Jaqynda otandyq rejısser Aısultan Seıitovtyń alǵashqy tolyqmetrajdy týyndysy «Qash» fılminiń kórsetiliminde boldym. Fılmge artylǵan senim, kútilgen úmit úlken bolǵanymen, týyndy alǵashqy sátten-aq biz kórip úırengen fılmderden basqasha reń ala bastady. Zamanaýı art-haýs janry jáne ondaǵy solǵyn beıneler, shubalanyńqy sıýdjet, túsiniksiz oqıǵalar kóp kórermenniń kóńilinen shyqpaǵany baıqaldy. Meniń de sanamda fılm tym kóp suraý qaldyrǵan. Solardyń biri “Bul fılm shynynda ne týraly?”-degen suraq edi. Kórermen retinde men oqıǵanyń asharshylyq, ujymdastyrý kezeńderine sáıkes kelgenimen, negizgi oıdyń basqa bir taqyrypty meńzep turǵanyn sezindim. Qyzyǵy, osy suraqtardyń báriniń jaýaby fılmniń eń sońǵy sahnasynda jatqan edi. Sanamdy saryltyp otyrǵan suraqtardyń jaýabyn tapqan men taǵy da nópir oıdy arqalap úıge aıańdadym. Kóz aldymda sol bir sheshýshi sahna qalyp qoıdy. Asharshylyq azabynanan, qýǵynnan, ólimnen “qashyp” qutylǵan basty keıipker Álim esimdi balaqaı ınternatta kırıllıadaǵy “Qazaq AKSR-niń jańa álippesimen” saýat ashady. Sahna kóziqaraqty adamdy ózgeshe bir oıǵa jeteleýi haq. Avtor bul beınemen bala keıpindegi qazaq jurtynyń taǵdyryna otarlaý saıasatynyń tereń enýin kórsetkisi kelgendeı.
Elimiz táýelsizdik alǵan sátten-aq kırıllıadan bas tartyp, óz tildik ereksheligine negizdelgen álippesin qurýdy arman etip, aýyq-aýyq aqylǵa salyp kelgen. 2017 jyly QR Prezıdenti "Qazaq tili álipbıin kırıllıadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly" jarlyqqa qol qoıǵan kezde kópshiliktiń kóńili tasyp, mereıi asyp, bir marqaıyp qalǵan edi. Halyq sheshimdi tarıhı sát dep joǵary baǵalaǵan soń, artynsha kóp kidirmeı naqty qadamdar da jasala bastaǵan. Máselen, sol jyly qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi Ulttyq komıssııa qurylyp, 2025 jylǵa deıin qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kezeń-kezeńmen kóshirý josparlanǵan. Ol úshin ádistemelik, orfografııalyq, saraptamalyq-tehnıkalyq jáne termınjasam jóninde arnaıy 4 jumys toby jumyldyrylyp, qyzý iske kirisken-di. Biraq eń aldymen, qazaq tilindegi dybystalýy erekshe áripterdi qamtyǵan jańa latyn álipbıin jasap shyǵarý kerek boldy. Komıssııanyń mundaı áripterdi dıgraftarmen, ıaǵnı qosarly áriptermen tańbalaý týraly sheshimin kópshilik qatal synǵa alyp, “Bir dybysty eki árippen tańbalaý tilimizdi qıyndata túsedi, sóıtip halyq jappaı saýatsyzdyqqa ushyraıdy”-dep dabyl qaqsa, BAQ ókilderi de mundaı sheshim ekonomıkalyq turǵyda tıimsiz, latynsha oqýdyń, túsinýdiń qıyn bolýynan aqparatty eki álipbı nusqasynda da taratýǵa májbúr bolyp, shyǵyndar eki ese artatynyn aıtyp ún qosqan. Komıssııa halyq pikirine qulaq asyp, 2017 jyly qarashanyń 11-i qazaq tiline tán áripterdi dáıekshe arqyly tańbalaıtyn apostrofty álipbı jobasyn tanystarǵan. Aqparat jáne kommýnıkaııa mınıstri D.Abaev bul kezekti álipbı nusqasyn túpkilikti dep jarııalaǵan edi. Degenmen, munyń da kemshil tustary