جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى ناۋان حازىرەتتى نەگە سىنادى؟

3420
Adyrna.kz Telegram

مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىندا قويىلىپ جۇرگەن «اقان سەرى – اقتوقتى» سپەكتاكلىنىڭ كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلماعانى ءبىر جىلدان استى. ويتكەن ءبىر توپ كوكشەتاۋلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى اتالعان تۋىندى دا ناۋان حازىرەت جاعىمسىز سيپاتتا كورسەتىلگەن دەپ مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلىنىڭ اتىنا حات جولداعان بولاتىن. اتالعان حاتتىڭ سالدارىنان عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى – اقتوقتى» پەساسى «قۋعىن-سۇرگىنگە» ۇشىراپ وتىر. ال شىن مانسىندە ناۋان حازىرەت قانداي بولعان؟ بۇل جونىندە 1914 جىلى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى «ايقاپ» جۋرنالىنا «كوكشەتاۋدا كورگەندەرىم» اتتى ماقالا جازادى. كوكشەتاۋداعى ءبىلىم بەرۋ، وقۋ ءىسىنىڭ حال-كۇيىنەن حاباردار ەتەتىن ماقالادا ناۋان حازىرەت جايلى، ونىڭ اينالاداعى جاساپ وتىرعان ىسىنە تومەندەگىدەي باعا بەرگەن ەكەن.

«كوكشەتاۋدا كورگەندەرىم»

كوكشەتاۋ قالاسىندا ەكى مەشىت بار ەكەن، بىرەۋىنىڭ يمامى ناۋان حازىرەت (قازاق) مۇنىڭ مەدرەسسەسىندە الىپبيدەن باستاپ جيىرما-وتىزداي ەسكى-قۇسقى كىتاپ بار. قازاق شاكىرتتەرى جىلى جەردە تاماقتارىن اسىراپ قانا جاتادى ەكەن، ولارعا بارىپ امانداستىم.

مەدرەسسەنىڭ ىشىندەگى تاربيەسى بولار-بولماس بولدى، سىرتىنداعى تاربيەسى شاكىرتتەرى تىپ-تىنىش ۋاقىتتا توپ-توپ بولىپ قۇر كوشە كەزىپ جۇرەدى ەكەن. شاكىرتتەر مەدرەسسەدە نەسىنە تابان توقتاتىپ وتىرسىن! وندا كوڭىلگە ۇنارلىق ءدارىستىڭ جايى ماناعى. كوشەدە ءجۇرىپ كوزگە تۇسپەي قايتسىن، ءبىر مەزگىل زامانادان حاباردار بولىپ، شاتتىقپەنەن بوي جاساپ وتىرارلىق ول شاھاردە كىتاپحانا، قيراعاتحانا دەگەندەردىڭ ءيسى دە كورىنبەيدى.

ونىڭ ۇستىنە مەدرەسەنىڭ ىشىندە بولسىن، تىسىندا بولسىن گازەت-جۋرنال ءھام جاڭا شىققان جاندى كىتاپتاردى وقۋ شاكىرتتەر ءۇشىن جانە حارام ەكەن، مۇنى ايتاسىڭدار ما؟ كوكشەتاۋدىڭ ءىشى تۇگەل، ءتىپتى بۇعان قاراعان ون ءبىر-ەكى بولىس اتىعاي، قاراۋىل بالاسىنا گازەت-جۋرنال وقۋدى ءھام جارقىراعان جاڭا مۇعاليمالار ۇستاپ، جانداي عازيز بالالارىنا تەزىرەك جارىق ساۋلە كورسەتۋدى مۇلدە حارام قىلىپ قويسا كەرەك.

ويتكەنى مەن ۇيدەن شىعىپ بەيىمبەتسك، ايىرتاۋسك، شالقارسك، مەزگىلسك ءھام زەرەندينسك كوكشەتاۋعا قاراعان قاتار بەس بولىس ەلدە نە ءبىر گازەت- جۋرنال، نە ءبىر جاڭا شىققان كىتاپ وقىعان ءھام توتە وقۋمەن بالالارىن توتەلەتىپ، جارىستىرىپ جاتقان اتىعاي، قاراۋىل ءبىر ادام، ءبىر اۋىل كورە المادىم.

