فيلوسوفيا – ۋنيۆەرسالدى ويلاۋ مادەنيەتى. ونىڭ «كىرىسپەيتىن» جەرى جوق: ول مىنا دۇنيەنىڭ جاراتىلۋىنان باستاپ، ادام پسيحولوگياسىنىڭ استارىنا دەيىن ۇڭىلەدى. سونىڭ ءبىرى بۇگىنگى كوتەرىلىپ وتىرعان سۇراق ‑ ادامنىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى تۋرالى ويلار. بۇل تۋرالى الەم ويشىلدارى ۇنەمى تولعانادى، سەبەبى، ويشىل ادام عانا ءومىردىڭ قۇنىن وزگەدەن ايرىقشا سەزىنە الادى...
بۇگىنگى پىكىرالماسۋعا بەلگىلى فيلوسوفتاردى شاقىردىق. الدىمەن، ءسوز كەزەگى سولاردا:
بەرىك اتاش، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى:
- ءبىز (مىسالى، مەن ‑ اتاش بەرىك) «مەن ومىرگە نە ءۇشىن كەلدىم؟»،
«مەن جالپى كىممىن؟»، ء«ومىرىمنىڭ ءمانى نەدە؟» دەگەن سياقتى ناقتى شەشىمىن تاپپايتىن مەتافيزيكالىق نەمەسە ەكزيستەنتسياليزمدىك (ەكزيستەنتسياليست فيلوسوفتاردىڭ پىكىرلەرى) ماسەلە قوزعاپ وتىرعان جوقپىز، تومەندە ادامداردىڭ ناقتى ءومىرى مەن بوس ۋاقىتقا بايلانىستى پراكتيكالىق ەكزيستەنتسيالدىق ماسەلە قوزعاپ وتىرمىز...
ءبىز كوپ جاعدايدا كوشەدەن، جۇمىستان نەنى كورەمىز؟ جۇگىرىپ بارا جاتىرعان ادامدار، ۇنەمى ەشنارسەگە قولى تيمەيتىن جاندار، ءتىپتى سويلەسۋگە ءبىر ساعات تۇگىلى ءبىر مينۋت بوس ۋاقىتى جوق كىسىلەر، تىرشىلىك قامىمەن شاۋىپ بارا جاتىرعان تىرشىلىك يەلەرىن كورەمىز... ۋاقىتقا بايلانعان، ارينە!
قازىرگى تاڭدا ادامداردىڭ كوپ بولىگىنىڭ «ۋاقىتى جوق».
ءبىز كەيدە «ۋاقىت جوق» دەگەن لەيتموتيۆپەن ءومىر سۇرەمىز، وبرازدى تۇردە ايتقاندا، «ۋاقىتىم جوق» دەگەن تاقتايشالاردى (يارلىكتاردى) جاپسىرىپ العان ادامدار رەتىندە ايتەۋىر ءبىر جۇمىستارعا زىمىراپ بارا جاتامىز نەمەسە سول جۇمىستاردى جاساپ جاتامىز...
ءتىپتى تۇسكى اس، كەشكى اسىمىزدى ءىشىپ وتىرعاندا دا جۇمىس جاساپ وتىرعانىمىزدى (مىسالى، ۆاتساپپەن پىكىرلەسىپ، جۇمىس بويىنشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ) ءوزىمىز دە سەزبەي قالامىز.
وسى «قول تيمەيتىندىكتىڭ» بەلگىلى ءبىر «بولىگى» - پسيحولوگيالىق جانە قولدان جاسالعانداي بولىپ كورىنەدى (ارينە، وسى قولدان جاسالعان بولىك اركىمگە ءارتۇرلى: بىرەۋلەر ءۇشىن بىر‑ەكى پايىز، بىرەۋلەر ءۇشىن ەلۋ پايىزدى قۇرايدى. ءجۇز پايىز ەشكىمدە جوق اۋ دەپ ويلايمىز).
شىندىعىندا، ءبىز كەيدە كەرەك ەمەستەۋ جۇمىستارمەن كوپ شۇعىلدانامىز... بىراق ونى ءوزىمىز سەزبەيمىز..
ارينە، ادامداردىڭ قولى بوس بولماۋى دا ءتيىس، تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋ كەرەك، «جۇمىسى جوقتىق، تاماعى توقتىق ازدىرار ادام بالاسىن» ت.ب. - دۇرىس! بىراق ءبىز ۇنەمى بينارلىق پوزيتسيادا نەمەسە بوس ۋاقىت پەن ەڭبەك ەتۋ ۋاقىتىنىڭ دەڭگەيىن قاراما قارسى قويىپ كونترارلى ويلايمىز...، ەكى جاقتىڭ دا شەگىنە جەتە ويلايمىز. ەڭبەكقورلىق، ومىردە بارلىق نارسەگە قول جەتكىزۋ، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەۋ تۋرالى تۇسىنىكتەرىمىز كەيدە ماعان شەكتەن شىعىپ كەتكەندەي بولىپ كورىنەدى...
وسىنشاما «اياقتالمايتىن جۇگىرىستەرمەن» جۇرگەندە ءبىر كەزدە ءومىردىڭ ءوزى اياقتالىپ قالادى... بىرەۋلەر بيزنەس، بىرەۋلەر وتباسى قامى، بىرەۋلەر ءبىلىم ىزدەۋ ت.ب. ماقسات ەتىپ تىنىمسىز ەڭبەك ەتەدى... بىراق ءومىردىڭ ءوزى ءومىردى وسىلاي (بايقاماي) اياقتاۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى، بۇل - تىرشىلىك ەتۋ، ءبىز كەيدە «تىرشىلىك ەتۋ» مەن ء«ومىردى» شاتاستىرىپ الامىز، تىرشىلىك ەتۋ ول جانۋارلارعا ءتان، جانۋارلار تىرشىلىك ەتەدى، ال ادامدار - ءومىر سۇرەدى...
ومىردەگى وسى قولى بوس بولماۋ ء(تىپتى كەيبىر ادامداردىڭ وتباسىنا كوڭىل بولۋگە مۇرشاسى جوق) - بولاشاقتىڭ قامى، ءتىپتى «قارتايعان شاعىمىزداعى راحات ءومىردىڭ» ينۆەستيتسياسى دەپ ويلايمىز، ول دا دۇرىس! بىراق قارتايعان شاققا دەيىنگى ءبىر مينۋت بوس ۋاقىتى بولماي ءومىر ءسۇرۋ ءبىز ءۇشىن قۇددى ءبىر سول ومىرگە دايىندىق سياقتى بولىپ كورىنەدى.. شىندىعىندا، وعان دەيىنگى ءومىر، ول - ومىرگە دايىندىق ەمەس، سول ءومىردىڭ ءوزى، ءتىپتى وقۋ ورىندارىندا وقۋ ت.ب. جاستىق شاق تا «قاتاڭ تۇردە ومىرگە دايىندىق» دەپ بەكىتىلمەۋى دە ءتيىس، ول دا ناق سول بىزگە ارنالعان ءومىردىڭ ءوزى..
كەيدە ءبىزدىڭ وڭاشا قالىپ، «مەن قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن وسى»، «نەگە مەنىڭ ۋاقىتىم جوق» دەگەن سۇراقتار تۋرالى ويلانۋعا دا ۋاقىتىمىز جوق...(كەيدە، پوەزدا، مەترودا، ۇزاق جول اۆتوبۋستا ەرىكسىز ويلانا الامىز).
ءبىز كەيدە ءوز ءتانىمىزدى ءوزىمىز قۇلشا جۇمساپ، روبوتقا اينالدىرىپ جىبەرگەنىمىزدى دە سەزبەي قالامىز.. ءبىز روبوت ەمەسپىز، وسى ءومىردىڭ راحاتىن سەزىنۋ، سول ءومىردى ءسۇرۋ ءۇشىن كەلگەن جاندارمىز..
تاعى دا بينارلىق پوزيتسيادا ء(بىز كەيدە تەك ەكى شەتكى پوليۋستەردە ويلايمىز - ورتاسى جوق) ويلاپ، «ادام ۇنەمى قولى بوس بولۋى كەرەك، تەك قانا ءان-دۋمان، ءدام-دۋمانمەن ءومىر ءسۇرۋ قاجەت» دەگەن تۇسىنىك تۋىنداماۋى ءتيىس، ءبىر ساتكە قولدى بوساتۋ، بەلگىلى ءبىر بوس ۋاقىتتى وزىمىزگە، ياعني، تىرشىلىكتىڭ ەمەس، ءومىردىڭ وزىنە ارناۋ دا قاجەت پە دەگەن ويعا قالدىم!
ارينە، ءبىزدىڭ قوعامدا قولى بوس، ەرىككەن-زەرىككەن، «ۋاقىت ءوتسىنشى» دەپ جۇرگەن ادامدار دا بار...
الماتى قالاسىندا (مۇمكىن قر باسقا دا قالالار مەن الەمدەگى مەگوپوليستەردە) ەش ۋاقىتى جوق جۇگىرىپ بارا جاتقان ادامداردىڭ ۇلكەەەن ءبىر توبى بار..
ياعني، وزىڭە عانا ەمەس، ءوزىڭنىڭ ومىرىڭە ءۇڭىلۋ دە سونشالىقتى ماڭىزدى ء(«وزىڭ» مەن ء«وزىڭنىڭ ءومىرىڭ» ءبىر نارسە ەمەس)... ويتكەنى، ءبىز ءومىردى (سۇيرەپ) الىپ جۇرمەيمىز جانە ونى الدەقانداي ءبىر جاققا الىپ بارا جاتقان دا جوقپىز، سول ءومىردى سۇرەمىز، وزگە ەمەس، ءوزىمىز سۇرەمىز.
گۇلجيھان نۇرىشەۆا، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:
-قايىرلى كۇن، ارىپتەستەر! پىكىرلەسۋگە شاقىرعاندارىڭىزعا كوپ
راحمەت! ءبىر عانا پوستتا بىرنەشە فيلوسوفيالىق ماسەلە قويىلعان ەكەن: ءومىر، ءومىردىڭ ءمانى، ۋاقىت، ەڭبەك، قوزعالىس، بوس ساندالۋ جانە ت.ب. بارلىق سۇراقتىڭ جاۋابى سوڭىندا بەرىلگەن سياقتى، مەنىڭ ويىمشا. سارتر ايتپاقشى، ادام ومىرگە كەلگەندە جوبا، ال جوبانىڭ جۇزەگە اسۋى ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى. سوندىقتان، ءومىردى مانگە تولتىرۋ كەرەك، ال ول ەڭبەكپەن عانا كەلەدى. ەڭبەكتەنۋدەن، قوزعالىستان، العا ۇمتىلۋدان قاشىپ، «ۋاقىتىم جوق» دەگەن ادام، ومىرگە، باسقالارعا وكپەلەپ، بوس ساندالىپ، ومىردەن تۇك بىتىرمەي وتەدى.
كەز كەلگەن ادامدا ۋاقىت بار، ول ءۇشىن جوسپار قاجەت جانە ونى مۇمكىندىگىنشە جاس كەزەڭدە قۇرىپ، اباي ايتقانداي، اي، اپتا، كۇن سايىن وزىنە ەسەپ بەرىپ وتىرسا، «بۇگىن نە ءبىتىردىم؟»، «نەنى جاسامادىم، نەگە؟» دەپ...
ەكزيستەنتسيالدىق رەفلەكسيا ادامعا مىندەتتى تۇردە ءتان، تەك ول گيپەررەفلەكسياعا ۇلاسپاۋى ءتيىس. بولاشاق ءۇشىن ءومىر سۇرگەن اعا بۋىندى كەزىندە گۋمنيتسكي، ترۋبنيكوۆ سەكىلدى عالىمدار سىناعان بولاتىن، دۇرىس دەپ ويلايمىن.
ادام باسقا بىرەۋ ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن ەمەس، قازىر، وسى شاقتا ءوزى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. ازداعان ەگويزم دە كەرەك سياقتى، سەبەبى ءوزىڭ ءۇشىن ءماندى ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلساڭ، بالا-شاعاڭا دا پايداڭنىڭ تيگەنى.
تويلاتىپ ءومىر ءسۇرۋ تۋرالى ويعا كەلسەم، شوپەنگاۋەردىڭ «ىشكى دۇنيەسى بوس ادام عانا سىرتتان قىزىق ىزدەيدى» دەگەن ويى ەسىمە تۇسەدى...
ناعىز فيلوسوفقا ىردۋ-دىردۋدىڭ قاجەتى جوق، وزىمىزگە جەتەرلىك رۋحاني دۇنيەمىز بار، ول ءبىزدى جالعىزدىقتان قۇتقارا الادى. مەنىڭ قىسقاشا ويىم وسى، باسقالاردى دا تىڭداساق...
ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف‑پۋبليتسيست:
سونىمەن، ەكى فيلوسوفتىڭ دا پىكىرىن تىڭداپ، ودان بىرنەشە ءماندى ويلار تۇيىندەدىك. دەگەنمەن، بۇل بىرجاقتى ماسەلە قاتارىنا جاتپايدى – ونىڭ ءمانى كۇردەلى فيلوسوفيالىق كونسترۋكتسياعا جەتەلەيدى:
بىرىنشىدەن، ء«ومىر ءسۇرۋ – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك» دەگەن قاعيدا. ال، بۇل جاۋاپكەرشىلىكتىڭ باستاۋى – ومىردە ماقسات قويا بىلۋمەن ولشەنەتىنى انىقتالدى. ء(يا، بۇل جەردە ماقسات ادامنىڭ جەكە قارىمى مەن دارىنىنا بالانىستى ەكەنىن جوققا شىعارمايمىز: اركىم ءوز قابىلەتىنە قاراي ماقوساتتار لەگىن تۇزەدى – بىرەۋى ‑ بيىك، بىرەۋى – تومەن دەگەندەي...). بىراق، ماسەلە وندا ەمەس، باستىسى – ماقساتتىڭ بولۋى!
ەكىنشىدەن، «ادام، سانالى تىرشىلىك يەسى بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ ۋاقىتىن ءوزى جوسپارلاي ءبىلۋى كەرەك» دەگەن قاعيدا. ول بويىنشا، ادام – ۋاقىتتىڭ جەتەگىندە كەتە بەرمەيدى. ول، ۇنەمى دە «ۋاقىتتى ءوزىنىڭ ءبىر پايداسىنا جاراتۋعا» ۇمتىلادى. سوندا، ول ۋاقىتتى «بوسقا وتكەن ۋاقىت» دەپ باعالاۋعا بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. ەندەشە، «ۇزدىكسىز ويلاۋ پروتسەسىندە» بولاتىن ادام بالاسىنا بەرىلگەن «ۇزدىكسىز ۋاقىتتىڭ» دا بوس كەتكەن جەرى بولمايدى ەكەن.
مەيلى، ول ۋاقىت ادامنىڭ وزىنە ارنالسىن، مەيلى، وزگەگە ارنالسىن – ول بوس كەتپەگەن ۋاقىت. ياعني، بۇدان «ادامنىڭ ويلاۋ پروتسەسى مەن ۋاقىتى، وسىنداي اجىراماس بىرلىكتە بولادى» دەگەن قورىتىندى تۋىندايدى...
ۇشىنشىدەن، ەگەر ادامدى سىرتتان باقىلاساق، وندا وعان قاتىستى «ۋاقىتىن بوس وتكىزۋدە» دەپ باعا بەرۋگە بولادى. ال، وعان «ىشتەن قاراساق» شە؟ وندا، بۇل پىكىر قاتە بولىپ شىعادى: ول ادام نە تىنىستاپ وتىرۋى مۇمكىن، نە، ۋاقىتىن، ياعني، ءوزىنىڭ ءومىرىن وسىلاي جايباراقات، قوزعالىسسىز، تىنىشتىقتا وتكىزۋ – ونى تۋا بىتكەن قاسيەتى بولار... بىراق، ءومىرى ءوتىپ جاتىر... تىنىش ومىرگە قول جەتكىزۋ – ونىڭ جەتىستىگى، ياعني، اۋەلدەن قويعان ماقساتى! سول ءۇشىن ونى كىنالاۋعا ەش نەگىز جوق...
تورتىنشىدەن، ادام وزىمەن‑وزى وڭاشا قالعان ساتتە دە ء«وزى ءۇشىن ءومىر سۇرە المايتىن» تىرشىلىك يەسى دەگەن وي تۋادى. ادام ساناسى مەن ويى جۇيرىك. ەندەشە ادام ءبىر ساتتە ويمەنەن ۇلكەن كەڭىستىكتى شارلايدى. ال، ول كەڭىستىكتە مىندەتتى تۇردە وزگەلەر تولىپ جۇرەدى: اناڭ، باۋىرلارىڭ، دوستارىڭ، بالالارىڭ... ءبارى دە وسى كەڭىستىكتە. تىپتەن، ءبىر ادام تىشقاننان قورقادى دەلىك، سول مونستر‑تىشقان دا ۇنەمى توبەدەن ءتونىپ تۇرادى عوي! ەندەشە، ويىمەن وڭاشا قالعان ادامنىڭ ءومىرى دە «وزىنە بۇيىرمايتىنىن» بايقايمىز...
مىنە، ادامنىڭ ەڭ اسىل قاسيەتى دە وسى، ادام تەك وسى شەڭبەردە عانا ناعىز ادام دەپ، ويدى تۇيىندەيمىز.
ءابدىراشيت باكىرۇلى،
فيلوسوف