tabylyp-aq jatty. Qóziqaraqtylar bul nusqany “balaqtaǵy útir basqa shyqty”-dep ay mysqylǵa salyp, “Dáıekshe bizge qarip emes, belgi bolyp kóringenimen, báribir de dıgraftar sııaqty bir áriptiń ornyn alady da, tolyq mátinge kelgende apostroftan kóz súrinip, áripter arasy alshaqtap kórinedi. Sonymen qosa, munyń jazýǵa qolaısyzdyǵynan áleýmettik jelide dáıekshesiz qoldanylyp, saldary tildiń buzylýyna alyp keledi”-desti. Budan keıin Qazaqstan prezıdentiniń 2018 jylǵy 19 aqpandaǵy jarlyǵymen qazaq álipbıiniń latyn grafıkasyndaǵy jańa nusqasy bekitildi. Onda ári dáıektemeı, ári qosaqtamaı, dıakrıtıkalyq tańbalar qoldanylatyn bolǵan. Biraq mundaǵy bir erekshelik “Sh”, “Ch” áripterin tańbalaýda Sh, Ch dıgraftaryn qoldanýy edi. Onyń qaıshylyqty tustaryn jazýshy Qazybek Isa «Feızbýk» áleýmettik jelisindegi paraqshasynda bylaısha kórsetken: “...“Ashana”, “Ashat” sózderi Ashana – Ashana, al Ashat – Ashat dep oqylady ǵoı… Esimi Ishaq, Ishaq degender atyn erteń “Ishaq” dep jazsa, ony el qalaı oqyp, qalaı ataıtynyna aýzym barmaı otyr. Ishaqtar jınalyp, jańa álippe komıssııasynyń múshelerin izdep júrmesin.”
2021 jylǵy 28 qańtarda Qazaqstan úkimeti latyn álipbıiniń kezekti nusqasyn usyndy. Munda joǵarydaǵy kemshilikterdiń deni eskerilgen. Kópshilik te muny aldyńǵy nusqalardan edáýir jaqsy dep baǵalaǵan. Deı turǵanmen, bul álippe de “sońǵy nusqaǵa” jaramaıtyn kórinedi. Álippede qazaq tilindegi erekshe dybystarynyń biri i árpin túriktiń ı (y) árpimen almastyrý usynylypty. Shıkiligi sol, úlken áripke kelgende “i” men “ı” tańbalarynyń parqy joǵalyp, bir keıipke enedi. Ondaı olqylyq til taǵdyryna nuqsan keltirip, ana tilimizdiń aıshyǵyn túgeldeı ult sanasynan óshirip jiberýi múmkin. Osyndaı “ámbebap árip” jasaımyz dep “Q”-synan aıyrylǵan túrik eliniń óreskel qateligin de tilshi ǵalymdar támsil etip otyr. Bul óz kezeginde Túrkııanyń latyn álipbıine aýysý úderisin tym asyǵys, revolıýııaly jolmen bastan keshirgeninen bolǵan. Latyn álipbıine ótý kezeńi Túrik elinde bar-joǵy 1 jylǵa ǵana sozylǵan eken. 1928 jyldyń 1-qarashasynda M.K.Atatúrik «Jańa túrik áripteriniń qabyldanýy men qoldanýy týraly» zań shyǵarǵan bolsa, 1929 jyldan bastap-aq memlekettik mekemelerdiń arab grafıkasyn qoldanýyna shekteý qoıyla bastaǵan. Sonyń saldarynan túrik tiliniń dybystyq qoryndaǵy negizgi áripter álipbıden óz ornyn tappady. Osyǵan uqsas jaǵdaı Túrkmenstanda da oryn alǵan. Sol kezde memleketti basqarǵan Saparmurat Nııazov 1993 jyly 12 sáýirde «Jańa túrikmen latyn álipbıin» resmı túrde bekitken jarlyǵyn jarııalaǵanymen, 1993 jylǵy 30 áripten turatyn túpnusqa alfavıtte túrikmen tiliniń birneshe dybystary jetispegendikten, 1996 jyly túzetýler engizýge májbúr bolǵan. Sol sebepti de latynǵa aýysý tolymsyz ári baıaý iske asqan edi. Osy tusta bizge eskerý kerek bolǵan mańyzdy jaıt álippe nusqasyn tańdaýda barynsha qoǵamdyq kelisimdi negizge alý. Sebebi syńarjaqtylyq el arasyna jik túsirýi múmkin.
