ەڭسەلى ەلدىڭ شاعىن شاڭعىراعى – وتباسى

2546
Adyrna.kz Telegram

وتباسى قۇندىلىقتارىن قازىرگى نارىق كەزەڭىندە جەتىلدىرۋ، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسىنا اينالعان شاعىن شاڭىراقتارىمىزدىڭ مىزعىماس بەكەم قارىم-قارىم قاتىناسىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاساۋ – كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ دامۋ باعدارلاماسىنداعى ماڭىزدى باعىتتاردىڭ ءبىرى. ويتكەنى وتباسى –  ادامي كاپيتال قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك ورتاسى، قوعامدىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋ مەن ۇلتتىق بىرەگەيلىككە قول جەتكىزۋدىڭ وزەگى. 

وتباسىندا ۇلتتىق قادىر-قاسيەت، جالپى كوپشىلىككە ورتاق داستۇرلەر، بابادان ميراس ەسەبىندە قالعان رۋحاني-ماتەريالدىق مۇرا مەن سالت-سانا ونەگەسى جاراسىم تابادى. شاعىن شاڭىراقتان باستاۋ العان پەرزەنتتىڭ ارمان-ماقساتى ەل ماقساتىمەن مۇددەلەس ۇلى بيىكتەردى باعىندىرۋعا جول تابادى.

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ وتباسىنا دەگەن تاريحي كوزقاراستارعا بايلانىستى عىلىمي ىزدەنىستەر كوپتەپ جاسالىپ، ونىڭ قالىپتاسۋ جولى تۋرالى تەوريالار تولىقتىرىلدى. سونىڭ ىشىندە 1877 جىلى شىققان ل.مورگاننىڭ «ەجەلگى قوعام» اتتى كىتابىن ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى. وندا وتباسىنىڭ تاريحى، نەكەلىك قارىم-قاتىناستار مەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋى جانە قىزمەتىن قاراستىردى.  دەمەك، وتباسى قۇندىلىقتارىن جەتىلدىرۋ مەن وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋدىڭ بىرنەشە ءتيىمدى تۇستارى بار. الدىمەن، مونوگامدى سيپاتتا جاراسىم تاپقان وتباسى مۇشەلەرى – ەكونوميكالىق دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى. بۇل باعىتتا ءبىزدىڭ ەسە جىبەرىپ العان تۇستارىمىز وتە كوپ. ونى ەكونوميكالىق قۇبىلىستاردى باعالاۋعا جەتىك ساراپشى ءارى جۋرناليست ايبار ولجاي دا جوققا شىعارمايدى. ءسوزىمىز جايىندا ساراپشى مامان: «قازاقستان ەكونوميكاسىنا رەسمي وتباسىلار اۋاداي قاجەت. ءۇي شارۋاشىلىقتارى، وتباسى ينستيتۋتى ەكونوميكانىڭ تىرەگى بولىپ تابىلادى. تاۋار مەن قىزمەتتەر تىزبەگىندە سۇرانىستى ءارتاراپتاندىراتىن دا – وسى وتباسى تۇتىناتىن دۇنيەلەر... بۇل تۇرعىدان العاندا، نەكەنىڭ ازايۋى بولاشاقتا ەكونوميكالىق پروبلەمالار اكەلەتىنى انىق»، – دەپ پىكىر بىلدىرەدى. ىشكى نارىق اينالىمىنىڭ ارتىپ، ساۋدا مەن ترانزيت، ەكسپورت پەن يمپورت قاتىناستارىنىڭ جاڭا دەڭگەيگە شىعۋى، الىس-بەرىستىڭ ارتۋى ءۇشىن دەموگرافيالىق يگىلىكتەرگە كوز جۇما قاراعان دۇرىس ەمەس. ادەتتە، رەسمي وتباسى مۇشەلەرى تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەردى وتەۋ جولىندا شاعىن شارۋاشىلىق، ورتا جانە شاعىن كاسىپ تۇرلەرى مەن فەرمەرلىك، تەندەرلىك باستامالار، الەۋمەتتىك قىزمەتتەر مەن ساۋدانىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتەدى.

