"قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاق ءوز تىلىنەن ايىرىلىپ، تازا ماڭگۇرت بولۋعا شاق قالدى. قوناەۆ نەگىزىن سالعان سول ورىستاندىرۋ ساياساتى بۇل كۇندە ء"وز جەمىسىن" بەرۋدە". بۇل پىكىردى بەلگىلى ءداستۇرلى ءانشى، ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي ءوزىنىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىندا مالىمدەدى، دەپ جازادى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
"قاڭتار ايىنىڭ 12-ءشى جۇلدىزىندا قوناەۆتىڭ تۋعانىنا 111 جىل تولدى. كەلەسى كۇنى ياعني قاڭتاردىڭ 13-ءى كۇنى "تۇڭعىش پرەزيدەنت" تۋرالى زاڭڭىڭ كۇشى جويىلدى. مۇنان ءبىر وڭ نىشان كورۋگە بولادى. ەندى وسى جونىندە كەڭىرەك تارقاتىپ كورەلىك. 1960 جىلى كرەملدىڭ ۇيعارىمىمەن بيلىككە كەلگەن قوناەۆتىڭ قازاقستاندى شيرەك عاسىر ۋاقىت باسقارعانى بەلگىلى. توتەسىنەن ايتساق، قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاق حالقى قور ۇلتقا اينالدى. اۋەلى قازاقتىڭ ۇلانعايىر دالاسى اسكەري ءوندىرىس ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن يادرولىق سىناق الاڭدارىنا بەرىلدى. ماسكەۋدىڭ بۇل شەشىمى قازاقستان بيلىگى تاراپىنان ەش قارسىلىقسىز جۇزەگە اسىرىلۋمەن بولدى. بۇعان جالعىز ءوزى قارسى قارسى شىعىپ، يادرولىق پوليگونداردىڭ ادامزاتقا تيگىزەر ولشەۋسىز زاردابى تۋرالى سەگىز توم عىلىمي ەڭبەك جازعان اتشاباروۆ اتتى جانكەشتى عالىمنىڭ ءۇنىن مۇنداعىلار ماسكەۋدىڭ پارمەنىمەن شىقپاستاي قىلىپ ءوشىردى. اتشاباروۆتىڭ الەمدىك عىلىمدا تەڭدەسى جوق 8 توم بۇل ەڭبەگى كگب تاراپىنانان تاركىلەنىپ، كوزى جويىلدى. وسىلايشا سەمەي، قاراعاندى، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە، قىزىلوردا وبلىستارىندا 40 جىل بويى يادرولىق ءھام باكتەريالوگيالىق قارۋلاردىڭ الۋان ءتۇرى سىنالىپ جاتتى. بۇل قازاققا جاسالعان ۇلى ەتنوتسيد ەدى. سەبەبى يادرولىق قارۋلاردىڭ توپىراق بەتىنە، جەر استى سۋلارىنا سىڭگەن ۋلى ساۋلەلەرىنىڭ زيان-زاردابى ءۇش مىڭ جىل بويى (اقىردىڭ كۇنىنە دەيىن) جويىلماق ەمەس. وسىنىڭ سالدارىنان بۇل كۇندە قازاق حالقى الەمدەگى ەڭ دەرتتى ۇلتقا اينالىپ وتىر جانە كەلەشەكتە ەلىمىزدە ۋلى رادياتسيا سالدارىنان بولاتىن ءتۇرلى اۋرۋلار: راق، جۇرەك، قان تامىرلارى ت.ب. كەسەلدەر كۇشەيە تۇسپەك. بۇل مەنىڭ ەمەس، وسى سالانى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەردەن كەيىنگى عىلىمي تۇجىرىمدارى. بۇل تۇرعىدان قازاققا الاپات اپات جاقىنداپ كەلە جاتىر. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كەلەشەكتە رادياتسيا ساۋلەلەرىنەن بولاتىن ءتۇرلى اۋرۋلار گەومەتريالىق پروگرەسپەن وسپەك",- دەيدى ەرلان تولەۋتاي.
الايدا مۇنىڭ الدىن الۋدا مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي ساۋىقتىرۋ شارالارى جاسالماۋدا.
