Otbasy qundylyqtaryn qazirgi naryq kezeńinde jetildirý, ulttyń uıytqysyna aınalǵan shaǵyn shańyraqtarymyzdyń myzǵymas bekem qarym-qarym qatynasyn qalyptastyrýǵa jaǵdaı jasaý – kez kelgen memlekettiń damý baǵdarlamasyndaǵy mańyzdy baǵyttardyń biri. Óıtkeni otbasy – adamı kapıtal qalyptastyrýdyń negizgi áleýmettik ortasy, qoǵamdyq qundylyqtardy ornyqtyrý men ulttyq biregeılikke qol jetkizýdiń ózegi.
Otbasynda ulttyq qadir-qasıet, jalpy kópshilikke ortaq dástúrler, babadan mıras esebinde qalǵan rýhanı-materıaldyq mura men salt-sana ónegesi jarasym tabady. Shaǵyn shańyraqtan bastaý alǵan perzenttiń arman-maqsaty el maqsatymen múddeles uly bıikterdi baǵyndyrýǵa jol tabady.
HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap otbasyna degen tarıhı kózqarastarǵa baılanysty ǵylymı izdenister kóptep jasalyp, onyń qalyptasý joly týraly teorııalar tolyqtyryldy. Sonyń ishinde 1877 jyly shyqqan L.Morgannyń «Ejelgi qoǵam» atty kitabyn erekshe atap aıtýǵa bolady. Onda otbasynyń tarıhy, nekelik qarym-qatynastar men ekonomıkalyq, áleýmettik damýy jáne qyzmetin qarastyrdy. Demek, otbasy qundylyqtaryn jetildirý men otbasy ınstıtýtyn nyǵaıtýdyń birneshe tıimdi tustary bar. Aldymen, monogamdy sıpatta jarasym tapqan otbasy músheleri – ekonomıkalyq damýdyń qozǵaýshy kúshi. Bul baǵytta bizdiń ese jiberip alǵan tustarymyz óte kóp. Ony ekonomıkalyq qubylystardy baǵalaýǵa jetik sarapshy ári jýrnalıst Aıbar Oljaı da joqqa shyǵarmaıdy. Sózimiz jaıynda sarapshy maman: «Qazaqstan ekonomıkasyna resmı otbasylar aýadaı qajet. Úı sharýashylyqtary, otbasy ınstıtýty ekonomıkanyń tiregi bolyp tabylady. Taýar men qyzmetter tizbeginde suranysty ártaraptandyratyn da – osy otbasy tutynatyn dúnıeler... Bul turǵydan alǵanda, nekeniń azaıýy bolashaqta ekonomıkalyq problemalar ákeletini anyq», – dep pikir bildiredi. Ishki naryq aınalymynyń artyp, saýda men tranzıt, eksport pen ımport qatynastarynyń jańa deńgeıge shyǵýy, alys-beristiń artýy úshin demografııalyq ıgilikterge kóz juma qaraǵan durys emes. Ádette, resmı otbasy músheleri turmystyq qajettilikterdi óteý jolynda shaǵyn sharýashylyq, orta jáne shaǵyn kásip túrleri men fermerlik, tenderlik bastamalar, áleýmettik qyzmetter men saýdanyń tamyryna qan júgirtedi.
Otbasy ıgilikteri men ulttyq tálim-tárbıe aıasynda jetilgen qoǵam músheleriniń ózara nekelesýi men áleýmettik ómir kóshinde aıaqtan turyp ketýine arnalǵan baǵdarlamalar qabyldaýdyń mańyzdy qashan da joǵary. Máselen, jastardyń ózara jarasym taýyp ketýin qamtamasyzdandyratyn alańdar qurý, ýnıversıtetter men joǵary oqý oryndarynda jastardyń ekonomıkalyq jáne fınanstyq saýatyn jetildirýge ekpin qoıý, otbasy qundylyqtaryn jańa zamannyń mánerine saı áleýmettik medıa arnasynan barynsha nasıhattaý, qoǵamdyq salalarda qyzmet etetin azamattardyń salaýatty ómirin kópshilikke úlgi etý men respýblıkalyq deńgeıde otbasy qundylyqtaryna arnalǵan is-sharalar, sport saıystary, ıntellektýaldy aqyl dodalary, ashyq-jarqyn suhbattar men erkin otyrystar ótkizý, tıimdi baspana máselesin sheshý de kiltıpannyń oń sheshim tabýyna jeteleıtin mańyzdy qadamdar. Tıimdi baspana máselesin ońtaılandyrýda memlekettik birqatar baǵdarlamalardy alǵa tartýǵa bolady. Sonyń biri – «Jas otbasy» baǵdarlamasy. Baǵdarlamaǵa qatysý úshin mindetti túrde depozıt ashý qajet. Depozıtte keminde bir jyl jınalǵan qarajat, atap aıtqanda úı alý maqsatynda jumsalatyn qarjynyń jartysy bolýy tıis. Depozıtke aqsha quıý boıynsha otbasylardyń belsendigi de baqylanady. Úı alýdy kózdeıtin jubaılardyń bul boıynsha baǵalaý kórsetkishi bes upaıdan kem túspegeni jón. Baǵdarlama ataýyna qarap, salyńyz sýǵa ketpesin. Sebebi, «jas otbasy» jobasynda erli-zaıyptylardyń jasyna múldem shekteý qoıylmaıdy.
Baǵdarlamanyń negizgi sharttary tómendegideı:
Nesıe mólsherlemesi - 6% (2 jyldan keıin 5%-e túsedi);
Ipotekanyń eń joǵary somasy 100 mıllıon teńge;
Nesıe merzimi - 6-9 jyl aralyǵynda.
Satyp alatyn shańyraǵyńyzdy kepilzatqa qoıasyz. Nesıe úshin turyp jatqan úıińizdi nemese jańa úı, jer úıdi de salýǵa bolady. Baǵdarlama boıynsha alatyn úıińizge qalaǵanyńyzsha jóndeý jumystaryn da júrgize alasyz.
Elimizde kópbalaly otbasylarǵa da erekshe qoldaý tanytý júzege asyp keledi. Bıyl qańtar aıynda kópbalaly otbasylarǵa beriletin memlekettik járdemaqy 532,6 myń otbasyna 33,1 mlrd teńge mólsherinde tólengen. Ataýly
memlekettik járdemaqyǵa úmitkerlerge de talaptar jeńildetilip otyr. Mysaly, 4 jáne odan da kóp birge turatyn kámeletke tolmaǵan nemese 23 jasqa deıingi kúndizgi bólimde oqıtyn stýdent balalary bar otbasylar tabysyna qaramastan úmitker bola alady.
Tólem mólsheri bala sanyna qaraı eseptelip tólenedi. Kópbalaly otbasylardaǵy:
- 4 balasy bar otbasylarǵa – 16,03 AEK nemese 55 304 teńge;
- 5 balaǵa – 20,04 AEK nemese 69 138 teńge;
- 6 balaǵa – 24,05 AEK nemese 82 973 teńge;
- 7 balaǵa – 28,06 AEK nemese 96 807 teńge;
- 8 jáne odan da kóp balasy bar otbasylarǵa – ár balaǵa 4 AEK nemese 13 800 teńge mólsherinde tólenedi.
Eske salaıyq, kópbalaly otbasylarǵa olardyń tabysyn esepke almaı beriletin memlekettik járdemaqy Qazaqstanda 2020 jyldyń 1 qańtarynan bastap ataýly áleýmettik kómek kórsetýdiń jańa tetikterinde kózdelgen tabysy az jáne kópbalaly otbasylardy qoldaýdyń úsh negizgi baǵyty aıasynda engizilgen. 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap balaly otbasylarǵa taǵaıyndalatyn memlekettik járdemaqylardyń mólsheri 8,5%-ǵa artty.
Otbasy – qoǵamnyń shaǵyn keskini. Barlyq sanaly tulǵa eń alǵash qoǵamdyq erekshelikterdi, adamdyq jáne moral erejelerin, minez-qulyq normalarymen, tutastaı alǵanda, qorshaǵan orta zańdylyqtaryn otbasynda tanyp, biledi. Tórt qubylasy teń otbasynda tárbıelengen azamattyń oı-órisi, salt-canasy, qoǵamdyq qundylyqtar men qorshaǵan aınalasyna degen qurmeti, qazaqylyqqa jaqyndyǵy bólek, ozyq keledi. Ashyǵyn aıtqanda, adamnyń kózin ashqannan bergi ómirdi jiti tanýy, qalyptasý jyldarynyń alǵashqy satylary otbasy tutastyǵynda ornyǵady.
Otbasy tutastyǵynyń basty kepili – qurmet pen mahabbat. Mahabbat pen qurmettiń dáneginen óngen perzent emoıonaldy turǵydan durys ósip-jetiledi, tulǵalyq qalyptasýy men damýyna barsha ıgilikterdi boıǵa jıyp, qoǵamnyń bólshegine, jahandyq azamatqa aınalady. Otbasy psıhologııasyna qatysty tolymdy oı, kenen pikir bildirip júrgen Qazaqstan Psıhologtary Assoıaııasynyń múshesi Baqytjan Aqanovanyń pikirinshe, shańyraǵy shaıqalmaǵan tatý otbasylar – qoǵamnyń jetistigi, eldiń maqtanyshy. Otbasyndaǵy turaqtylyqtyń bala taǵdyryna yqpaly zor.
«Mahabbat týraly biletinimiz osy, biz onyń sezim men emoııa arqyly kórinis tabatynyn baıqaımyz. Al bul uǵymdar turaqty emes. Al endi qurmet uǵymyna toqtalaıyq. Otbasydaǵy erli-zaıyptylardyń bir-birine qurmeti – mahabbat. Iaǵnı mahabbaty bar úıde qurmet ekinshi orynda. Al ary ketkende mahabbattyń tórt jylǵa deıin ǵana jalǵasatynyn ańǵarsaq, onda kez kelgen jup "mahabbattan qurmetke" proesinen ótedi», – deıdi Aqanova.
Qoǵamdyq sanada otbasyǵa ujym dep qaraýdy jón dep tapsaq, ujymnyń shaǵyn músheleri canalatyn balalar bar baqytqa, ana meıirimine, áke qamqorlyǵyna, ata aqyly men áje ónegesine bólenip ósýi tıis. Qazaq halqy otbasydaǵy árbir azamattyń ornyna, áleýmettik róline erekshe mán bergen. Aqsaqaldardyń nemerelerimen el-jer shejiresin talqylaýy, ájeniń ertegi men ańyz-áńgimelerden syr shertýi, anasynyń balasyn bar meıirimmen emirene óbýi, ákeniń ustamdylyq pen ornyqtylyq qasıetterin bala boıynda qalaýy adamı tulǵa retinde qalyptasýǵa qajetti basty erekshelikter. Ózara syılastyq ornaǵan otbasyda, jarastyq jalǵasyn tapqan ortada bala tárbıesiniń úzdik úlgisine qol jetkizýge bolady.
Dastan Qastaı,
jýrnalıst
«Adyrna» ulttyq portaly