وتباسى يگىلىكتەرى مەن ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە اياسىندا جەتىلگەن قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا نەكەلەسۋى مەن الەۋمەتتىك ءومىر كوشىندە اياقتان تۇرىپ كەتۋىنە ارنالعان باعدارلامالار قابىلداۋدىڭ ماڭىزدى قاشان دا جوعارى. ماسەلەن، جاستاردىڭ ءوزارا جاراسىم تاۋىپ كەتۋىن قامتاماسىزداندىراتىن الاڭدار قۇرۋ، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا جاستاردىڭ ەكونوميكالىق جانە فينانستىق ساۋاتىن جەتىلدىرۋگە ەكپىن قويۋ، وتباسى قۇندىلىقتارىن جاڭا زاماننىڭ مانەرىنە ساي الەۋمەتتىك مەديا ارناسىنان بارىنشا ناسيحاتتاۋ، قوعامدىق سالالاردا قىزمەت ەتەتىن ازاماتتاردىڭ سالاۋاتتى ءومىرىن كوپشىلىككە ۇلگى ەتۋ مەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتباسى قۇندىلىقتارىنا ارنالعان ءىس-شارالار، سپورت سايىستارى، ينتەللەكتۋالدى اقىل دودالارى، اشىق-جارقىن سۇحباتتار مەن ەركىن وتىرىستار وتكىزۋ، ءتيىمدى باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ دە كىلتيپاننىڭ وڭ شەشىم تابۋىنا جەتەلەيتىن ماڭىزدى قادامدار. ءتيىمدى باسپانا ماسەلەسىن وڭتايلاندىرۋدا مەملەكەتتىك بىرقاتار باعدارلامالاردى العا تارتۋعا بولادى. سونىڭ ءبىرى – «جاس وتباسى» باعدارلاماسى. باعدارلاماعا قاتىسۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە دەپوزيت اشۋ قاجەت. دەپوزيتتە كەمىندە ءبىر جىل جينالعان قاراجات، اتاپ ايتقاندا ءۇي الۋ ماقساتىندا جۇمسالاتىن قارجىنىڭ جارتىسى بولۋى ءتيىس. دەپوزيتكە اقشا قۇيۋ بويىنشا وتباسىلاردىڭ بەلسەندىگى دە باقىلانادى. ءۇي الۋدى كوزدەيتىن جۇبايلاردىڭ بۇل بويىنشا باعالاۋ كورسەتكىشى بەس ۇپايدان كەم تۇسپەگەنى ءجون. باعدارلاما اتاۋىنا قاراپ، سالىڭىز سۋعا كەتپەسىن. سەبەبى، «جاس وتباسى» جوباسىندا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جاسىنا مۇلدەم شەكتەۋ قويىلمايدى.

باعدارلامانىڭ نەگىزگى شارتتارى تومەندەگىدەي:

نەسيە مولشەرلەمەسى - 6% (2 جىلدان كەيىن 5%-ە تۇسەدى);

يپوتەكانىڭ ەڭ جوعارى سوماسى 100 ميلليون تەڭگە;

نەسيە مەرزىمى - 6-9 جىل ارالىعىندا.

ساتىپ الاتىن شاڭىراعىڭىزدى كەپىلزاتقا قوياسىز. نەسيە ءۇشىن تۇرىپ جاتقان ءۇيىڭىزدى نەمەسە جاڭا ءۇي، جەر ءۇيدى دە سالۋعا بولادى. باعدارلاما بويىنشا الاتىن ۇيىڭىزگە قالاعانىڭىزشا جوندەۋ جۇمىستارىن دا جۇرگىزە الاسىز.

ەلىمىزدە كوپبالالى وتباسىلارعا دا ەرەكشە قولداۋ تانىتۋ جۇزەگە اسىپ كەلەدى. بيىل قاڭتار ايىندا كوپبالالى وتباسىلارعا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك جاردەماقى 532,6 مىڭ وتباسىنا 33,1 ملرد تەڭگە مولشەرىندە تولەنگەن. اتاۋلى

مەملەكەتتىك جاردەماقىعا ۇمىتكەرلەرگە دە تالاپتار جەڭىلدەتىلىپ وتىر. مىسالى، 4 جانە ودان دا كوپ بىرگە تۇراتىن كامەلەتكە تولماعان نەمەسە 23 جاسقا دەيىنگى كۇندىزگى بولىمدە وقيتىن ستۋدەنت بالالارى بار وتباسىلار تابىسىنا قاراماستان ۇمىتكەر بولا الادى.

تولەم مولشەرى بالا سانىنا قاراي ەسەپتەلىپ تولەنەدى. كوپبالالى وتباسىلارداعى:

- 4 بالاسى بار وتباسىلارعا – 16,03 اەك نەمەسە 55 304 تەڭگە;

- 5 بالاعا – 20,04 اەك نەمەسە 69 138 تەڭگە;

- 6 بالاعا – 24,05 اەك نەمەسە 82 973 تەڭگە;

- 7 بالاعا – 28,06 اەك نەمەسە 96 807 تەڭگە;

- 8 جانە ودان دا كوپ بالاسى بار وتباسىلارعا – ءار بالاعا 4 اەك نەمەسە 13 800 تەڭگە مولشەرىندە تولەنەدى.

