جاڭادان سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتى شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىعاتىن قازاق قىزدارىنا سالىق سالۋ تۋرالى ايتتى. بۇل ماسەلە قوعامدى ەكىگە جاردى. وعان قارسىلار دا، ونى قولدايتىندار دا كەزدەسەدى.
ءبارى نەدەن باستالدى؟
2022 جىلدىڭ 11 قاراشاسىندا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىنا ۇمىتكەرلەر اراسىنداعى تەلەدەباتتا كانديدات قاراقات ابدەن شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىققان قازاق قىزدارىنا سالىق سالۋدى ۇسىندى.
«ەگەر قىز تۇرمىسقا شىققىسى كەلسە، مەن نە ايتا الامىن – باقىتتى بولسىن. بىراق قازىر ەسەپپەن ۇيلەنەتىن جاستار كوپ. ءبىز ءداستۇردى ساقتاۋ تۇرعىسىنان قاراۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ قىزدار – ءبىزدىڭ قۇندىلىعىمىز. مەن شەتەلدىك ازاماتقا تۇرمىسقا شىققىسى كەلەتىندەرگە ۇلكەن سالىق سالۋدى ۇسىنامىن. سودان كەيىن قىزدار مەن ولاردىڭ اتا-انالارى ويلاناتىن شىعار»، – دەگەن بولاتىن قاراقات ابدەن.
ال 20 قاراشادا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتىپ، قاراقات ابدەن سايلاۋشىلاردىڭ بار بولعانى 2,6 پايىز داۋىسىن جينادى. سويتسە دە ول ۇمىتكەرلەر اراسىندا داۋىس جيناۋ جاعىنان ءۇشىنشى ادام بولدى. ونى قولداپ 206 206 سايلاۋشى داۋىس بەرگەن.
قايتا ورالعان قاراقات حانىم
پرەزيدەنت سايلاۋىنان كانديدات بولىپ قايتقان قاراقات ابدەن بيىل «اۋىل» پارتياسىنىڭ قاتارىندا كەزەكتەن تىس ءماجىلىس سايلاۋىنا قوسىلدى. ءسويتىپ ول پارتيالىق تىزىممەن ءماجىلىس دەپۋتاتى اتاندى. وعان اتالعان پارتياعا ءوتۋ ۇسىنىسى قاي تاراپتان بولعانى بەلگىسىز.
«بايقاساڭىزدار، پرەزيدەنت سايلاۋىندا قاراقات ابدەننىڭ تۇجىرىمداماسى حالىقتىق داستۇرلەرمەن، اۋىلدىق باعىتتاعى داستۇرلەرمەن بايلانىستى بولدى. سوندىقتان ونىڭ ءداستۇردى، مادەنيەتتى، ادامي كاپيتالدى، شىعارماشىلىقتى دامىتۋ يدەياسى – ءبىز ۇستانعان نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان قاراقاتتى قاتارىمىزعا قۋانا قابىلدادىق»، - دەگەن «اۋىل» پارتياسىنىڭ توراعاسى ءالي بەكتاەۆ.
ءماجىلىستىڭ العاشقى وتىرىسىنان كەيىن جۋرناليستەردىڭ cۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەن قاراقات ابدەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا ايتقان ۇسىنىسىن ءارى قاراي جۇزەگە اسىراتىنىن ايتتى. ونىڭ ىشىنە ءوزى اتاپ ايتپاسا دا، «قالىڭدىق سالىعى» دا قامتىلاتىنى بايقالدى.
«وسىعان دەيىن ايتقانىمنىڭ ءبارى، بارلىق يدەيالارىم، اينالىسقان بارلىق ماسەلەلەرىم، ولار مەنىڭ كەيىنگى قىزمەتىمدە جالعاسىن تابادى. قازىر ايتىپ وتىرعاندارىمدى جانە قالاي جۇرگىزىلەتىنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. نەگە ەنگىزبەسكە؟!» – دەدى قاراقات ابدەن تىلشىلەر ساۋالىنا جاۋاپ بەرە كەلە.
