ەلىمىزدە 2022 جىل «بالالار جىلى» دەپ جاريالاندى. الايدا عالامتوردىڭ ءباسى بيىك تۇرعان تۇستا ءبىز بالالارعا ارنالعان قازاقشا ءارى قىزىقتى ساپالى كونتەنت جاساي الدىق پا؟ قازىرگى اۋمالى-توكپەلى زاماندا جاڭا Z جانە الفا ۇرپاق قانداي اقپاراتپەن سۋسىنداپ، كىمگە قاراپ بوي تۇزەپ ءجۇر؟ نەگە بالالارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن «Spider-Man»، «Batman» دەگەندەردى كۋمير كورەدى؟ اتا-اناسى، جاقىندارى، اينالاسى ءبارى تۇگەل انا تىلىندە سويلەسە دە، ۇيدەگى بالالار نەگە وزگە ۇلتتىڭ تىلىندە سايراپ ءجۇر؟ ءبىز جىبەرگەن باستى قاتەلىك نەدە؟ ولاردىڭ كەلەشەگى نە بولماق؟– دەپ باۋىر ەتى بالاسى ءۇشىن كۇنى-ءتۇنى الاڭداپ جۇرگەن ءار اتا-انانىڭ جۇرەگىن اۋىرتىپ، كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىز دە ىزدەپ كوردىك...
ەل اراسىندا سالت-ءداستۇرiمiزدi كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاپ جۇرگەن بەلگىلى قوعام قايراتكەرى تۇرار ساتتارقىزى بالاسى بار وتباسىنىڭ باستى، اۋقىمدى پروبلەماسى وسى دەيدى. ويتكەنى ۇيالى تەلەفونمەن ءوسىپ جاتقان بالالاردىڭ ءتىلى وزگە تىلدە شىعىپ جاتىر...
«بالالار جىلى» بولىپ جاريالانعانمەن مەملەكەتتەن قولداۋ جوق!
«قازاق تىلىندە ساپالى مۋلتوپتامالار كەرەك. «بالالار جىلى» بولىپ جاريالانعانمەن اۋقىمدى شارالار كورىپ تۇرعانىم جوق. بۇل مەملەكەت دەڭگەيىندەگى جان-جاقتى قولداۋ كەرەك بولاتىن جۇمىس. بالالار ادەبيەتىنە قولداۋ كەرەك. ماسەلەن، مەن ۇلتتىق بوياماقتار شىعارىپ جۇرگەن ۆەنەرا دەگەن كەلىنشەكتى بىلەمىن. ۇلت بولاشاعى ءۇشىن ۇلكەن ەڭبەك جاساپ جۇرسە دە، قولداۋ جوق. بالاباقشا جاسىنداعى بۇلدىرشىندەرگە ارنالعان «ايتشى، اجەتاي» دەگەن تاپ-تاماشا بالالار جۋرنالىن شىعارعان ساندۋعاش نۇرقانوۆا دەگەن رۋحاني ءسىڭلىمدى قولىمنان كەلگەنشە جۋرنالىن جاپقىزباۋعا تىرىستىم. جۋرنالدى تالاي اكىمقارالار مەن دەپۋتاتتاردىڭ الدىنا اپاردىم. قولداۋ تاپپادىق. جۋرنال بيىل جابىلدى. مىنە، وسىنداي ۇلت بولاشاعى مەن ەل ەرتەڭى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ۇلت جاناشىرلارىنا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كەرەك. بالالار كىتابىن شىعارامىن، بالالار جۋرنالىن شىعارامىن دەگەندەردى «بالالار جىلى» قولداسا ەكەن دەيمىن»، - دەيدى تۇرار ساتتارقىزى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن وزىمىزگە ءتان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جاس ۇرپاق بويىنا سىڭىرۋگە بارىنشا تىرىسىپ، جان-تانىمەن ەڭبەك ەتىپ، ارپالىسىپ جۇرگەن تاريحشى كەلەشەكتىڭ قامى دەپ «ەرتەگى – ەل ەرتەڭى» جوباسىن ءبىراز جەرگە سۇيرەپ، اپارعانىن ايتتى. الايدا ەش ناتيجە شىعارا الماي، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تاپپاعانىنا قاتتى كۇيىنىپتى... ەرتەڭگى ۇرپاق الدىندا ءوزىنىڭ جاۋاپتى ەكەنىن سەزىنەتىن تۇرار ساتتارقىزى: «بالالار جىلى» تەك ءبىر جىلمەن شەكتەلمەسىن. بالا – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، ەرتەڭىمىز. ەرتەڭىمىز مىقتى بولسىن دەسەڭ، ونىڭ قامىن بۇگىن ويلايىق»، - دەيدى....