"ەكىنشى ءبىر ۇلى تراگەديا – قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاق ءوز تىلىنەن ايىرىلىپ، تازا ماڭگۇرت بولۋعا شاق قالدى. ول باسقارعان جىلدارى ەلىمىزدە مىڭعا جۋىق، (كەي دەرەكتەردە مىڭ جارىمنان استام) قازاق مەكتەبى جابىلدى. مەن قوناەۆ زامانىن كورگەن اداممىن، بالا كەزىمدە ءۇش ورىس وتباسى بار ءبىزدىڭ اۋىلدا جوعارىدان كەلگەن بۇيرىق بويىنشا ورىس مەكتەبىن اشپاقشى بولدى. بىراق سول كەزدىڭ ەستى قارتتارى بۇل سولاقاي شەشىمگە توسقاۋىل قويعانى – بالا بولسام دا ەمىس-ەمىس ەسىمدە. ال الماتى سياقتى استانامىزدا، باسقا دا وبلىس ورتالىقتارىندا جالعىز-جالعىزدان قازاق مەكتەبىنىڭ بولعانىن بۇل كۇندە ەشكىم جوققا شىعارا الماس. ونىڭ وزىندە ول مەكتەپ-ينتەرناتتاردا مالشىلاردىڭ بالالارى وقيتىن. مالشىلاردىڭ بالالارى دەمەكشى، قوناەۆ تۇسىندا قازاق حالقى تەك مال باعاتىن تومەن ۇلتقا اينالدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، جەتپىسىنشى جىلدارى "قوي سانىن ەلۋ ميلليونعا جەتكىزەيىك!" دەگەن جالاڭ ۇران كوتەرىلدى. سول-اق ەكەن، مەكتەپ بىتىرگەن قازاقتىڭ ورىمدەي قىز-جىگىتتەرىنەن مال باعاتىن كومسومول جاستار بريگادالارى زور قارقىنمەن قۇرىلا باستادى. جاستار، اۋىلدا قالىپ، مال باعىڭدار دەگەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى قىزۋ جۇرگىزىلدى. "ناتيجەسىندە" وقيمىن، عالىم، ۇستاز، ينجەنەر، دارىگەر بولامىن دەگەن تالاي جاستاردىڭ اسقارالى ارماندارى قاناتىنان قىرقىلدى. نەبىر ساۋلەلى جىگىتتەر، كوزدەرى مولدىرەگەن ارۋلار قوي مەن سيىر سوڭىنا سالىندى. بەينەلەپ ايتقاندا ايدالاعا "شوشاقتىڭ شولىنە" اپارىلىپ تاستالعان ءالى وڭى-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن باعىت-باعدارسىز قالعان بالاڭ جاستار ىشكىلىككە سالىندى، كوپتەگەن قازاق قىزدارى سول مال بريگادالاردىندا ءجۇرىپ، اياعى اۋىر بولىپ قالىپ، دۇنيەگە نەكەسىز بالا اكەلىپ جاتتى. مۇنىڭ شىن مانىندە ۇلتتىڭ ازعىنداۋىنىڭ باسى بولعانى بۇل كۇندە قوناەۆتى جاقتاۋشىلاردىڭ قاپەرىنە كىرەر ەمەس. بۇل كەزدە قوناەۆ ماسكەۋگە "مەن الماتىداعى جەرگىلىكتى ۇلتتى 16 پايىزدان اسىرماۋدامىن" دەگەن سىڭايدا جارىمساقتانا اقپار بەرىپ جاتتى. نەگىزى كرەمل ەل استاناسىندا قازاقتىڭ سانى 20 پايىزدان اسپاسىن دەگەن جابىق پارمەندەر بەرگەن كورىنەدى. ايعاعىنداي الماتى سول كەزدە وزگە ۇلتتاردىڭ سۇيىكتى قالاسىنا اينالدى. ۇلى اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ: "الماتى قازاقتىڭ استاناسى، ۇيعىردىڭ اسحاناسى، ورىستىڭ باسپاناسى", – دەگەن ءاجۋالى ءسوزىنىڭ تاراعانى وسى كەز", - دەيدى ونەرتانۋشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قوناەۆ نەگىزىن سالعان سول ورىستاندىرۋ ساياساتى بۇل كۇندە ء"وز جەمىسىن" بەرۋدە.
"توقسانىنشى جىلدارى قوناەۆقا ادال قىزمەت ەتكەن پارتنومەنكۋلاتۋرانىڭ ءبىرسىپىراسى ەندى نازارباەۆقا ءتۇرلى جولدارمەن "انت بەرىپ" وزدەرىنىڭ بيلىگىن ساقتاپ قالدى كەيىن جاسى كەلىپ بيلىكتەن كەتە باستاعان كەزدە ولار وزدەرىنىڭ ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيتىن بالالارىن بيلىكتىڭ ءتۇرلى سالالارىنا اكەلۋمەن بولدى. مۇنىڭ ەڭ سۇمدىعى – بۇل بالالاردىڭ اكەلەرى بەلگىلى دەڭگەيدە انا ءتىلىن ءبىلۋشى ەدى، ال بۇلاردىڭ الماتىنىڭ كىلەڭ ورىس مەكتەپتەرىن بىتىرگەن قازاق تىلىنەن ءارى ۇلتتتىق قۇندىلىقتار مەن قازاقى دۇنيەتانىمنان ماقۇرىم ۇل-قىزدارى ەشقانداي ۇلتتىق ارمان-مۇراتسىز، مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكسىز ءتۇرلى لاۋىزىمدى قىزمەتتەرگە ارسىزدىقپەن قونجيا باستادى. شىندىعىندا ولاردىڭ اكەلەرى مۇراتسىز ەدى، سول ۇلتتىق ارمانسىزدىق، مەملەكەتتىك مۇراتسىزدىق كوۆيد ىندەتى سياقتى بۇلاردىڭ بالالارىنا دا جۇقتى. ۇلتىمىزدىڭ وتىز جىلعى تراگەدياسىنا اينالعان اكەلى-بالالاردىڭ بۇل مۇراتسىزدىعى بۇل كۇندە قازاقتىڭ ەڭ اۋىر دەرتىنە اينالدى. ءوز كەزەگىندە بۇل اكەلى-بالالى "سۇمجۇرەكتەر" وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ءتىلىنىڭ شىن مانىڭدە مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋىنا تۇراقتى تۇردە، تاباندىلىقپەن لوببي جاساپ كەلەدى. مۇراتسىز وسكەن ولاردىڭ مۇراتسىز ماقساتى – قازاق حالقىن ءوز انا تىلىندە سويلەتپەۋ، ەگەر قازاق ءوز تىلىندە سويلەپ كەتسە، وزدەرىنىڭ ءبىر-اق كۇندە قىزمەتسىز قالاتىنىن بىلەدى ءارى بۇل مىسكىندەر ءوز "كەلەشەگىن" ويلاۋدىڭ اسقان شەبەرى دەسە دە بولادى. ولاردىڭ ءبىر ماقساتى – ءوز بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ قامى ياعني وتباسىلىق ءارى كەتسە رۋلىق سانادان اسا الماي قالعان كەمباعال جاندار. سەبەبى سول مۇراتسىز اكەلەردىڭ نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرى بۇل كۇندە دە توپىرلاپ بيلىككە كەلۋدە. كوزدەگەنى – بيلىك باسپالداقتارىمەن كارەرا جاساۋ بولىپ تابىلاتىن جانە وسى تۇرعىدا ءتۇرلى قيتۇرقى جولدارمەن جوعارى لاۋازىمداردى يەلەنىپ العان ورىس ءتىلدى شەنەۋنىكتەر ەندى ءوز بالالارىنىڭ قامدارىن جاساۋدا. بۇل بۇگىنگى "جاڭا قازاقستان" تۇسىندا دا ايقىن اڭعارىلادى. وسىناۋ كەلەڭسىز ءۇردىستىڭ قاي ۋاقىتقا دەيىن سوزىلارى بەلگىسىز. ەگەر بۇلاي بولا بەرسە – قازاقستاندى قۇردىم كۇتىپ تۇر دەي بەرىڭىز. نازارباەۆ كەزەڭىنەن باستالعان بۇل قاۋىپتى قۇردىم قازىر ءتىپتى زور قارقىن الۋدا. سەبەبى مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ ەڭ باستى بايلىعى – تالانتتى ءھام ءبىلىمدى العىر ويلى جاستار شەتەل اسۋدا. بۇل ءۇردىس جىل سايىن قارقىن الا تۇسۋدە. ەلىمىزدە بۇل كەلەڭسىز ءۇردىستىڭ الدىن الۋدا ەشقانداي مەملەكەتتىك شارالار جاسالماۋدا. جاسالسا دا مۇنىڭ بارلىعى تەك كوزبوياۋشىلىق بولىپ قالۋدا", - دەيدى ەرلان تولەۋتاي.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