بۇلاردىڭ وسىلايشا قاپ-قاراڭعى بولىپ تۇرۋلارىنا سەبەپ ناۋان حازىرەتتىڭ ولەڭدەگى سوزىمەن ايتقان ناسيحاتى بولسا كەرەك قوي. ويتكەنى سەنتيابر جۇلدىزىنىڭ ورتاسىندا كوكشەتاۋ شاھارىندە ۇلكەن بازار بولادى. ول بازاردا كوكشەتاۋعا قاراعان اتىعاي، قاراۋىل بالاسى تۇگەل جينالادى. سوندا كوكشەتاۋ ەلىنىڭ باستى ادامدارىنىڭ حازىرەتكە امانداسا كەتەتىن داعدىلارى بار. سونداي وزدەرى ءيىلىپ كەلگەن جۇرت اعاسى ادامدارعا حازىرەت مىنانى ايتۋى كەرەك ەدى.

مىنا زاماننىڭ ءدىن مەنەن كۇندەرىڭىزدى بىردەي تارىلتىپ، ءسىرا، جەمىرىپ بارا جاتقان جايى بار-اۋ. ەندى مۇنان بىلاي بالالارىڭىزدى ورىسشا، مۇسىلمانشا بىردەي وقىتىپ، ءدىنى مەن كۇندەرىنە بىردەي يە بولعانداي قىلىپ تاربيەلەي كورىڭىزدەر جانە قۇدايى قىلىپ بەرەتىن ساداقىلارىڭىز بولسا، ونى ءبىر قولمەنەن جيناتىپ، وعان مەكتەپ-مەدرەسسەلەر سالدىرىپ، مەدرەسسەلەرگە مۇعالىم الدىرىپ ءھام پاقىرلارىڭىزدىڭ بالالارىن وقىتۋعا دا وسىلاي جاردەم بەرە كورىڭىزدەر. مۇنان بىلاي پارتيا قۋىپ، قۇدايىڭىزعا دۇشپان بولىپ، پاقىر حالقىڭىزعا بۇلىنشىلىك سالماڭىزدار. جاۋ جاقىنداپ، مينۋت، ساعاتتاردى كورىپ، جاعالارىڭا تۇكىرىپ الاقايلاپ تۇرعان زاماندا ءوزدى-ءوزىڭىز جۇلىنا بەرسەڭىزدەر سورلارىڭىزدىڭ تىزەدەن قاينايتىنى انىق. جانە جالعان انت، وتىرىككە كۋا بولىپ يماندارىڭىزدان ايىرىلىپ، ەڭ تۇبىندە قۇدايىڭىزدىڭ ديدارىن كورە الماي جۇرمەڭىزدەر، جانىم دەپ ءوزى ءيىلىپ كەلگەن جۇرتقا حاق ۋاعىزدى قاقىلداپ تۇرىپ جىلاي-جىلاي ايتقان بولسا، قارا حالىق ۇقپاي، ءسىرا، قويماس ەدى-اۋ.

بىراق قازاقتىڭ اشىلمايتىن سورىنا نە امال بار؟ ماناعى ارلى ادامدارعا حازىرەتتىڭ ولەڭدەگى ءسوزى قىلىپ ايتاتىن ناسيحاتى قاشاندا مىناۋ بولادى:

– قۇداي ساقتاسىن، گازەت-جۋرنال ءھام جاڭا شىققان كىتاپتار بولسا، الىپ وقىماق تۇگىل، قولدارىڭىزعا دا ۇستاماڭىزدار. ءتىپتى تىلدەرىڭىزدى الاتىن ادامدارعا دا الدىرماڭىزدار! جانە قۇداي ساقتاسىن، توتە وقۋمەن وقىتاتىن مۇعالىمدەر ۇستاپ بالالارىڭىزدى بۇزىپ الىپ جۇرمەڭىزدەر، ونان قايتا نادان قالپى ارتىق دەپ. بۇل كۇندەگى زور شاھارلاردا سۇيرىكتەي بولىپ وقىپ كەلە جاتقان شاكىرتتەردى قارا حالىققا ورىستىڭ ميسسيونەرلەرىنەن دە جامان كورسەتىپ ولاردان ۇركىتەدى.

