AmalBooks باسپاسىنان تاعى دا ەكى كىتاپ جارىققا شىقتى. بۇل ەرەكشە ەڭبەكتەردىڭ ءوز ايتارى بار. باسپاگەردىڭ بۇل كىتاپتاردى ىرىكتەگەندەگى پايىمى قانداي؟
باسپانىڭ نەگىزىن سالۋشى باقىتجان بۇقاربايدىڭ ايتۋىنشا تاريحي تۋىندىلارعا سۇرانىس ارتىپ كەلەدى.
«مەلومان» دۇكەنى جىل سايىن قازاقستانداعى توپ-50 كىتاپتىڭ ءتىزىمىن جاريالايدى. وتكەن جىلى «تازا تاريح» بويىنشا شىققان ەكى كىتابىمىز سول تىزىمگە ەندى. سوندىقتان سۇرانىس، قىزىعۋشىلىق بار»، - دەيدى ول.
جاقىندا اتالعان باعىت بويىنشا باسپادان ەرلى-زايىپتى اعىلشىن ساياحاتشىلارى توماس، ليۋسي اتكينسونداردىڭ «سەم لەت كازاحي» (قازاق جەرىندەگى 7 جىل) كىتابى جانە مۇحامەتجان تىنىشبايۇلىنىڭ «قازاق حالقىنىڭ تاريحى» باسىلىپ شىقتى.
وسى جۇرت الاتاۋ اتكينسوندى بىلە مە ەكەن؟
1848-1855 جىلدارى قازاق دالاسىنا كەلىپ، جەتى جىل ءومىر سۇرگەن اعىلشىن ساياحاتشىلارى شىعىس قازاقستان، لەپسى، جوڭعار الاتاۋى ايماقتارىندا بولعان. كۇيەۋى دە، ايەلى دە كورگەن-بىلگەندەرىن ەستەلىك ەتىپ جازىپ، بولەك-بولەك ەڭبەك رەتىندە قالدىرعان. ولار تەك قازاقستاندى ەمەس، ءسىبىر ايماقتارىن دا ارالاعان. AmalBooks باسپاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى باقىتجان بۇقارباي «ولاردىڭ جازبالارىنان قازاققا قاتىستى تۇستارىن الىپ، جيناققا قوسىپ شىعاردىق» دەيدى. كىتاپ ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى قازاق دالاسىن مەكەندەگەن ادامداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن كوزقاراستارىنان حابار بەرەدى.
توماس اتكينسون اقساقالدار، سۇلتاندار مەن رۋ باسشىلارى اۋىلداردىڭ ءومىرىن قالاي ۇيىمداستىرعانىن ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاعان. ونىڭ جازبالارىنان ءداستۇرلى ءومىر سالتى مەن ورىس اكىمشىلىگىنىڭ ىقپالى اراسىنداعى قاقتىعىستاردى اڭعارۋعا بولادى. ال ليۋسي اتكينسون سول كەزەڭدە زەرتتەۋشىلەر اراسىندا سيرەك قوزعالاتىن قازاق قوعامىنداعى ايەلدەردىڭ ورنىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. ول ايەلدەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىكتەگى اتقاراتىن ءرولىن، وتباسى مەن شارۋاشىلىقتاعى قىزمەتىن جان-جاقتى سيپاتتاپ جازعان.
ەرلى-زايىپتى ساياحاتشىلار الماتى وبلىسىنىڭ قاپال اۋىلىندا جۇرگەندە ۇلدارى دۇنيەگە كەلگەن. تۋعان جەرىنە وراي وعان الاتاۋ-تامشىبۇلاق دەپ ات قويعان. الاتاۋ-تامشىبۇلاق اتكينسون گاۆاي اقش-قا قوسىلعاننان كەيىن سول اۋماقتاعى قوعامدىق ءبىلىم بەرۋ دەپارتامەنتىنىڭ جەتەكشىسى قىزمەتىن اتقارعان. بۇگىندە گاۆايدە «الاتاۋ» ەسىمى وتە تانىمال. 2016 جىلى الماتىدا توماس پەن ليۋسي اتكينسونداردىڭ قازاق دالاسىنداعى تۇرمىستى سيپاتتاعان ەڭبەكتەرىنىڭ تانىستىرىلىمىنا ولاردىڭ ۇلىبريتانيا مەن اقش-تاعى ۇرپاقتارى كەلىپ قاتىسقان. ولار الماتى مەن استاناعا جانە الاتاۋ-تامشىبۇلاق اتكينسون دۇنيەگە كەلگەن قاپال وڭىرىنە بارعان.
تەمىرجولشى ەڭبەگى – تاريح باستاۋى
كەلەسى جارىق كورگەن كىتاپ الاش ارىسى، تاريحشى، ينجەنەر، رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى، تۇركىستان (قوقان) اۆتونوميسىنىڭ العاشقى باسشىسى – مۇحامەتجان تىنىشبايۇلىنىڭ ەڭبەگى. بۇل 1925 جىلى «ماتەريالى ك يستوري كيرگيز-كازاكسكوگو نارودا» اتاۋىمەن تاشكەنتتە ورىس تىلىندە جارىق كورگەن. بيىل اتالمىش تۋىندىعا ءبىر عاسىر تولىپ وتىر.
«ءجۇز جىل وتسە دە قازاقشاعا ءالى اۋدارىلماعانىن بىلدىك. بۇل ءبىز ءۇشىن جاڭالىق بولدى. سوسىن ونىڭ ورنىن تولتىرايىق دەپ جاز مەزگىلىندە اۋدارۋعا كىرىسىپ، وتكەن جىلدىڭ اياعىندا باسىپ شىعاردىق» - دەيدى باقىتجان بۇقارباي.
1925 جىلى شىققان نۇسقاسىنان اۋدارىلعان كىتاپقا قوسىمشا مۇحامەتجان تىنىشبايۇلىنىڭ بىرنەشە ماقالالارى قوسىلىپ باسىلعان. اۆتور قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى وزىنە دەيىنگى عالىمدارعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ جازعان. ماسەلەن، قازاقتىڭ رۋلارى جايلى جازعاندا پلانو كارپيني مەن رۋبرۋكتىڭ، بارتولدتىڭ، يران تاريحشىسى راشيد-اد-ءديننىڭ، موڭعول تاريحشىسى سانان-سەسەننىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنگەن. ناتيجەسىندە ءۇش جۇزگە بولىنگەن رۋلاردىڭ پايدا بولۋ تاريحىنان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا دەيىن تولىق ءارى ناقتى دالەلدەرمەن بايانداعان. سونىمەن قاتار، ءار رۋدىڭ ۇرانى مەن تاڭباسى كەستە تۇرىندە بەرىلگەن.
بۇل ەڭبەكتە كەرەي مەن جانىبەكتەن بولەك، ەسىم، جاڭگىر، تاۋكە حانداردىڭ دا ەسىمى اتالىپ، بيلىك ەتكەن جىلدارىنداعى ەرلىكتەرى جازىلعان. ابىلقايىر حان تۇسىنداعى قازاق جەرىنىڭ رەسەي قۇرامىنا قوسىلۋى جايلى دا كىتاپتا ءسوز قوزعالعان.
«قازاق حالقىنىڭ تاريحى» كىتابىنا مۇحامەتجان تىنىشبايۇلىنىڭ 1927 جىلى جازىلعان «اقتابان شۇبىرىندى» ماقالاسى جانە 1926 جىلى قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامىنىڭ تاريح سەكتسياسىندا جاسالعان «كوكسۋدىڭ قيراندىلارى جانە قويلىق قالاسى» بايانداماسى ەنگىزىلگەن. سونداي-اق، «كراسنورەچەنسك قيراندىلارى جانە بالاساعۇن قالاسى» اتتى ماقالاسى دا قوسا باسىلعان.
باسپاگەر «تازا تاريح» سەرياسى اياسىنداعى كىتاپتاردى شىعارۋ كەزىندە العاشقى دەرەككوزدەرمەن جۇمىس ىستەگەن ماڭىزدى ەكەنىن العا تارتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، كىتاپتى شىعارار الدىندا مۇحامەتجان تىنىشباەۆقا قاتىستى تۇڭعىش ديسسەرتاتسيا جازعان عالىم گۇلبانۋ جۇگەنباەۆانىڭ اقىل-كەڭەسىنە جۇگىنگەن.
«مۇحامەتجان تىنىشبايۇلىنىڭ ەڭبەگىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، تولىققاندى ازىرلەگەننەن كەيىن گۇلبانۋ حانىم سۇزگىدەن وتكىزىپ شىقتى. ءبىز تاريحشىنىڭ ماقۇلداۋىنان كەيىن عانا كىتاپتى باسپاعا بەردىك. سونىمەن قاتار باسپاگەردەن ارحيۆتەگى تاريحي دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ پروتسەسى جايىندا سۇراستىردىق» - دەدى باقىتجان بۇقارباي.
ءوز ماماندىعى تەمىر جول ينجەنەرى مۇحامەتجان تىنىشباەۆ 1905 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ءى الەكساندر اتىنداعى جول قاتىناسى ينجەنەرلەرى يمپەراتورلىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن. ونىڭ ديپللومدىق جۇمىسىنىڭ تاقىرىبى تۇركسىب تەمىرجولى بولعان. كەيىن 1927-30 جىلدارى وسى تەمىرجول جەلىسى قۇرىلىسىن مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ ءوزى جۇرگىزەدى. تەمىر جول قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن سوۆەت بيلىگى تىنىشباەۆتى ۆورونەجگە جەر اۋدارعانى بەلگىلى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، ساياسي قايراتكەر، تاريحشى-عالىم، قازاقتان شىققان تۇڭعىش تەمىرجول ينجەنەرى، تۇركسىب تەمىرجولىن سالعان ايتۋلى مامان مۇحامەدجان تىنىشباەۆ 1937 جىلى رەپرەسسيا قۇربانى بولدى.
AmalBooks باسپاسى نون-فيكشن، ىسكەرلىك ادەبيەت جانە تاريح باعىتتارى بويىنشا كىتاپ شىعارادى. 2021 جىلدان بەرى «تازا تاريح» سەرياسىنىڭ اياسىندا تاريحقا قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى ۇسىنىپ كەلەدى.