ەسكە سالايىق، كوپبالالى وتباسىلارعا ولاردىڭ تابىسىن ەسەپكە الماي بەرىلەتىن مەملەكەتتىك جاردەماقى قازاقستاندا 2020 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرىندە كوزدەلگەن تابىسى از جانە كوپبالالى وتباسىلاردى قولداۋدىڭ ءۇش نەگىزگى باعىتى اياسىندا ەنگىزىلگەن. 2023 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ بالالى وتباسىلارعا تاعايىندالاتىن مەملەكەتتىك جاردەماقىلاردىڭ مولشەرى 8,5%-عا ارتتى.

وتباسى – قوعامنىڭ شاعىن كەسكىنى. بارلىق سانالى تۇلعا ەڭ العاش قوعامدىق ەرەكشەلىكتەردى، ادامدىق جانە مورال ەرەجەلەرىن، مىنەز-قۇلىق نورمالارىمەن، تۇتاستاي العاندا، قورشاعان ورتا زاڭدىلىقتارىن وتباسىندا تانىپ، بىلەدى. ءتورت قۇبىلاسى تەڭ وتباسىندا تاربيەلەنگەن ازاماتتىڭ وي-ءورىسى، سالت-cاناسى، قوعامدىق قۇندىلىقتار مەن قورشاعان اينالاسىنا دەگەن قۇرمەتى، قازاقىلىققا جاقىندىعى بولەك، وزىق كەلەدى. اشىعىن ايتقاندا، ادامنىڭ كوزىن اشقاننان بەرگى ءومىردى ءجىتى تانۋى، قالىپتاسۋ جىلدارىنىڭ العاشقى ساتىلارى وتباسى تۇتاستىعىندا ورنىعادى.

وتباسى تۇتاستىعىنىڭ باستى كەپىلى – قۇرمەت پەن ماحاببات. ماحاببات پەن قۇرمەتتىڭ دانەگىنەن ونگەن پەرزەنت ەموتسيونالدى تۇرعىدان دۇرىس ءوسىپ-جەتىلەدى، تۇلعالىق قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا بارشا يگىلىكتەردى بويعا جيىپ، قوعامنىڭ بولشەگىنە، جاھاندىق ازاماتقا اينالادى. وتباسى پسيحولوگياسىنا قاتىستى تولىمدى وي، كەنەن پىكىر ءبىلدىرىپ جۇرگەن قازاقستان پسيحولوگتارى اسسوتسياتسياسىنىڭ مۇشەسى باقىتجان اقانوۆانىڭ پىكىرىنشە، شاڭىراعى شايقالماعان تاتۋ وتباسىلار – قوعامنىڭ جەتىستىگى، ەلدىڭ ماقتانىشى. وتباسىنداعى تۇراقتىلىقتىڭ بالا تاعدىرىنا ىقپالى زور.

«ماحاببات تۋرالى بىلەتىنىمىز وسى، بىز ونىڭ سەزىم مەن ەموتسيا ارقىلى كورىنىس تاباتىنىن بايقايمىز. ال بۇل ۇعىمدار تۇراقتى ەمەس. ال ەندى قۇرمەت ۇعىمىنا توقتالايىق. وتباسىداعى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە قۇرمەتى –  ماحاببات. ياعني ماحابباتى بار ۇيدە قۇرمەت ەكىنشى ورىندا. ال ارى كەتكەندە ماحابباتتىڭ ءتورت جىلعا دەيىن عانا جالعاساتىنىن اڭعارساق، وندا كەز كەلگەن جۇپ "ماحابباتتان قۇرمەتكە" پروتسەسىنەن وتەدى»، – دەيدى اقانوۆا.

قوعامدىق سانادا وتباسىعا ۇجىم دەپ قاراۋدى ءجون دەپ تاپساق، ۇجىمنىڭ شاعىن مۇشەلەرى cانالاتىن بالالار بار باقىتقا، انا مەيىرىمىنە، اكە قامقورلىعىنا، اتا اقىلى مەن اجە ونەگەسىنە بولەنىپ ءوسۋى ءتيىس. قازاق حالقى وتباسىداعى ءاربىر ازاماتتىڭ ورنىنا، الەۋمەتتىك رولىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. اقساقالداردىڭ نەمەرەلەرىمەن ەل-جەر شەجىرەسىن تالقىلاۋى، اجەنىڭ ەرتەگى مەن اڭىز-اڭگىمەلەردەن سىر شەرتۋى، اناسىنىڭ بالاسىن بار مەيىرىممەن ەمىرەنە ءوبۋى، اكەنىڭ ۇستامدىلىق پەن ورنىقتىلىق قاسيەتتەرىن بالا بويىندا قالاۋى ادامي تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋعا قاجەتتى باستى ەرەكشەلىكتەر. ءوزارا سىيلاستىق ورناعان وتباسىدا، جاراستىق جالعاسىن تاپقان ورتادا بالا تاربيەسىنىڭ ۇزدىك ۇلگىسىنە قول جەتكىزۋگە بولادى.

داستان قاستاي،
جۋرناليست

«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر