قازاق عىلىمىنىڭ بەتالىسى، دامۋى جايلى پىكىرلەر ەكىگە بولىنەدى. ءبىرىنشى تاراپ قازاقستاندىق عىلىم دامىعان ەلدەردەگى عىلىم سالاسىمەن سالىستىرعاندا ءالى دە دامۋدى قاجەت ەتەدى دەسە، ەكىنشى تاراپ كەرىسىنشە، جوعارى قارقىندا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋدە دەگەندى العا تارتادى. سونىمەن، بۇگىنگى قازاق عىلىمىنىڭ حال-احۋالى قانداي؟
كۇندەلىكتى ومىردە قازاقستان عىلىمى تۋرالى ءجيى ويلاي بەرمەيمىز. ايتكەنمەن، 2019 جىلى باستالعان COVID-19 ىندەتى عىلىمنىڭ قانشالىقتى ۇلكەن كۇش ەكەنىن، ونىڭ الەمدى ءبىر ساتتە استاڭ-كەستەڭىن شىعاراتىن مۇمكىندىككە يە ەكەنىن نەمەسە عىلىمنىڭ كومەگىمەن جالپى وركەنيەتتى قۇتقارىپ قالۋعا بولاتىندىعىنا كوز جەتكىزدى. اۋرۋ ءورشىپ، ادامدار ىندەت سالدارىنان قىرىلىپ جاتقاندا، ادامزاتتىڭ سوڭعى ءۇمىتى عالىمدار بولدى ەمەس پە؟! سول ءسات عالىمدار تەز ارادا شەشىم قابىلداپ، ۆاكتسينا ويلاپ تاپپاعاندا قازىرگى كۇنىمىزدىڭ قانداي بولارىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. سول ءسات بۇكىل الەم عالىمدارى شاما-شارقىنا قاراي ۆاكتسينا ويلاپ تاۋىپ جاتتى. سول مەزەت قازاقستاندىق عالىمدار دا دەر كەزىندە ۆاكتسينا ويلاپ تاۋىپ، قانشاما حالىقتىڭ امان قالۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوستى. عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ QazCovid-in ۆاكتسيناسىن ويلاپ تابۋى ەرلىكپەن پارا-پار ءىس ەدى. بۇل ۆاكتسينامەن ەلىمىزدە 6 ملن-نان استام ادام ەگىلىپتى.
بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سۇلتان تىلەۋحانوۆ باستاعان عالىمدار توبى قاندى سۇزگىدەن وتكىزۋ ارقىلى تازارتاتىن جاڭا تەحنولوگيا ويلاپ تاپتى. بۇل تەحنولوگيا ادامنىڭ اعزاسىنا تۇسكەن ينفەكتسيالاردى وزىنە ءسىڭىرىپ الادى. گەموسوربتسيا تاسىلىمەن جۇرگىزىلەتىن بۇل ءادىس بۇيرەك، باۋىر اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى ەكەن.
قازۇۋ-ءنىڭ عالىمدارى توپىراقتى مۇنايدان تازارتاتىن تابيعي مينەرال ويلاپ تاپقان. اتالعان مينەرال توپىراقتى مۇنايدىڭ ەكىنشى رەت لاستاۋىنا دا جول بەرمەيدى.
سونىمەن قاتار، ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى قانداعى قانت دەڭگەيىن تومەندەتۋگە كومەكتەسەتىن، قان قىسىمىن رەتتەيتىن، اسقازان-ىشەك جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتاتىن، يممۋنيتەتتى كوتەرەتىن فيتوشايلاردى دا وندىرىسكە ەنگىزگەن.
«بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا ماسەلەلەرى» عىلىمي زەرتتەۋ ينسيتيتۋتىنىڭ ماماندارى بەكىرە بالىقتارىن باكتەريالاردان ەمدەيتىن انتيبيوتيك جاساپ شىعاردى. «حيمەرلىك يندوليزين» دەپ اتالاتىن انتيبيوتيك بالىقتاردى ەمدەيدى جانە ول بالىقتاردى جەۋگە پايدالانعاندا ادامداردىڭ اعزاسىنا زيان كەلتىرۋگە جول بەرمەيدى.
ايتا بەرسەك، قازاقستاندىق عالىمدار اشىپ جاتقان جاڭالىقتار وتە كوپ. ولاردىڭ قاتارىندا جاس عالىمدار دا بار. سوڭعى جىلدارى بالالاردى مەكتەپ جاسىنان باستاپ عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ شارالارى وڭ جولعا قويىلدى.
مىسالى، پلاستيكالىق پاكەتتەردى الماستىرا الاتىن جاڭا ەكوونىم – بيوپلاستيكتى داريا بەگاليەۆا اتتى وقۋشى ويلاپ تاپتى. ول دايىنداعان بيوپلاستيك قورشاعان ورتاعا زيان كەلتىرمەيدى، ءداندى داقىلداردان جاسالادى.
Play 4 Energy كومانداسى LEAS مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى ورتا ساناتتاعى «Robot Design Award» جوعارى تەحنيكالىق سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى اتاندى. ولار روبوتتى باعدارلامالاۋ بويىنشا ۇزدىك دەپ تانىلدى.
وڭتۇستىك كورەياداعى Woosong ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ Solbridge حالىقارالىق بيزنەس مەكتەبى ۇيىمداستىرعان «جاس عالىم» VI حالىقارالىق عىلىمي جوبالار بايقاۋىندا وسكەمەندىك نازارباەۆ ينتەللەكتۋالدى مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى – ماعجان ساعىنعانوۆ ي ديلناز سەيىلحانوۆانىڭ «پوليمەرلى ماتەريالداردان قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ: قايتالاما شيكىزاتتان بۇيىمدار جاساۋ جانە ولاردىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ» جوباسى التىن جانە كۇمىس مەدالدارعا يە بولدى.
جوعارىدا اتالعان جەتىستىكتەر – قازاقستاندىق عىلىم سالاسىنىڭ كىشكەنە بولىگى عانا. ەلىمىزدىڭ وزىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ عالىمدارىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جۇمىستار بۇدان دا كوپ. وسى تۇستا، وڭىرلەردەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا عىلىم سالاسىن دامىتۋدىڭ جولعا قويىلۋى دا ءبىرشاما ماڭىزدى. وڭىردەگى عىلىم تۋرالى، جاس عالىمداردى قولداۋ جايىندا و.بايقوڭىروۆ اتىنداعى جەزقازعان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەلەكترەنەرگەتيكا جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت، ە.ع.ك. ارداق احمەتبەكوۆادان سۇرادىق.
«مەملەكەتىمىز عىلىم سالاسىنا كوپ كوڭىل بولۋدە. عالىمدارعا كوپتەگەن گرانتتار، ستيپەنتسيالار بەرىلەدى. مىسالى، مەن بىلتىر جەزقازعان قالاسىنداعى مىس قورىتۋ زاۋىتىنا قاجەتتى جوبا ازىرلەپ، 4 ملن تەڭگەنىڭ گرانتىنا يە بولدىم. ستۋدەنتىم ءنازيرا ايماعانبەتوۆامەن بىرگە ەكى عىلىمي جوبا ازىرلەدىك. ول ەكى جوبا رەسپۋبليكالىق جاس عالىمدار بايقاۋىندا ەكىنشى ورىنداردى يەلەندى. سونىڭ ناتيجەسىندە نازيرا پرەزيدەنتتىك شاكىرتاقىعا يە بولدى. سودان كەيىن عىلىمي جەتىستىكتەرى ءۇشىن نازارباەۆ شاكىرتاقىسىن جەڭىپ الدى. قازىر ۋنيۆەرسيتەتتە ستارتاپ جوبالارعا باسىمدىق بەرىلىپ، بيزنەس جوبالار دا قولداۋعا يە بولىپ جاتىر. ءبىز ستۋدەنتتەردىڭ ۋنيۆەرسيتەت تابالدىرىعىن اتتاعاننان باستاپ عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن اشۋعا تىرىسامىز. جىل سايىن «جاس عالىم» رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنا قاتىسىپ، جاس عالىمدار ۇلكەن سومادا قارجىلىق قولداۋعا يە بولىپ جاتادى»، – دەيدى ول.
پرەزيدەنتىمىزدىڭ قاسىم جومارت توقاەۆ: «مەملەكەت ەلىمىزدىڭ عىلىم سالاسىن دامىتۋعا، عالىمدارىمىزدىڭ جەتىستىكتەرى مەن ەڭبەگىن باعالاۋعا ايرىقشا ءمان بەرەدى. بيىل ءال-فارابي اتىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق قازاقستاننىڭ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعىنىڭ عالىمدار ۇجىمىنا بەرىلدى. ورتالىق اتوم-ەنەرگەتيكاسى سالاسىندا تەڭدەسسىز زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى وزىق ازىرلەمەلەر جاسادى»، – دەۋى ەل عالىمدارىنا دەگەن رياسىز سەنىمىن بىلدىرسە كەرەك-ءتى.
