatynyŋ territoriiasynan
tabylǧan ‘Kennevik adamy nemese baiyrǧy adam’ atty osydan
8500 jyl būryn ömır sürgen 12 jasar ‘ündıs’ balasynyŋ qaŋqa
süiekterınen alynǧan genom turaly aqparat jariialaǧan bolatyn.
Būl aqparat jaryq körgen boida-aq sol maŋdaǧy jergılıktı ‘ündıs’
taipalarynyŋ narazylyǧyn tuǧyzǧan-dy jäne būl narazylyq tört
jylǧa sozylǧan bolatyn. Solaiy solai bolǧanmen, soŋyra
ǧalymdar men älgı ‘ündısterdıŋ’ ökılderı ortaq ymyraǧa kelıp, sol
uaqyttan 50 jyl būryn qazyp alynǧan älgı qaŋqa süiekterdı 2014
jyly o bastaǧy ornyna qaita jerleidı. Bügıngı taŋda Daniia
memleketınıŋ astanasy Kopengagendgı Doktor Eske Uillerslev
negızın qalaǧan halyqaralyq Genogeografiialyq ǧylymi ortalyqta
110 käsıbi ǧalym tūraqty jūmys ısteidı. Olar, sonymen qatar, osy
baǧytta zertteu jūmystaryn jürgızıp jürgen küllı älem
ǧalymdarymen tyǧyz bailanys ornatqan. Sonyŋ arqasynda bügıngı
taŋda būl joba boiynşa zerttelgen adam sany bır millionnan
asyp jyǧylady ärı olar 140 eldı qamtidy. Endeşe, bızdıŋ genetik
ǧalymdarymyz da atlmyş ortalyqtyŋ ǧalymdarymen bailanys
ornatyp, öz halqymyzdyŋ tüpkı tegın tübegeilı zertteuge barynşa
atsalyssa qūba-qūp bolar edı.
Viking älemınıŋ genomdyq kelbetı de nazar audaralyq mäsele.
Öitkenı jihangez vikingderdıŋ Skandinaviiadan Europanyŋ özge
aimaǧyna jasaǧan ekspansiiasy älemde teŋdesı joq jyldamdyqpen
ıske asqan mädeni transformasiialyq qūbylys bolatyn. Aitsa-
aitqandai-aq, bızdıŋ zamanymyzdyŋ 750-1050 jyldary aralyǧynda
vikingder Euraziianyŋ batys aimaǧynyŋ basym köpşılıgın qamtyp,
Grenlandiia jäne Soltüstık Amerikaǧa da at ızın salyp, bügınge
deiın jalǧasyp kele jatqan mädeni mūra qaldyrǧan edı.
Vikingderdıŋ genetikalyq jäne ekspansiialyq joryqtarynyŋ
yqpalyn anyqtau üşın genetik ǧalymdar qola däuırınen, atap
aitqanda, b.z.b. 2400 jyldan bastap, b.z. 1600 jyldaryna deiıngı
aralyqty qamtityn küllı Europa aimaqtarynan jäne
Grenlandiiadan 442 baiyrǧy adamdardyŋ genomyn, vikingder
däuırıne ekpın bere otyryp saraptamadan ötkızgen. Saraptama
nätijesı vikingder däuırınde Skandinaviiaǧa oŋtüstık şyǧystan,
dälırek aitqanda, Daniia men şyǧys Şvesiia öŋırlerınen basqa
gennıŋ kelıp qosylǧanyn jäne ol gennıŋ Skandinaviianyŋ özge
ölkelerıne de taraǧanyn sipattaidy. Bügıngı Skandinaviia
tılderınıŋ bır-bırıne öte ūqsaityndyǧyna qaramastan, ǧalymdar
Skandinaviia ışındegı genetikalyq qūrylymnyŋ bır-bırınen
özgeşelıgı osydan 1000 jyl būryn baiqalǧandyǧyn da atap ötedı.
Mäselen, saraptama nätijesı Angliiada negızınen daniialyq
vikingderdıŋ, Baltyq boiyndaǧy halyqtarda şved vikingderınıŋ
al İrlandiia, İslandiia jäne Grenlandiiada, kerısınşe,
norvegiialyq vikingderdıŋ yqpaly üstem bolǧanyn anyqtaǧan.
Ǧalymdyr sonymen qatar arheologiialyq tūrǧydan mūqiiat
zerttelgen bır ekspedisiia müşelerınıŋ köpşılıgı bır otbasynan
şyqqan tuystas adamdar ekenın, sondai-aq, böten europalyq tektıŋ
basym köpşılıgı Skandinaviiaǧa viking däuırınde kelıp
qonystanǧanyn da däl anyqtaǧan. Viking däuırındegı
skandinaviialyq genomdy bügıngı skandinaviialyq genommen
salystyra kele, ǧalymdar pigmentasiiamen bailanysty
lokustardyŋ äsırese, soŋǧy myŋjyldyqtarda öte küştı
populiasiialyq özgerısterge ūşyraǧanyn da däleldegen. Conymen,
ǧalymdar dūrys taŋdalǧan lokustardyŋ allelderınıŋ jiılıgınıŋ
dinamikasyn, sonyŋ ışınde laktaza allelın jäne immundyq
reaksiiaǧa bailanysty ärtürlı özge allelderdı de baiqaǧan.
Söitıp, viking diasporasy şeteldıkdıkterdıŋ basymdyǧyna tap
bolǧan degen qorytyndy jasalyp, jekelegen viking
populiasiialarynyŋ Europanyŋ ärtürlı aimaqtarynyŋ genomdyq
qūramyna yqpal etkenıne qaramastan, ǧalymdar Skandinaviianyŋ
özı de ol zamanda Europa kontinentınıŋ qalǧan bölıkterımen tyǧyz
bailanysta boluǧa mäjbır bolǧanyna kümän keltırmeidı.
Ūqsas jaŋalyqtar