شىنىمەنەن حازىرەتتىڭ وسى ناسيحاتىنان كىمدەردىڭ پايداسى تابىلىپ، مۇنداي ناسيحاتتار يسلامنىڭ شىن دۇشپانى بولعان ميسسيونەرلەردىڭ عانا ويلاعانى تابىلىپ وتىر-اۋ دەيمىن. ويتكەنى ولاردىڭ شىنداپ تىلەگەن تىلەگى ءبىزدىڭ يسلامنىڭ وتە نادان ءھام وتە ىنتىماقسىز بولۋشىلىعى. وسى ايتىلعان ءۇش نارسە مۇسىلمانداردىڭ تۇگەل تابىلعان كۇنى-اق ميسسيونەرلەردىڭ اتقانى ءتيىپ، ايتقانى كەلدى دەۋگە بولادى. ميسسيونەرلەردىڭ نەشە ميلليون اقشانى بۇرقىراتىپ، بوراتىپ ءجۇرىپ ورنىنا جەتكىزە الماعان اۋىر جۇمىسىن قازاق مايىن اۋزىنان اعىزىپ تۇرىپ ونى نادان مولدالاردىڭ ءوزى دىنمەنەن بوياپ جەتكىزەمىن دەپ وتىرعانىن سەزىپ، ءىشىم تۇتىنگە تولىپ بارا جاتقان سوڭ، اشەيىن سىرتقا شىعارىپ وتىرمىن.

كوكشەتاۋدىڭ ەكىنشى مەشىتىنىڭ يمامى نوعاي حاميدوللا مولدا ەكەن. بۇل مەشىتتىڭ مەكتەبىنە حاميدوللا مولدا  بيىل شالا-شارپى عانا وقۋ ءجونىن كىرگىزە باستاعان ەكەن.

ناۋان حازىرەتتىڭ مۇريدىلەرى بولعان نوعاي بايلارىنىڭ ءبىرسىپىراسى حازىرەتكە جاعىنامىن دەپ حاميدوللا مولداعا قاسقيىپ تۇرىپ قاس بولىپ العانداي كورىنەدى. كوشەدە كورىنگەنگە بوق اتۋدان باسقاعا جارامايتىن كورگەنسىز نوعاي بالالارىمەنەن كورىنگەننىڭ اتاسىنىڭ اۋزىنان تۇك قويمايتىن بەتىمەن تيۋسىز كەتكەن قازاقتىڭ نادان بالالارىنىڭ باستارىن قوسىپ وقىتتىرىپ، قولدارىن بالشىقتى بوقتان، وزدەرىن بوق اۋىزدان تازالايمىن دەگەن كانىسى ءۇشىن بولسا كەرەك-اۋ دەيمىن. حاميدوللا مولدانى يمامدىعىنان تۇسىرەمىز دەپ باستىعى قاليموللا قاجى بولىپ ومبىعا شاۋىپ كەتكەنىن ەستىدىك. قازاقتىڭ مالىمەنەن قاپيادا بايىعان قاليموللا قاجىنىڭ قازاق حازىرەتىنىڭ ءتىلىن المايتىن نە شاراسى بار؟ كوكشەتاۋدىڭ مولدا، قاراسى بولىپ حالىققا بىلايشا قارسى كەلۋلەرى ءبىز ءۇشىن تاپ جاقسى ىرىم ەمەس قوي. ويتكەنى بۇل ۋاقيعانىڭ كوكشەتاۋعا قاراعان نوعاي، قازاقتىڭ باقىت كوزدەرىنىڭ ءالى اشىلماعانىنىڭ بەلگىسى-داعى. بولماسا وسى توتە وقۋ مەكتەبى قازىرىندە ونشا كوڭىلدەگىدەي بولماعانىمەن كوكشەتاۋ شاھارانىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى قىزىلجار شاھارىندا بار. كۇنشىعىسىنداعى ومبى شاھارىندا بار، وڭتۇستىگىندەگى اتباسار، قاراوتكەلدە دە بار ءھام كۇنباتىسىنداعى قوستاناي، ترويتسك شاھارلارىندا دۇرىلدەپ جاتىر دەسە بولعانداي. مىنە، شاھارلاردىڭ تاپ ورتاسىنداعى كوكشەتاۋدىڭ ءوزى ءھام ماڭايىنداعى قازاعىمەنەن مۇنشا نەگە كومەسكەلەنىپ قالا بەرگەنىن باسقالار قالاي جورىسا سولاي جورىسىن، مەن ءوزىم بىلاي جوريمىن:

مىناۋ بۇلتارىسى جوق توتە وقۋ، جۇرت اراسىنان تەگىس كىرىپ، ءتۇزۋ ءبىر جول تارتىپ السا، وندا ەسكىشە كەيىن تارتىپ كۇن وزدىرعانشا اناۋ ءالى ءبىر جىل، ەكى جىل تاعى باقىرعان، جۇسىپتەر دە ءبىرسىپىرا جىلدار ءجۇرىپ بارىپ قۇداي وڭلاعان شاكىرتتەردىڭ عانا بۇلدىر-بۇلدىر قارا تانىپ، كۇبىر-كۇبىر عانا قۇران وقۋلارى بىلاي قالماق. بۇل كۇندەگى ءتىرىلىپ تۇرعان مىناۋ «توتە وقۋ» ءۇش-ءتورت جىلدىڭ ىشىندە جانىڭمەن بىردەي جاس بالاڭدى مايىستىرىپ تۇرىپ جاق-جاقسى جازدىرادى، باسپا-جازبانى بىردەي تانىتادى. قۇران كارىمدى تاجبيتپەنەن كوركەمدەپ تۇرىپ وقىتادى. عىلىم حال (پارىز، ۋاجيپ، ءسۇننات ءھام حارام، ماكىرۋك) عالىمداردىڭ عامالدارىندا جاتتاتىپ ابدەن بىلدىرەدى. كورگەندى مۇعالىمدەر شاكىرتتەرىنىڭ قىلىقتارىن دا وتە جاقسى تۇزەيدى.

وسىمەنەن «توتە وقۋ» مەكتەبى قازاق اراسىنداعى ءۇمىتتى شاكىرتتەردىڭ، سۇيرىكتەي جاس مۇعالىمدەردىڭ كوبەيە باستاۋىنا سەبەپشى بولادى. بىلىمدىلەرىمىز وسىنداي جەمىستى جاستاردىڭ كولەڭكەسىمەنەن حالقىمىزدىڭ كوزدەرى، ءسىرا، اشىلماس پا ەكەن، – دەگەن زور ۇمىتتە تۇرادى.

بىراق ول زاماندارعا كەلگەندە بۇگىنگىدەي كۇللى كوكشەتاۋ حالقى جالعىز ناۋان حازىرەتتىڭ اۋزىنا قاراپ اڭقيىپ، ىڭعايىنا قاراپ ءيىلىپ تۇرماس. جاي تەك بويىمەنەن سالەم بەرىپ وتە شىعار، نەگە دەسەڭىز، پەندەگە ءيىلۋدى قۇداي ءتىپتى قوسپايدى. ويتكەنى تاعىزىم ء(يىلۋ، بۇگىلۋ) جالعىز قۇداي حۇزىرىنا عانا جاراسادى. ادامعا يىلۋمەن پەندە كاپىر بولادى، بۇل انىق ماسەلە.

مۇنداي انىق ءھام ءوزى بۇگىندەرى كوربىلتەگە اينالىپ، بۇلدىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرسىپاراسىنىڭ تۇندىگىن الدىڭعى بۋىننىڭ اق پەيىل شاكىرتتەرىنىڭ اشاتىنى جانە انىق.

مىناۋ ەڭبەكتەر كۇندەردىڭ كۇنىندە وسىنداي ءىستىڭ بولاتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، از دا بولسا ءوز تاماعىنىڭ قامى ءۇشىن شاماسى كەلگەنشە كوكشەتاۋ ماڭايىنا «توتە وقۋدىڭ» سوقپاعىن جاعالاتپاۋ ءادىسىن قۇرىپ جاتقانىن كورەسىز. بىراق بايعۇستىڭ بۇل ءادىسىن قارا حالىققا ءدىن ساقتاۋ دەپ تۇسىندىرەدى ەكەن-اۋ.

ءاي، تاماعى قۇرعىر-اي. پەندەگە نە قىلعىزىپ، نە ايتقىزامىن دەسەڭ دە ءبىرازدان بەرى ىقتيار سەندە ءجۇر-اۋ. بولماسا حازىرەتتىڭ قارا حالىقتى دۇلەيلىككە تىعىپ قويىپ ساقتاعان مۇنداي دىنىنە بولسا دا، كۇنىنە بولسا دا ايۋاننىڭ دا تىلەكتەستىك قىلىپ جاعاسىنا تۇكىرىپ تۇراتىنى  انىق ەمەس پە؟!