تۇركىمەنستان تاجىريبەسىنە قارسىلىق
وسىدان كەيىن قوعام بەلسەندىلەرى قاراقات ابدەننىڭ ۇسىنىسىنا نارازىلىقتارىن بىلدىرە باستادى.
قۇقىق قورعاۋشى، NeMolchi.kz قورىنىڭ جەتەكشىسى دينا ءتاڭسارى قاراقات ابدەننىڭ ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى ساقتامايتىنىن العا تارتتى. سونداي-اق قاراقات ابدەندى دەپۋتاتتىق مانداتىنان ايىرۋ تۋرالى پەتيتسيا جاريالادى.
«دەپۋتات بولا وتىرىپ، ول ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن كەمسىتۋ، جىنىستىق جانە ۇلتتىق نەگىزدەر بويىنشا كونستيتۋتسيالىق ەمەس نورمالاردى ىلگەرىلەتۋ نيەتىن راستادى»، – دەلىنگەن پەتيتسيا ماتىنىندە.
قوعام بەلسەندىسىنىڭ سوزىنشە، بۇل قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ 39-بابىن بۇزۋ بولىپ تابىلادى.
ال پارتيالاستارى قاراقات حانىمنىڭ ۇسىنىسىنا قارسى ەمەسىن ءبىلدىردى.
«ءبىز تىيىم سالمايمىز. ءار دەپۋتاتتىڭ جەكە پىكىرى بار. قاراقات ابدەن بۇعان دەيىن، پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىسقاندا دا بۇل تۋرالى ايتقان. فراكتسيانىڭ پوزيتسياسى بولەك، دەپۋتاتتىڭ پوزيتسياسى بولەك. سوندىقتان بۇل سۇراق فراكتسيادا قارالادى»، - دەگەن ماجىلىستەگى «اۋىل» فراكتسياسىنىڭ جەتەكشىسى اناس باققوجاەۆ.
مۇنداي تاجىريبە كورشىلەس توماعا تۇيىق تۇركىمەنستاندا بار بولىپ شىقتى. شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىققان قىزدارعا ارنالعان سالىق ءتۇرى تۇركىمەنستاندا 2001 جىلدىڭ جازىنان باستاپ ەنگىزىلگەن. تۇركىمەنستان ازاماتىنان قالىڭدىق العىسى كەلەتىن كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالتاسىندا 50 مىڭ اقش دوللارى بولۋى ءتيىس.
كۇيەۋ جىگىتكە سالىناتىن سالىق «قالىم» دەپ اتالادى. قازاقشا ايتقاندا، مەملەكەتكە بەرىلەتىن «قالىڭ مال». بۇل سالىق تىكەلەي مەملەكەت قورىنا تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇيەۋ جىگىت تۇرىكمەنستاندا كەمىندە ءبىر جىل تۇرۋى كەرەك، سونداي-اق جەكە مۇلكى بولۋى ءتيىس.
«جاي پىكىرگە بولا پەتيتسيا جاريالاۋ دا اسىرا سىلتەۋ»
ءماجىلىستىڭ جاڭا دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرى، ماماندىعى زاڭگەر ابزال قۇسپاننىڭ پىكىرىنشە، «قالىڭدىق سالىعىن» مىندەتتەيتىن زاڭ قابىلداۋ مۇمكىن ەمەس.
«كەز كەلگەن زاڭ الدىمەن لوگيكاعا قۇرىلادى. بىراق بۇل ءبىزدىڭ زاڭناماعا دا، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە دە كەلمەيتىن دۇنيە. ءوزىم قارسىمىن. سەبەبى كونستيتۋتسيادا ايەل، نە ەرلەرگە قاتىستى جەكەلەگەن شەكتەۋ جوق. جالپى بۇل ۇسىنىس زاڭىمىزدىڭ نەگىزىنە قايشى كەلەدى. مەنىڭشە، مۇنداي زاڭ قابىلداۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەيدى ول.