“Kóptiń aýzy temir talqy”-demekshi jańa álipbı qurý isine ǵalymdar, komıssııa múshelerimen birge qarapaıym halyq ta óziniń syn-pikirin bildirip, usynysyn aıtyp otyrǵany oryndy. Óıtkeni til kúlli halyqtyń múlki de, onyń ıgiligi jalpyǵa ortaq. Qazirge deıin latyn grafıkasynyń halyq arasynan erikti túrde usynylǵan birneshe nusqasy bar. Olar standartty latynnyń 26 árpimen berilgen BaiLatyn nusqasy, Qazaqparat usynǵan 36 áripti dıakrıtıkalyq nusqa jáne Kazak Grammar-dyń 26 áripten turatyn ýnıversaldy álippesi. Alaıda Til bilimi ınstıtýtynyń 2021 jyly sáýirde jarııalaǵan «Bir dybys – bir árip» ustanymyna negizdelgen “sońǵy nusqasy” bulardyń eshqaısysymen qabyspaıdy. Sóıte tura, latyn qarpimen shyǵatyn alǵashqy gazet Til-Qazyna men «Qazlatyn.kz» ulttyq portalyndaǵy konvertorlar áli de 2018 jylǵy nusqa boıynsha jumys jasaıdy. Osy sebepti alǵashynda latynǵa kóshý bastamasyn qos qoldap turyp jaqtaǵan halyq qazir qalaı jazaryn, kimge senerin bilmeı dal bolyp júr. Qoǵamdyq qyzmetterdiń (polisia, onay), qala, oblys ataýlarynyń (Atyraý, Kókshetaý, Shymkent), tipti halyqaralyq qujattardyń ózin (eger Q-Q bolsa, KZ ISO kody QZ bolyp ózgerýi qajet bolady) ne durys dep aqtap ala almaı, ne burys qylyp joqqa shyǵara almaı dúdámal kúıde qaldyq. Pikir alýandyǵy sheshimdi túrlendire túseri anyq, biraq naqty toqtamǵa kelmeı, mańyzdy isti “sıyrquımushaqtata” berý jaǵdaıdy tipti kúrdelendiretin sııaqty. Túbi jasar qoldan aıtar aýyz kóp bolyp júrgende halimiz “Aqqý, shortan hám shaıannyń” qıssasyna uqsap ketpesin.
Jaraıdy, álippe jasaýyn jasaımyz-aý, biraq sharýa munymen aıaqtala ma? Onyń artynda da tilimizde burynnan daýly bolyp kelgen orfografııa, termınologııa sııaqty máseleler jatyr emes pe? Jańa álippe quramyz degennen-aq tilshi ǵalymdar tilimizge engen birshama olqylyqtardy ornyna keltirýdiń laıyqty sáti osy desken edi. Biraq sol uly istiń de kirispesi “álaýlaıym taýsylsa, hálaýlaıym taǵy barǵa” basyp otyrǵan jaıy bar. Eń bastysy osynaý tarıhymyz tańbalanar mańyzdy iske kelgende enjarlyq tanytpasaq eken deımin. Sebebi álipbı tek til taǵdyryna ǵana emes, túgel bir ulttyń din-tamyryna, tin-saýyryna áser etetinin umytpaǵanymyz jón.
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń, Jýrnalıstıka fakýltetiniń 2-kýrs stýdenti Qosqanat Baýyrjan
