Filosofiia – universaldy oilau mädenietı. Onyŋ «kırıspeitın» jerı joq: ol myna dünienıŋ jaratyluynan bastap, adam psihologiiasynyŋ astaryna deiın üŋıledı. Sonyŋ bırı bügıngı köterılıp otyrǧan sūraq ‑ adamnyŋ ömırınıŋ mänı turaly oilar. Būl turaly älem oişyldary ünemı tolǧanady, sebebı, oişyl adam ǧana ömırdıŋ qūnyn özgeden airyqşa sezıne alady...
Bügıngı pıkıralmasuǧa belgılı filosoftardy şaqyrdyq. Aldymen, söz kezegı solarda:
Berık Ataş, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, Äl Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ Filosofiia kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy:
- Bız (mysaly, men ‑ Ataş Berık) «Men ömırge ne üşın keldım?»,
«Men jalpy kımmın?», «Ömırımnıŋ mänı nede?» degen siiaqty naqty şeşımın tappaityn metafizikalyq nemese ekzistensializmdık (ekzistensialist filosoftardyŋ pıkırlerı) mäsele qozǧap otyrǧan joqpyz, tömende adamdardyŋ naqty ömırı men bos uaqytqa bailanysty praktikalyq ekzistensialdyq mäsele qozǧap otyrmyz...
Bız köp jaǧdaida köşeden, jūmystan nenı köremız? Jügırıp bara jatyrǧan adamdar, ünemı eşnärsege qoly timeitın jandar, tıptı söilesuge bır saǧat tügılı bır minut bos uaqyty joq kısıler, tırşılık qamymen şauyp bara jatyrǧan tırşılık ielerın köremız... Uaqytqa bailanǧan, ärine!
Qazırgı taŋda adamdardyŋ köp bölıgınıŋ «uaqyty joq».
Bız keide «Uaqyt joq» degen leitmotivpen ömır süremız, obrazdy türde aitqanda, «Uaqytym joq» degen taqtaişalardy (iarlyktardy) japsyryp alǧan adamdar retınde äiteuır bır jūmystarǧa zymyrap bara jatamyz nemese sol jūmystardy jasap jatamyz...
Tıptı tüskı as, keşkı asymyzdy ışıp otyrǧanda da jūmys jasap otyrǧanymyzdy (mysaly, vatsappen pıkırlesıp, jūmys boiynşa sūraqtarǧa jauap berıp) özımız de sezbei qalamyz.
Osy «qol timeitındıktıŋ» belgılı bır «bölıgı» - psihologiialyq jäne qoldan jasalǧandai bolyp körınedı (ärine, osy qoldan jasalǧan bölık ärkımge ärtürlı: bıreuler üşın bır‑ekı paiyz, bıreuler üşın elu paiyzdy qūraidy. Jüz paiyz eşkımde joq au dep oilaimyz).
Şyndyǧynda, bız keide kerek emesteu jūmystarmen köp şūǧyldanamyz... Bıraq ony özımız sezbeimız..
Ärine, adamdardyŋ qoly bos bolmauy da tiıs, tynymsyz eŋbek etu kerek, «Jūmysy joqtyq, tamaǧy toqtyq azdyrar adam balasyn» t.b. - dūrys! Bıraq bız ünemı binarlyq pozisiiada nemese bos uaqyt pen eŋbek etu uaqytynyŋ deŋgeiın qarama qarsy qoiyp kontrarly oilaimyz..., ekı jaqtyŋ da şegıne jete oilaimyz. Eŋbekqorlyq, ömırde barlyq närsege qol jetkızu, uaqytty bosqa ötkızbeu turaly tüsınıkterımız keide maǧan şekten şyǧyp ketkendei bolyp körınedı...
Osynşama «aiaqtalmaityn jügırıstermen» jürgende bır kezde ömırdıŋ özı aiaqtalyp qalady... Bıreuler biznes, bıreuler otbasy qamy, bıreuler bılım ızdeu t.b. maqsat etıp tynymsyz eŋbek etedı... Bıraq ömırdıŋ özı ömırdı osylai (baiqamai) aiaqtau kerek degendı bıldırmeidı, būl - Tırşılık etu, bız keide «tırşılık etu» men «ömırdı» şatastyryp alamyz, tırşılık etu ol januarlarǧa tän, januarlar tırşılık etedı, al adamdar - ömır süredı...
Ömırdegı osy qoly bos bolmau (tıptı keibır adamdardyŋ otbasyna köŋıl böluge mūrşasy joq) - bolaşaqtyŋ qamy, tıptı «qartaiǧan şaǧymyzdaǧy Rahat ömırdıŋ» investisiiasy dep oilaimyz, ol da dūrys! Bıraq qartaiǧan şaqqa deiıngı bır minut bos uaqyty bolmai ömır süru bız üşın qūddy bır sol ömırge daiyndyq siiaqty bolyp körınedı.. Şyndyǧynda, oǧan deiıngı ömır, ol - ömırge daiyndyq emes, sol Ömırdıŋ özı, tıptı oqu oryndarynda oqu t.b. jastyq şaq ta «qataŋ türde ömırge daiyndyq» dep bekıtılmeuı de tiıs, ol da naq sol bızge arnalǧan ömırdıŋ Özı..
Keide bızdıŋ oŋaşa qalyp, «Men qalai ömır sürıp jatyrmyn osy», «Nege menıŋ uaqytym joq» degen sūraqtar turaly oilanuǧa da uaqytymyz joq...(keide, poezda, metroda, ūzaq jol avtobusta erıksız oilana alamyz).
Bız keide öz tänımızdı özımız qūlşa jūmsap, robotqa ainaldyryp jıbergenımızdı de sezbei qalamyz.. Bız robot emespız, osy ömırdıŋ Rahatyn sezınu, sol ömırdı Süru üşın kelgen jandarmyz..
Taǧy da binarlyq pozisiiada (bız keide tek ekı şetkı poliusterde oilaimyz - ortasy joq) oilap, «adam ünemı qoly bos boluy kerek, tek qana än-duman, däm-dumanmen ömır süru qajet» degen tüsınık tuyndamauy tiıs, bır sätke qoldy bosatu, belgılı bır bos uaqytty özımızge, iaǧni, tırşılıktıŋ emes, ömırdıŋ özıne arnau da qajet pe degen oiǧa qaldym!
Ärine, bızdıŋ qoǧamda qoly bos, erıkken-zerıkken, «uaqyt ötsınşı» dep jürgen adamdar da bar...
Almaty qalasynda (mümkın QR basqa da qalalar men älemdegı megopolisterde) eş uaqyty joq jügırıp bara jatqan adamdardyŋ ülkeeen bır toby bar..
Iаǧni, özıŋe ǧana emes, özıŋnıŋ ömırıŋe üŋılu de sonşalyqty maŋyzdy («özıŋ» men «özıŋnıŋ ömırıŋ» bır närse emes)... Öitkenı, bız ömırdı (süirep) alyp jürmeimız jäne ony äldeqandai bır jaqqa alyp bara jatqan da joqpyz, sol ömırdı süremız, özge emes, özımız süremız.
Güljihan Nūryşeva, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, Äl Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ professory:
-Qaiyrly kün, ärıptester! Pıkırlesuge şaqyrǧandaryŋyzǧa köp
rahmet! Bır ǧana postta bırneşe filosofiialyq mäsele qoiylǧan eken: ömır, ömırdıŋ mänı, uaqyt, eŋbek, qozǧalys, bos sandalu jäne t.b. Barlyq sūraqtyŋ jauaby soŋynda berılgen siiaqty, menıŋ oiymşa. Sartr aitpaqşy, adam ömırge kelgende joba, al jobanyŋ jüzege asuy adamnyŋ özıne bailanysty. Sondyqtan, ömırdı mänge toltyru kerek, al ol eŋbekpen ǧana keledı. Eŋbektenuden, qozǧalystan, alǧa ūmtyludan qaşyp, «uaqytym joq» degen adam, ömırge, basqalarǧa ökpelep, bos sandalyp, ömırden tük bıtırmei ötedı.
Kez kelgen adamda uaqyt bar, ol üşın jospar qajet jäne ony mümkındıgınşe jas kezeŋde qūryp, Abai aitqandai, ai, apta, kün saiyn özıne esep berıp otyrsa, «bügın ne bıtırdım?», «nenı jasamadym, nege?» dep...
Ekzistensialdyq refleksiia adamǧa mındettı türde tän, tek ol giperrefleksiiaǧa ūlaspauy tiıs. Bolaşaq üşın ömır sürgen aǧa buyndy kezınde Gumniskii, Trubnikov sekıldı ǧalymdar synaǧan bolatyn, dūrys dep oilaimyn.
Adam basqa bıreu üşın, bolaşaq üşın emes, qazır, osy şaqta özı üşın ömır süruı tiıs. Azdaǧan egoizm de kerek siiaqty, sebebı özıŋ üşın mändı ömır süruge ūmtylsaŋ, bala-şaǧaŋa da paidaŋnyŋ tigenı.
Toilatyp ömır süru turaly oiǧa kelsem, Şopengauerdıŋ «ışkı düniesı bos adam ǧana syrttan qyzyq ızdeidı» degen oiy esıme tüsedı...
Naǧyz filosofqa yrdu-dyrdudyŋ qajetı joq, özımızge jeterlık ruhani düniemız bar, ol bızdı jalǧyzdyqtan qūtqara alady. Menıŋ qysqaşa oiym osy, basqalardy da tyŋdasaq...
Äbdıraşit Bäkırūly, filosof‑publisist:
Sonymen, ekı filosoftyŋ da pıkırın tyŋdap, odan bırneşe mändı oilar tüiındedık. Degenmen, būl bırjaqty mäsele qataryna jatpaidy – onyŋ mänı kürdelı filosofiialyq konstruksiiaǧa jeteleidı:
Bırınşıden, «ömır süru – ülken jauapkerşılık» degen qaǧida. Al, būl jauapkerşılıktıŋ bastauy – ömırde maqsat qoia bılumen ölşenetını anyqtaldy. (İä, būl jerde maqsat adamnyŋ jeke qarymy men darynyna balanysty ekenın joqqa şyǧarmaimyz: ärkım öz qabıletıne qarai maqösattar legın tüzedı – bıreuı ‑ biık, bıreuı – tömen degendei...). Bıraq, mäsele onda emes, bastysy – maqsattyŋ boluy!
Ekınşıden, «Adam, sanaly tırşılık iesı bolǧandyqtan, özınıŋ uaqytyn özı josparlai bıluı kerek» degen qaǧida. Ol boiynşa, adam – uaqyttyŋ jetegınde kete bermeidı. Ol, ünemı de «uaqytty özınıŋ bır paidasyna jaratuǧa» ūmtylady. Sonda, ol uaqytty «bosqa ötken uaqyt» dep baǧalauǧa bola ma? Ärine, bolmaidy. Endeşe, «üzdıksız oilau prosesınde» bolatyn adam balasyna berılgen «üzdıksız uaqyttyŋ» da bos ketken jerı bolmaidy eken.
Meilı, ol uaqyt adamnyŋ özıne arnalsyn, meilı, özgege arnalsyn – ol bos ketpegen uaqyt. Iаǧni, būdan «adamnyŋ oilau prosesı men uaqyty, osyndai ajyramas bırlıkte bolady» degen qorytyndy tuyndaidy...
Üşınşıden, eger adamdy syrttan baqylasaq, onda oǧan qatysty «uaqytyn bos ötkızude» dep baǧa beruge bolady. Al, oǧan «ışten qarasaq» şe? Onda, būl pıkır qate bolyp şyǧady: ol adam ne tynystap otyruy mümkın, ne, uaqytyn, iaǧni, özınıŋ ömırın osylai jaibaraqat, qozǧalyssyz, tynyştyqta ötkızu – ony tua bıtken qasietı bolar... Bıraq, ömırı ötıp jatyr... Tynyş ömırge qol jetkızu – onyŋ jetıstıgı, iaǧni, äuelden qoiǧan maqsaty! Sol üşın ony kınalauǧa eş negız joq...
Törtınşıden, adam özımen‑özı oŋaşa qalǧan sätte de «özı üşın ömır süre almaityn» tırşılık iesı degen oi tuady. Adam sanasy men oiy jüirık. Endeşe adam bır sätte oimenen ülken keŋıstıktı şarlaidy. Al, ol keŋıstıkte mındettı türde özgeler tolyp jüredı: anaŋ, bauyrlaryŋ, dostaryŋ, balalaryŋ... bärı de osy keŋıstıkte. Tıpten, bır adam tyşqannan qorqady delık, sol monstr‑tyşqan da ünemı töbeden tönıp tūrady ǧoi! Endeşe, oiymen oŋaşa qalǧan adamnyŋ ömırı de «özıne būiyrmaitynyn» baiqaimyz...
Mıne, adamnyŋ eŋ asyl qasietı de osy, adam tek osy şeŋberde ǧana naǧyz adam dep, oidy tüiındeimız.
Äbdıraşit Bäkırūly,
filosof
