Muhtar Áýezov atyndaǵy akademııalyq drama teatrynda qoıylyp júrgen «Aqan seri – Aqtoqty» spektakliniń kórermen nazaryna usynylmaǵany bir jyldan asty. Óıtken bir top kókshetaýlyq zııaly qaýym ókilderi atalǵan týyndy da Naýan haziret jaǵymsyz sıpatta kórsetilgen dep Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıulynyń atyna hat joldaǵan bolatyn. Atalǵan hattyń saldarynan Ǵabıt Músirepovtyń «Aqan seri – Aqtoqty» pesasy «qýǵyn-súrginge» ushyrap otyr. Al shyn mánsinde Naýan haziret qandaı bolǵan? Bul jóninde 1914 jyly Júsipbek Aımaýytuly «Aıqap» jýrnalyna «Kókshetaýda kórgenderim» atty maqala jazady. Kókshetaýdaǵy bilim berý, oqý isiniń hal-kúıinen habardar etetin maqalada Naýan haziret jaıly, onyń aınaladaǵy jasap otyrǵan isine tómendegideı baǵa bergen eken.
«Kókshetaýda kórgenderim»
Kókshetaý qalasynda eki meshit bar eken, bireýiniń ımamy Naýan Haziret (Qazaq) munyń medressesinde álipbıden bastap jıyrma-otyzdaı eski-qusqy kitap bar. Qazaq shákirtteri jyly jerde tamaqtaryn asyrap qana jatady eken, olarǵa baryp amandastym.
Medresseniń ishindegi tárbıesi bolar-bolmas boldy, syrtyndaǵy tárbıesi shákirtteri typ-tynysh ýaqytta top-top bolyp qur kóshe kezip júredi eken. Shákirtter medressede nesine taban toqtatyp otyrsyn! Onda kóńilge unarlyq dáristiń jaıy manaǵy. Kóshede júrip kózge túspeı qaıtsyn, bir mezgil zamanadan habardar bolyp, shattyqpenen boı jasap otyrarlyq ol sháhárde kitaphana, qıraǵathana degenderdiń ısi de kórinbeıdi.
Onyń ústine medreseniń ishinde bolsyn, tysynda bolsyn gazet-jýrnal hám jańa shyqqan jandy kitaptardy oqý shákirtter úshin jáne haram eken, muny aıtasyńdar ma? Kókshetaýdyń ishi túgel, tipti buǵan qaraǵan on bir-eki bolys Atyǵaı, Qaraýyl balasyna gazet-jýrnal oqýdy hám jarqyraǵan jańa muǵalımalar ustap, jandaı ǵazız balalaryna tezirek jaryq sáýle kórsetýdi múlde haram qylyp qoısa kerek.
Óıtkeni men úıden shyǵyp Beıimbetsk, Aıyrtaýsk, Shalqarsk, Mezgilsk hám Zerendınsk Kókshetaýǵa qaraǵan qatar bes bolys elde ne bir gazet- jýrnal, ne bir jańa shyqqan kitap oqyǵan hám tóte oqýmen balalaryn tóteletip, jarystyryp jatqan Atyǵaı, Qaraýyl bir adam, bir aýyl kóre almadym.
Bulardyń osylaısha qap-qarańǵy bolyp turýlaryna sebep Naýan Hazirettiń óleńdegi sózimen aıtqan nasıhaty bolsa kerek qoı. Óıtkeni sentıabr juldyzynyń ortasynda Kókshetaý sháhárinde úlken bazar bolady. Ol bazarda Kókshetaýǵa qaraǵan Atyǵaı, Qaraýyl balasy túgel jınalady. Sonda Kókshetaý eliniń basty adamdarynyń haziretke amandasa ketetin daǵdylary bar. Sondaı ózderi ıilip kelgen jurt aǵasy adamdarǵa haziret mynany aıtýy kerek edi.
Myna zamannyń din menen kúnderińizdi birdeı taryltyp, sirá, jemirip bara jatqan jaıy bar-aý. Endi munan bylaı balalaryńyzdy oryssha, musylmansha birdeı oqytyp, dini men kúnderine birdeı ıe bolǵandaı qylyp tárbıeleı kórińizder jáne qudaıy qylyp beretin sadaqylaryńyz bolsa, ony bir qolmenen jınatyp, oǵan mektep-medresseler saldyryp, medresselerge muǵalim aldyryp hám paqyrlaryńyzdyń balalaryn oqytýǵa da osylaı járdem bere kórińizder. Munan bylaı partııa qýyp, qudaıyńyzǵa dushpan bolyp, paqyr halqyńyzǵa búlinshilik salmańyzdar. Jaý jaqyndap, mınýt, saǵattardy kórip, jaǵalaryńa túkirip alaqaılap turǵan zamanda ózdi-ózińiz julyna berseńizder sorlaryńyzdyń tizeden qaınaıtyny anyq. Jáne jalǵan ant, ótirikke kýá bolyp ımandaryńyzdan aıyrylyp, eń túbinde qudaıyńyzdyń dıdaryn kóre almaı júrmeńizder, janym dep ózi ıilip kelgen jurtqa haq ýaǵyzdy qaqyldap turyp jylaı-jylaı aıtqan bolsa, qara halyq uqpaı, sirá, qoımas edi-aý.
Biraq qazaqtyń ashylmaıtyn soryna ne amal bar? Manaǵy arly adamdarǵa hazirettiń óleńdegi sózi qylyp aıtatyn nasıhaty qashanda mynaý bolady:
– Qudaı saqtasyn, gazet-jýrnal hám jańa shyqqan kitaptar bolsa, alyp oqymaq túgil, qoldaryńyzǵa da ustamańyzdar. Tipti tilderińizdi alatyn adamdarǵa da aldyrmańyzdar! Jáne qudaı saqtasyn, tóte oqýmen oqytatyn muǵalimder ustap balalaryńyzdy buzyp alyp júrmeńizder, onan qaıta nadan qalpy artyq dep. Bul kúndegi zor shaharlarda súırikteı bolyp oqyp kele jatqan shákirtterdi qara halyqqa orystyń mıssıonerlerinen de jaman kórsetip olardan úrkitedi.
Shynymenen hazirettiń osy nasıhatynan kimderdiń paıdasy tabylyp, mundaı nasıhattar ıslamnyń shyn dushpany bolǵan mıssıonerlerdiń ǵana oılaǵany tabylyp otyr-aý deımin. Óıtkeni olardyń shyndap tilegen tilegi bizdiń ıslamnyń óte nadan hám óte yntymaqsyz bolýshylyǵy. Osy aıtylǵan úsh nárse musylmandardyń túgel tabylǵan kúni-aq mıssıonerlerdiń atqany tıip, aıtqany keldi deýge bolady. Mıssıonerlerdiń neshe mıllıon aqshany burqyratyp, boratyp júrip ornyna jetkize almaǵan aýyr jumysyn qazaq maıyn aýzynan aǵyzyp turyp ony nadan moldalardyń ózi dinmenen boıap jetkizemin dep otyrǵanyn sezip, ishim tútinge tolyp bara jatqan soń, ásheıin syrtqa shyǵaryp otyrmyn.
Kókshetaýdyń ekinshi meshitiniń ımamy noǵaı Hamıdolla molda eken. Bul meshittiń mektebine Hamıdolla molda bıyl shala-sharpy ǵana oqý jónin kirgize bastaǵan eken.