بالاباقشالارىمىزدى «ورىس الەمى» مەن «امەريكاندىق ارمان» باسىپ الىپ، بالالارىمىزدىڭ ميىن ۋلاۋدا...
«بىرەر جىل بۇرىن ەلوردامىزداعى تىلدەر باسقارماسى جانىنداعى «ءتىلدى قولداۋ» توبىنىڭ مۇشەسى رەتىندە جارتىلاي مەملەكەتتەن قارجىلاندىراتىن جەكە مەنشىك بالاباقشالارىنا مونيتورينگ جۇمىسىنا قاتىستىم. 47 بالاباقشادا بولدىم، بۇل بالاباقشالارداعى بالالارعا ارنالعان كورنەكىلىك قۇرالدار مەن بەزەندىرىلگەن سۋرەتتەردى كورىپ، «شوك» بولعان ەدىم. سىرتقى جارناما سۋرەتتەرى دە، جاتىن، اسحانا بولمەلەرى، قابىرعالارى تۇتاستاي «ورىس الەمى» مەن «امەريكاندىق ارمان» بولىپ تۇرعانى كۇيزەلتتى. ءتىپتى كەيبىر تاربيەشىلەر بۇلارىڭىز نە؟،-دەگەن ساۋالىما، «باۋىرساق (كولوبوك)» قازاق ەرتەگىسى عوي دەگەن جاۋاپ تا العان ەدىم. مىنە، ءبىلىم باسقارماسى وسىنداي ماسەلەگە نازار اۋدارۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بالا تاربيەسىندە ۇساق-تۇيەك بولمايدى، بالا نەنىڭ كورىپ، نەنىڭ ونەگە كورىپ وسەدى، سونىڭ جەمىسىن كورەمىز»، - دەپ كۇيىندى تاريحشى.
وسى تۇستا قوعام قايراتكەرى «جاڭا قازاقستانعا» اياق باسقان ەكەنبىز، ەندىگى كەزەكتە مەملەكەتتىك بالاباقشادان بولەك، مەملەكەتتەن قارجىلاندىراتىن بالاباقشالارداعى تاربيە قالاي جۇرگىزىلىپ جاتىر؟ بالاباقشانى تابىس كوزىنە اينالدىرىپ وتىرعاندار، بالا تاربيەسىن ويلاماي، وزگە ەلدىڭ ەرتەگىلەرىمەن، بەزەندىرۋىمەن ۇرپاعىمىزدىڭ تاربيەسىنە بالتا شاۋىپ جاتقان جوق پا؟ مۇنداي مەكەمەلەردە جالپى بالالارىمىز قانداي قۇندىلىقتارمەن تاربيەلەنىپ جاتىر؟ وسىنىڭ بارلىعىن تەكسەرىپ، باقىلاپ، قاداعالاپ وتىراتىن ورگان وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، سايكەسىنشە جۇمىس اتقارۋى كەرەك دەيدى.
ورىس ءتىلى، ورىس مادەنيەتى قالاي ناسيحاتتالسا، قازاق ءتىلى دە سولاي ناسيحاتتالۋى كەرەك!
"بالاباقشالار ۇرپاعىمىزدى ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارمەن تاربيەلەۋ كەرەك. ول ءۇشىن جالپى بالاباقشانىڭ اتاۋىنان باستاپ، ونداعى تاربيە، بالانى تاربيەلەيتىن كورنەكى قۇرالداردىڭ بارلىعى ۇلتتىق سيپاتتا، ءوزىمىزدىڭ قازاق ەرتەگى كەيىپكەرلەرى دارىپتەلۋى كەرەك. ءبۇلدىرشىن شاعىنان ساپالى، ءتəلىمدى-تəربيەلى دۇنيەنى كورىپ وسكەن ۇرپاعىمىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگى مەن تالعامى دا جوعارى بولارى ءسوزسىز. رەسەيدە ەل باسشىسىنىڭ ءوزى قاداعالاپ وتىراتىن «ورىس الەمى» دەگەن قور بار ەكەن. ول قور ورىس ءتىلىن، ورىس مادەنيەتىن شەتەلدە ناسيحاتتاۋ جانە قولداۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەيدى. مادەنيەتى مەن ءتىلى ارقىلى جۇرەتىن «جۇمساق ساياساتتىڭ» ارقاسىندا ورىس ءتىلىنىڭ اياسىن كەڭەيتىپ وتىر. ءبىزدىڭ بالالار كىتاپحانالارىنا تەگىن تاراتاتىن، قىزىل-جاسىلدى، ساپالى بالالارعا ارنالعان كىتاپتارى كوزدىڭ جاۋىن الىپ، قىزىقتىرادى", - دەپ پىكىر ءبىلدىردى قوعام قايراتكەرى.
تۇرار ساتتارقىزىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ مەملەكەت قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ كەڭەيۋىنە وسىلاي جۇمىس ىستەۋى ءتيىس.
رەسەيدىڭ «ورىس الەمى» سياقتى ءبىز دە «قازاق الەمىن» قۇرايىق!
«مەن ومبى قالاسىندا ماگيستراتۋرادا وقىعان كەزدە قالاداعى «ومبى قازاقتارى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى تورعىن اشەنوۆامەن تانىستىم. كۇيەۋى قۋانىش ەكەۋى «ومبى قازاقتارى» دەگەن گازەت شىعارادى ەكەن. قولدارىنان كەلگەنشە جەرگىلىكتى قازاق بالالارىنا قازاق ءتىلىن وقىتىپ ءجۇر. ومبى وڭىرىندە 100 مىڭعا جۋىق قازاق تۇرادى. «ومبى قازاقتارى» – ەڭ بەلسەندى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءبىرى، بىراق قاراجاتتىڭ قىسقالىعى قازاقشا گازەت شىعارۋعا، قازاق ءتىلدى بالالار ادەبيەتىن ساتىپ الۋعا قيىندىق تۋعىزىپ وتىر. رەسەيدىڭ «ورىس الەمى» سياقتى، ءبىز دە «قازاق الەمىن» قۇرىپ، ءوزىمىزدى عانا ەمەس، وزگە ەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ دا انا ءتىلىن ۇمىتپاۋىنا اتسالىسۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. سول «ومبى قازاقتارى» گازەتىندە «قارا شاڭىراق» دەگەن رۋبريكامنىڭ بارىن جانە ۇنەمى ماقالالارىمنىڭ جاريالانىپ تۇراتىنىن ايتا كەتكىم كەلەدى»، - دەيدى تۇرار ساتتارقىزى.
تاريحشى-ەتنولوگتىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇلتتىق ءونىم از بولعاندىقتان، تەلەۆيدەنيەنى شەتەلدىك دۇنيە جاۋلاپ جاتىر، ال ول ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزۋدە...
مۋلتفيلمدەر جاساساق، ۇرپاعىمىز شرەك، سپاندج بوبتاردى ەمەس، قازاق باتىرلارىنىڭ اتىن جاتقا ءبىلىپ وسەر ەدى!
«وتاندىق تەلەارنالار وزدەرىنىڭ وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەسىنە ۇلەس قوساتىنىن تۇسىنەتىن كەز جەتتى. الپامىس، قوبىلاندى، ەر تارعىن، قابانباي، بوگەنباي سىندى باتىرلارىمىز، ابىلاي حان، تاۋكە حان سياقتى حاندارىمىز، شەشەندەرىمىز مەن بيلەرىمىز مۋلتفيلمگە كەيىپكەر ەتۋ كەرەك. جەلاياق، تاۋسوعار، تولاعايلار بالا ەلىكتەيتىندەي مىقتى كەيىپكەرى بار توپتامالى مۋلتفيلمدەر جاساساق، ۇرپاعىمىز شرەك، ورمەكشى ادام، ماشا مەن مەدۆەد، سپاندج بوبتاردى ەمەس، قازاق باتىرلارىنىڭ اتىن جاتقا ءبىلىپ وسەر ەدى! بالالارىمىزدىڭ وزگەگە ەلىكتەمەي، ءوز تىلىمەن سۋسىنداپ، ءوز تəربيەسىمەن تəربيەلەنۋى ءۇشىن، بəلكىم، مۋلتيپليكاتورلار، ماسەلەن، «اقىلدى Əدەمى»، «تəربيەلى تالشىن»، «تىلالعىش تەمىرلان سىندى مۋلتتوپتامالار شىعارسا، قۇبا-قۇپ ەمەس پە؟!»، - دەپ ءوز ۇسىنىسىن ورتاعا تاستادى قوعام قايراتكەرى.
تۇرار ساتتارقىزىنىڭ پىكىرىنشە، كەيىپكەر ءبۇلدىرشىن اقىلدى (تəربيەلى) قىز، ۇل جəنە باسقا دا كەيىپكەرلەر ارقىلى ونەگەلى وتباسىندا وسكەن، اقىلدى بالانى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن ءتəلىم-تəربيەنى كورسەتىپ، قازاقىلىقتى دəرىپتەسەك، ەكىنشىدەن، بالالاردى انا تىلىندەگى تۋىندىمەن سۋسىنداتىپ، انا ءتىلىمىزدى ۇيرەنۋىنە ۇلەس قوسار ەدىك.
جاستاردى ادالدىققا، ادىلدىككە، پاراساتتىلىققا تاربيەلەيتىن انيماتسيالىق فيلمدەر قاجەت!
«ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن حالقىمىز. بالالارىمىزدىڭ بويىندا تۋعان ءتىل، مادەنيەت پەن تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن، سونداي-اق، بالانىڭ وي-ءورىسىن دامىتىپ، ۇلتتىق رۋحتاعى تاربيەسىنىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن قازاق ەرتەگىلەرىنە نەگىزدەلگەن، ىزگىلىكتى ناسيحاتتايتىن، ادالدىققا، ادىلدىككە، پاراساتتىلىققا تاربيەلەيتىن انيماتسيالىق فيلمدەر توپتاماسىن شىعارۋ كەرەك. تەلەديدار مەن ينتەرنەت مىقتى ناسيحات قۇرالىن ەكەنىن ۇمىتپاي، بۇل جۇمىستى جىلدام قولعا الۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتايتىن «ەرتەگى وقۋ»، باتىرلار جىرى، قيسسالار، جۇمباق، ماقال-ماتەلدەر سايىستارىن ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك»، - دەپ ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى تۇرار ساتتارقىزى.
قوعام قايراتكەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، قالالارىمىزدا بالالارىمىز بارىپ وينايتىن نەشە ءتۇرلى ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى بار. بىراق ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىن كورسەتەتىن، بىردە-ءبىر ۇلتتىق ويىن-ساۋىق ورتالىعى جوق. بار ورتالىقتاردا ۇلتقا ءتان سيپات جوق. ىشىندە بالالارعا قىزمەت كورسەتەتىن جەردە بارلىعى وزگە ەلدىڭ كەيىپكەرلەرى. ويىن-ساۋىق وتەتىن جەردىڭ بەزەندىرىلۋى دە بالالارىمىزدى وزگە ۇلتتىڭ يدەولوگياسىنا تاربيەلەپ جاتىر. سوسىن كەلىپ، بالالارىمىز نەگە وزگە تىلدە سويلەپ، وزگەنىكىنە قۇمار دەيمىز...
بالالارعا ارنالعان ۇلتتىق ويىن-ساۋىق ورتالىعىن اشۋ كەرەك!
«ۇرپاعىمىزدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن سۋسىنداتۋ ءۇشىن، بالالارعا ارنالعان ۇلتتىق ويىن-ساۋىق ورتالىعىن اشۋ كەرەك. ورتالىقتىڭ بەزەندىرىلۋىنەن باستاپ، ىشىندە جۇرگىزىلەتىن اسىق، توعىز قۇمالاق، ارقان تارتۋ سىندى ۇلتتىق ويىندار، ماقال-ماتەل، جۇمباق، ەرتەگىلەردەن ۆيكتورينالار جۇرگىزىلەتىن، قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى، حالىق ەرتەگىلەرىندەگى كەيىپكەرلەردى الساق، بۇل بالالاردىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن عانا ەمەس، ۇلتتىق تاربيە بەرەتىن ورتالىققا دا اينالار ەدى. ۇلت رۋحانياتى وسىدان باستالۋى كەرەك. مۇنداي ءىستى ۇلتقا جاناشىر مەتسەناتتار قولعا السا، ەل بولاشاعىنا قوسقان ۇلەسى بولار ەدى»، - دەيدى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قامىن ويلاعان تاريحشى...
اڭگىمەلەسكەن زارينا اشىربەك،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