ماجىلىسكە ەكىنشى مارتە دەپۋتات بولعان ايدوس سارىم پەتيتسيا قاراقات ابدەندى مانداتىنان ايىرا المايدى دەپ ەسەپتەيدى.
«ءار ادامنىڭ ءوز ويى، ءوز پىكىرى بار. قازاق قىزدارى شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىعىپ جاتىر، جىگىتتەرىمىز وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قىزدارىن الىپ جاتىر. ءبىز ولاردىڭ تاعدىرىنا، تاڭداۋىنا قالاي مەملەكەتتىك نەمەسە زاڭنامالىق تۇرعىدا اسەر ەتە الامىز؟ مۇنداي ۇسىنىستار جاقسىلىققا الىپ بارمايدى. وسىلاي ءبىرىنشى تيىمدى، ەكىنشى تيىمدى قابىلدارمىز، سوڭىندا قالاي كونتسلاگەردە وتىرعانىمىزدى بايقاماي قالۋىمىز مۇمكىن. دينا ءتاڭسارى الدىمەن زاڭنامانى وقىپ العانى ءجون شىعار. دەپۋتاتتاردى كەرى قايتارۋعا پەتيتسيا اسەر ەتە المايدى. ول جەكەلەگەن بىرمانداتتىق وكرۋگتەر ارقىلى سايلانعاندارعا عانا جارامدى. ءدال وسى قاراقات ابدەننىڭ ماسەلەسىن ءوز پارتياسى عانا شەشە الادى»، - دەدى ايدوس سارىم.
ساياساتتانۋشى دوس كوشىمنىڭ پىكىرىنشە، ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى ماسەلەلەردى زاڭمەن رەتتەۋ دۇرىس ەمەس.
«كەزىندە ءبىزدىڭ پارلامەنت ەكى ايەل الۋ كەرەك پە دەگەن ماسەلەنى تالقىلاعان. بۇل دا سول سياقتى. جالپى قاراقات ابدەننىڭ ايتقانى ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى بولىپ وتىر. ال ادام قۇقىقتارىن قانداي دا ءبىر زاڭمەن، سالىقپەن رەتتەۋ ۇلكەن قاتەلىك. ال حالىق ونى مانداتىنان ايىرىپ، قايتا شاقىرىپ الا المايدى. جاي عانا پىكىرگە بولا پەتيتسيا جاريالاۋدىڭ ءوزى اسىرا سىلتەۋ»، - دەيدى دوس كوشىم.
قازاقستان قوعامىندا داۋلى ماسەلە تۋىنداعاندا ەكى ايەل الۋ، «توقال» ماسەلەسى ءسوز بولىپ تۇرادى. ماسەلەن، 2016 جىلى «جەر ميتينگىسىنىڭ» قارساڭىندا تاعى ءبىر قاراقات – ءانشى قاراقات ءابىلدينا كۇيەۋى قىدىرالى بولمانوۆتى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاپ، وعان «ەكىنشى ايەل الىپ بەرۋگە شەشىم» قابىلداعانىن جازعان. ينستاگرامداعى بۇل پوست قوعامدا كەڭىنەن تالقىلانعان. كەيىن قىدىرالىنىڭ ءوزى باسپاسوزدە «قانتوگىس قاۋپىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وسىنداي كىشكەنتاي امالعا» بارعانىن مويىنداعان. ال بيىل 19 ناۋرىزدا وتكەن ءماجىلىس سايلاۋىنىڭ ناتيجەسىنە وراي دا داۋ قوزداعانى بەلگىلى. سايلاۋدان سوڭ ەسكىلى، جاڭالى كەيبىر دەپۋتاتتاردىڭ جاساعان مالىمدەمەلەرى مەن ارەكەتتەرى دە رەزونانس تۋدىرعان. سوندايدا قاراقات ابدەننىڭ دەگەندەرى دە ەل نازارىن اۋدارعان وقيعاعا اينالىپ وتىر.
ورالباي مەرگەنبايۇلى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