Naýan Hazirettiń múrıdileri bolǵan noǵaı baılarynyń birsypyrasy haziretke jaǵynamyn dep Hamıdolla moldaǵa qasqıyp turyp qas bolyp alǵandaı kórinedi. Kóshede kóringenge boq atýdan basqaǵa jaramaıtyn kórgensiz noǵaı balalarymenen kóringenniń atasynyń aýzynan túk qoımaıtyn betimen tııýsyz ketken qazaqtyń nadan balalarynyń bastaryn qosyp oqyttyryp, qoldaryn balshyqty boqtan, ózderin boq aýyzdan tazalaımyn degen kánisi úshin bolsa kerek-aý deımin. Hamıdolla moldany ımamdyǵynan túsiremiz dep bastyǵy Qalımolla qajy bolyp Ombyǵa shaýyp ketkenin estidik. Qazaqtyń malymenen qapııada baıyǵan Qalımolla qajynyń qazaq haziretiniń tilin almaıtyn ne sharasy bar? Kókshetaýdyń molda, qarasy bolyp halyqqa bylaısha qarsy kelýleri biz úshin tap jaqsy yrym emes qoı. Óıtkeni bul ýaqıǵanyń Kókshetaýǵa qaraǵan noǵaı, qazaqtyń baqyt kózderiniń áli ashylmaǵanynyń belgisi-daǵy. Bolmasa osy tóte oqý mektebi qazirinde onsha kóńildegideı bolmaǵanymen Kókshetaý shaharanyń kúnbatys jaǵyndaǵy Qyzyljar shaharynda bar. Kúnshyǵysyndaǵy Omby shaharynda bar, ońtústigindegi Atbasar, Qaraótkelde de bar hám Kúnbatysyndaǵy Qostanaı, Troık shaharlarynda dúrildep jatyr dese bolǵandaı. Mine, shaharlardyń tap ortasyndaǵy Kókshetaýdyń ózi hám mańaıyndaǵy qazaǵymenen munsha nege kómeskelenip qala bergenin basqalar qalaı jorysa solaı jorysyn, men ózim bylaı jorımyn:
Mynaý bultarysy joq tóte oqý, jurt arasynan tegis kirip, túzý bir jol tartyp alsa, onda eskishe keıin tartyp kún ozdyrǵansha anaý áli bir jyl, eki jyl taǵy Baqyrǵan, Júsipter de birsypyra jyldar júrip baryp qudaı ońlaǵan shákirtterdiń ǵana buldyr-buldyr qara tanyp, kúbir-kúbir ǵana Quran oqýlary bylaı qalmaq. Bul kúndegi tirilip turǵan mynaý «tóte oqý» úsh-tórt jyldyń ishinde janyńmen birdeı jas balańdy maıystyryp turyp jaq-jaqsy jazdyrady, baspa-jazbany birdeı tanytady. Quran kárimdi tájbıtpenen kórkemdep turyp oqytady. Ǵylym hal (paryz, ýajıp, súnnát hám haram, mákirýk) ǵalymdardyń ǵamaldarynda jattatyp ábden bildiredi. Kórgendi muǵalimder shákirtteriniń qylyqtaryn da óte jaqsy túzeıdi.
Osymenen «tóte oqý» mektebi qazaq arasyndaǵy úmitti shákirtterdiń, súırikteı jas muǵalimderdiń kóbeıe bastaýyna sebepshi bolady. Bilimdilerimiz osyndaı jemisti jastardyń kóleńkesimenen halqymyzdyń kózderi, sirá, ashylmas pa eken, – degen zor úmitte turady.
Biraq ol zamandarǵa kelgende búgingideı kúlli Kókshetaý halqy jalǵyz Naýan Hazirettiń aýzyna qarap ańqıyp, yńǵaıyna qarap ıilip turmas. Jaı tek boıymenen sálem berip óte shyǵar, nege deseńiz, pendege ıilýdi qudaı tipti qospaıdy. Óıtkeni taǵyzym (ıilý, búgilý) jalǵyz qudaı huzyryna ǵana jarasady. Adamǵa ıilýmen pende kápir bolady, bul anyq másele.
Mundaı anyq hám ózi búginderi kórbiltege aınalyp, buldyryp júrgen máselelerdiń birsyparasynyń túndigin aldyńǵy býynnyń aq peıil shákirtteriniń ashatyny jáne anyq.
Mynaý eńbekter kúnderdiń kúninde osyndaı istiń bolatynyna kózi jetken soń, az da bolsa óz tamaǵynyń qamy úshin shamasy kelgenshe Kókshetaý mańaıyna «tóte oqýdyń» soqpaǵyn jaǵalatpaý ádisin quryp jatqanyn kóresiz. Biraq baıǵustyń bul ádisin qara halyqqa din saqtaý dep túsindiredi eken-aý.
Áı, tamaǵy qurǵyr-aı. Pendege ne qylǵyzyp, ne aıtqyzamyn deseń de birazdan beri yqtııar sende júr-aý. Bolmasa hazirettiń qara halyqty dúleılikke tyǵyp qoıyp saqtaǵan mundaı dinine bolsa da, kúnine bolsa da aıýannyń da tilektestik qylyp jaǵasyna túkirip turatyny anyq emes pe?!
Óıtkeni ol kúndegi ǵylym qýatymenen ımany tolǵan jas shákirtter tula boıy jezben tolǵan aıýandarǵa ıilip, bórkin almaı jaı «zdravstvýıte» tik boıymenen óte shyǵady. Aıýakeńniń tipti qazaqty ózine teńgermeıtini anyq kórinip turǵan soń, oǵan nesine ıilsin?
Jáne ápendemiz Sálıalla Ǵalaıssalamnyń ǵylymdy jalǵyz álipbıden bastap 20-30 jyl ezip baryp molda jálaldan myj-myj bolyp shyǵýy da ǵıbrat emes. Bálkı ne túrli bilim bosla da kópke paıda hám úlgi bererdeı bolsa, sony yqylaspen izdeýdi shamasy kelgen jurttyń bárine birdeı tegis qylyp buıyrǵany emes pe edi? Muny bir dep bilý kerek.
Ekinshi, bilim ıelerine bilimderin qara halyqqa jeńildikpen jıirkendirmeı úıretýlerin ótingendigin paıǵambarymyzdyń artynda qalǵan mırasqorlarymyz dep júrgen haziretter qalaısha túsine almaı turǵany eken? Ne bolmasa qara halyqty «kúl bolmaq túgil, búl bolsyn» dep jurtty adastyrarma eken. Iá, bul ýaqıǵanyń túbi osylaı bolyp júrmesin.
Nege deseńiz, jeńildikpen baspa, jazbany birdeı tanytyp jáne kórkemdep jazdyrýdy eń basta quran kárimdi bildirip, sońynan «Nahý», «Sárf» tekserip baryp astynbat (tereń maǵynalaryn terip shyǵarý) jobasymenen kalam allanyń tápsirin bildirýdi, syndy hám raýymenen durys-burystyǵyn tekseripe baryp hadıs ǵylymyn úıretýdi osy quran, hadıstiń qýatty dálelderine súıenip ıslam dininiń basqa dinderden asyl ekenin shákirtteriniń súıegine sińdirýdi hám tarıh, qısap ǵylymdaryn bilgizip ǵalamnyń ártúrli tereń hıkmetterinen ǵıbrattar alyp ıman haqıqatynda jetkizetuǵyn ǵalymdardy haqıy ǵalymdar demeı ne deımiz? Mundaı haqıy qarsylyq qylǵan moldalar ... aıat qarıǵániń maǵynasyn ne dep beredi eken?
Osyndaı qudaı súıgen shyn ǵalymdardyń haqıy ǵalym emes dep halyqty ótirikpenen burmalap aldaýdyń túbinde obaly kimge bolar eken? Onyń obaly haqıqatty bilip otyryp óziniń nápsisi úshin jasyryp qoıǵan moldekelerde bolady-daǵy.
Daıyndaǵan Serǵalı ASLANBEK,
"Adyrna" ulttyq portaly