ويتكەنى ول كۇندەگى عىلىم قۋاتىمەنەن يمانى تولعان جاس شاكىرتتەر تۇلا بويى جەزبەن تولعان ايۋاندارعا ءيىلىپ، بوركىن  الماي جاي «زدراۆستۆۋيتە» تىك بويىمەنەن وتە شىعادى. ايۋاكەڭنىڭ ءتىپتى قازاقتى وزىنە تەڭگەرمەيتىنى انىق كورىنىپ تۇرعان سوڭ، وعان نەسىنە ءيىلسىن؟

جانە اپەندەمىز ءسالياللا عالايسسالامنىڭ عىلىمدى جالعىز الىپبيدەن باستاپ 20-30 جىل ەزىپ بارىپ مولدا ءجالالدان مىج-مىج بولىپ شىعۋى دا عيبرات ەمەس. بالكي نە ءتۇرلى ءبىلىم بوسلا دا كوپكە پايدا ءھام ۇلگى بەرەردەي بولسا، سونى ىقىلاسپەن ىزدەۋدى شاماسى كەلگەن جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي تەگىس قىلىپ بۇيىرعانى ەمەس پە ەدى؟ مۇنى ءبىر دەپ ءبىلۋ كەرەك.

ەكىنشى، ءبىلىم يەلەرىنە بىلىمدەرىن قارا حالىققا جەڭىلدىكپەن جيىركەندىرمەي ۇيرەتۋلەرىن وتىنگەندىگىن پايعامبارىمىزدىڭ ارتىندا قالعان ميراسقورلارىمىز دەپ جۇرگەن حازىرەتتەر قالايشا تۇسىنە الماي تۇرعانى ەكەن؟ نە بولماسا قارا حالىقتى «كۇل بولماق تۇگىل، ءبۇل بولسىن» دەپ جۇرتتى اداستىرارما ەكەن. ءيا، بۇل ۋاقيعانىڭ ءتۇبى وسىلاي بولىپ جۇرمەسىن.

نەگە دەسەڭىز، جەڭىلدىكپەن باسپا، جازبانى بىردەي تانىتىپ جانە كوركەمدەپ جازدىرۋدى ەڭ باستا قۇران كارىمدى ءبىلدىرىپ، سوڭىنان «ناحۋ»، «ءسارف» تەكسەرىپ بارىپ استىنبات (تەرەڭ ماعىنالارىن تەرىپ شىعارۋ) جوباسىمەنەن كالام اللانىڭ ءتاپسىرىن ءبىلدىرۋدى، سىندى ءھام راۋىمەنەن دۇرىس-بۇرىستىعىن تەكسەرىپە بارىپ حاديس عىلىمىن ۇيرەتۋدى وسى قۇران، ءحاديستىڭ قۋاتتى دالەلدەرىنە سۇيەنىپ يسلام ءدىنىنىڭ باسقا دىندەردەن اسىل ەكەنىن شاكىرتتەرىنىڭ سۇيەگىنە ءسىڭدىرۋدى ءھام تاريح، قيساپ عىلىمدارىن بىلگىزىپ عالامنىڭ ءارتۇرلى تەرەڭ حيكمەتتەرىنەن عيبراتتار الىپ يمان حاقيقاتىندا جەتكىزەتۇعىن عالىمداردى حاقيى عالىمدار دەمەي نە دەيمىز؟ مۇنداي حاقيى قارسىلىق قىلعان مولدالار ... ايات قاريعانىڭ ماعىناسىن نە دەپ بەرەدى ەكەن؟

وسىنداي قۇداي سۇيگەن شىن عالىمداردىڭ حاقيى عالىم ەمەس دەپ حالىقتى وتىرىكپەنەن بۇرمالاپ الداۋدىڭ تۇبىندە وبالى كىمگە بولار ەكەن؟ ونىڭ وبالى حاقيقاتتى ءبىلىپ وتىرىپ ءوزىنىڭ ءناپسىسى ءۇشىن جاسىرىپ قويعان مولدەكەلەردە بولادى-داعى.


دايىنداعان سەرعالي اسلانبەك، 

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر