تاقىرىبى ريتوريكالىق جالعىز سۇراقتان تۇراتىن، بىراق جاۋابى سان-قىرلى بۇل تۇيتكىلدى ماسەلەنى قاۋزاۋعا «Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity, and Poverty» («مەملەكەتتەر نەگە كۇيرەيدى. بيلىك، ءوسىپ-وركەندەۋ جانە كەدەيلىك») اتتى 2012 جىلى نيۋ-يوركتەگى «CROWN BUSINESS» باسپاسىنان جارىق كورگەن الەمگە ايگىلى ەكونوميست-عالىمدار دارون ادجەموگلۋ (Daron Acemoglu) مەن دجەيمس ا. روبينسون (James A. Robinson) ەسىمدى اۆتورلاردىڭ تۋىندىسى تۇرتكى بولعانىن جاسىرمايمىن. سەبەبى، بۇلاي دەۋگە نەگىز بولاتىن تاريحي ءارى ءادىل شىندىققا نەگىزدەلگەن دايەكتەر مەن دالەلدەر اتالمىش شىعارمادا مەنمۇندالاپ تۇر.
بىرىنشىدەن، تىلگە تيەك بولىپ وتىرعان بەس ءجۇز بەتتەن اسىپ جىعىلاتىن اۋقىمدى تۋىندى – ەكونوميكالىق ءوسىم تەورياسى بويىنشا 15 جىل بويى تۇبەگەيلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن تەرەڭ دارىن يەلەرى دارون ادجەموگلۋ جانە افريكا مەن لاتىن امەريكا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالارىنا تامىرلى تالداۋ جاساعان دجەيمس روبينسوننىڭ الەمنىڭ 300-گە تارتا سۇڭعىلا عالىمدارىنىڭ عىلىميزەرتتەۋ جۇمىستارىن جان-جاقتى ساراپتاۋدىڭ نەگىزىندە قول جەتكىزگەن سينتەزى.
ەكىنشىدەن، بۇل عاجاپ عىلىمي تۋىندىدا ونىڭ اۆتورلارى جۇزدەگەن ەلدەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءبىرىنشى عاسىردىڭ 476 جىلى تاريح ساحناسىنان كەتكەن ريم يمپەرياسىنان باستاپ، بۇگىنگى زامانداعى پلانەتا بەتىندە ورنالاسقان ونداعان دامىعان مەملەكەتتەر مەن كەنجەلەپ قالعان دامۋشى مەملەكەتتەر قالىپتاستىرعان الەۋمەتتىك، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ ۇلگىلەرىن سالعاستىرا ساراپتاي كەلە، ولاردىڭ قارقىندى دامىعاندارى مەن كوش سوڭىندا شاڭ قاۋىپ كەلە جاتقاندارىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق سول مەملەكەتتەردىڭ الگىندە عانا اتالعان الەۋمەتتىك، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارىنىڭ ساپاسىنا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەندىگىن ەڭ سونى ينستيتۋتسيونالدىق كوزقاراس تۇرعىسىنان تۇيىندەيدى.
ۇشىنشىدەن، اتالمىش تۋىندى اۆتورلارىنىڭ كوزدەگەن نىسانالارىنىڭ جانە ءبىرى ءوز حالىقتارىنىڭ ءال-اۋقاتىن جوعارى دەڭگەيگە جەتكىزگەن اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، فرانتسيا، شۆەيتساريا، نورۆەگيا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا جانە سينگاپۋر سىندى الەمنىڭ وزا دامىعان ەلدەرىندەگى الەۋمەتتىك، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ ەڭ شەشۋشى ءرول اتقارعاندىعىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايشىقتاپ بەرۋىندە جاتىر.
تورتىنشىدەن، كىتاپ اۆتورلارىنىڭ قول جەتكىزگەن ەڭ سۇبەلى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى جاھاندانعان بۇگىنگى زاماندا جەر شارىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا، اتاپ ايتقاندا، افريكادا، ازيادا جانە لاتىن امەريكا ايماقتارىندا ورىن الىپ وتىرعان كەدەيلىك پەن ەكونوميكالىق مەشەۋلىكتىڭ سەبەپ سالدارىنىڭ ءتۇپ تامىرى سول كەڭىستىكتەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىمەن دە، مادەني ادەت-عۇرىپتارىمەن دە، سالت-داستۇرلەرىمەن دە، ءدىني ۇستانىمدارىمەن دە، گەوگرافيالىق مەكەنجايلارىمەن دە، ءتىپتى، كليمات ەرەكشەلىكتەرىمەن دە ەشبىر بايلانىسى جوق ەكەندىگىن، كەرىسىنشە، اتالعان ەكونوميكالىق مەشەۋلىك پەن تاقىر كەدەيلىكتىڭ ناقتى سىرى الگى مەملەكەتتەردەگى بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ات توبەلىندەي عانا باي-باقۋاتتى توپتاردىڭ مۇددەلەرىن حالىق مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن جاساندى ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردا، ياعني بۇگىنگى عىلىم تىلىمەن ايتقاندا «ەكستراكتيۆتىك جۇيەدە»، ياعني سول مەملەكەتتەردىڭ كوشباسشىلارىنىڭ تەك ءوز قامىن عانا كۇيتتەيتىن ءوزىمشىل مەنتاليتەتىندە جاتقاندىعىن ەشبىر بۇكپەسىز ءارى بۇرا تارتۋعا بولمايتىن ادىلەتتى شىندىقپەن ايقىنداپ بەرگەندىگىندە جاتىر.
بەسىنشىدەن، اتالمىش تۋىندىنىڭ عۇلاما اۆتورلارى، كەزىندە وزىندىك ورنى بولعان سان ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ تۇراقتى دامۋى مەن ولاردىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ۇنەمى قولبايلاۋ بولىپ، العا باستىرماعان ەڭ باستى سەبەپتىڭ ادىلەتسىزدىك پەن جەمقورلىق بولعانىن، سونداي-اق جەگىقۇرتتاي جايلاعان الگى دەرتتىڭ سول مەملەكەتتەردىڭ تاريح ساحناسىنان مۇلدە جويىلىپ كەتۋىنە دە تىكەلەي سەبەپ بولعانىن العا تارتادى.
التىنشىدان، اتالمىش عالىمداردىڭ ءسوز بولىپ وتىرعان تۋىندىسى 2012 جىلى جارىق كورگەن بويدا، «Financial Times and Goldman Sachs Business Book of the Year Award» اتتى جىل سايىن بيزنەس الەمىنىڭ ەڭ ۇزدىك تۋىندىلارىنا تاعايىن¬دالاتىن مارتەبەلى جۇلدەنى جەڭىپ العان-دى.
جەتىنشىدەن، الگى عىلىمي تۋىندىنى «Financial Times»; «New York Times»; «Wall Street Journal»، «Washington Post»، «The Economist»، «BusinessWeek»، «Bloomberg»، «The Christian Science Monitor» سەكىلدى الەمنىڭ ەڭ ىقپالدى اقپارات قۇرالدارىمەن قاتار، ەكونوميكا سالاسى بويىنشا 1972-2012 جىلدار ارالىعىندا نوبەل سىيلىعىنا يە بولعان George Akerlof, Robert Solow, Michael Spence, Gary S. Becker, Kenneth Arrow سىندى عۇلاما عالىمدار جوعارى باعالاپ، ەكونوميكالىق مەشەۋلىك پەن كەدەيشىلىكتىڭ قۇرساۋىنان مەملەكەتتەر ەكى شارتتى ىسكە اسىرا السا عانا قۇتىلۋى مۇمكىن ەكەنىنە كوزدى دە، كوڭىلدى دە نانىمدى جەتكىزەدى. ول عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، بىرىنشىدەن، الگى مەملەكەتتەردىڭ زامان تالابىنا ساي كەلەتىن ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارىنىڭ بولۋى شارت جانە ەكىنشىدەن، ول مەملەكەتتەردىڭ جەكەمەنشىك بيزنەس سۋبەكتىلەرىنە جانە باسەكەلەستىككە ۇلكەن باسىمدىق بەرگەنى لازىم. ال ودان دا ماڭىزدىسى، الگى مەملەكەتتەردىڭ ادىلەتكە نەگىزدەلگەن ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارىمەن قاتار ەل بيلىگىندەگى بيىك ساياسي لاۋازىمدارعا باسەكەلەستىك سايىستا ادىلەتتى قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەلەكتوراتى بولۋى شارت جانە ءادىل سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن جاڭا كوشباسشىلارعا قۇرمەتپەن قاراي الاتىن اشىق ءارى پليۋراليستىك ساياسي بيلىك جۇيەسى بولۋى مىندەت.
سەگىزىنشىدەن، مىزعىمايتىن عىلىمي ىرگەتاسقا نەگىزدەلگەن ساراپتامالىق تۋىندىنىڭ اۆتورلارى وقىرمان قاۋىمنىڭ الدىنا «كەيبىر مەملەكەتتەر نەلىكتەن باي-باقۋاتتى، ال ولاردىڭ ەندى بىرەۋلەرى نەگە ءسىڭىرى شىققان كەدەي؟»; «مەملەكەتتەردى اۋرۋ-ىندەت، دەنساۋلىق، بايلىق، كەدەيلىك، اشارشىلىق جانە توقشىلىق سياقتى ۇعىمدار نەگە قاق بولەدى؟» سەكىلدى كوكەيكەستى ساۋالدارمەن قاتار ولاردىڭ ناقتى جاۋاپتارىن دا ەشبىر بۇكپەسىز جايىپ سالادى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، اۆتورلار پلانەتا بەتىندەگى وزا دامىعان ەلدەر مەن دامۋشى ەلدەردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جۇيەلەرىن سالىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىقتاردىڭ ءتۇپ-تامىرىنىڭ تەك سول ەلدەردە قالىپتاسقان الەۋمەتتىك جانە ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ ماقسات-مۇددەلەرىنىڭ، كوزگە شىققان سۇيەلدەي بادىرايىپ تۇرعان الشاقتىعىندا جاتقاندىعىنا انىق كوز جەتكىزەدى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن پايىمداردان بايقالىپ وتىرعانداي، دارون ادجەموگلۋ مەن دجەيمس ا. روبينسوننىڭ تۋىندىسىنىڭ، اسىرەسە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ساياسي بيلىگى ءۇشىن دە ناعىز ۇيقىاشار قوڭىراۋ ەكەندىگىندە ەشبىر كۇمان جوق. سوسىن، بۇل زاماناۋي تۋىندىنى ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم مەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنە، سونداي-اق ەلىمىزدىڭ ساياسي بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان تۇلعالارعا دا تاپتىرماس ۇلگى-ونەگە جانە ەڭ باستىسى، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ الداعى دامۋ ۇدەرىسىنىڭ ىرگەلى باعىتتارى مەن ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارىمىزدىڭ ادىلەتتى ءارى يننوۆاتسيالىق ۇلگىدە قايتا قالىپتاسۋىنا ايقىن جول سىلتەيتىن باعدارشام يدەيالار مەن تەرەڭ وي تۇنبالارىنىڭ قويماسى دەسە دە ابدەن لايىق.
سوسىن، تۋىندى اۆتورلارى الەم تاريحىنىڭ كۇيرەندىسىندە قالعان الىپ يمپەريالار مەن جۇزدەگەن وزگە مەملەكەتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ تۇبىنە جەتكەن جەگىقۇرتتىڭ نەگىزگى سيپاتتارىن ايقىنداپ قانا قويمايدى، ولار سونىمەن قاتار الگى سيپاتتاردىڭ بۇگىنگى تاڭداعى الپاۋىت مەملەكەتتەرگە عانا ەمەس، كۇللى اۆتوريتارلىق مەملەكەتتەرگە دە ءتان ەكەنىن جاسىرمايدى. ماسەلەن، اۆتورلار اتاپ وتكەن كەيبىر سيپاتتارىڭ كەيىنگى 30 جىل ىشىندە پرەزيدەنتىمىز اتاپ وتكەندەي، ءبىزدىڭ ەلدە دە ورىن العانىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس.
ماسەلەن، مەملەكەتتىڭ كۇللى بايلىعى مەن رەسۋرستارىنىڭ ات توبەلىندەي عانا باي-باقۋاتتى توپتىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتۋى، بيلىك تىزگىنىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى الگىندەي وليگارحيالىق توپتىڭ عانا ۋىسىندا قالىپ قويۋى، جالپىعا بىردەي ادىلەتتى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاستىرىلماۋى، سوسىن، ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ ۇنەمى تەك قانا بيلىك ەليتاسىنىڭ مۇددەلەرىنە ساي جاساقتالۋى، سونىڭ سالدارىنان ساياسي بيلىك جۇيەسىنىڭ جالپى حالىققا بىردەي باستاپقى ادىلەتتى مۇمكىندىكتەر تۋعىزۋعا قۇلىقسىز بولۋى، ەڭ باستىسى حالىقتىڭ جەكەمەنشىك مۇلكىنە قول سۇعۋعا جول بەرمەيتىن قاتاڭ زاڭدار مەن ساياسي-ەكونوميكالىق ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتاردى قۇرۋعا مۇلدە مۇددەلى بولماعانىن بۇگىنگى تاڭدا قوعام اشىق تالقىلاۋدا.
بۇل ورايدا، كىتاپ اۆتورلارى جوعارىداعى ءوز پايىمدارىنىڭ بۇلتارتپايتىن شىندىق ەكەنىن دالەلدەي ءتۇسۋ ءۇشىن الەمنىڭ ءار تاراپىندا ورىن العان ناقتى تاريحي ءارى ساياسي-ەكونوميكالىق مىسالدارعا جۇگىنەدى. ماسەلەن، XIX عاسىردىڭ سوڭىندا رەسەي دۆورياندارىنىڭ مۇلدە كەدەيلەنىپ كەتۋىنە سول زامانداعى ەكستراكتيۆتى مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ كەسىرى تيسە، وڭتۇستىك كورەيادا، كەرىسىنشە، ينكليۋزيۆتى ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار قۇرۋعا سول مەملەكەتتەگى ساياسي بيلىكتىڭ ءوزى تىكەلەي باستاما كوتەرىپ، تىكەلەي قولداۋىمەن قالىپتاسقانىن جانە سول باتىل قادامداردىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى تاڭدا الگى مەملەكەتتىڭ كۇللى ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارىنىڭ تەز ارادا قۋاتتى ينكليۋزيۆتى كۇشكە اينالعاندىعىنا ەرەكشە نازار اۋدارادى.
ءدال وسى تۇستا 2019 جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ 19-ى كۇنگى ساعات 19-دان باستاپ، ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىزدە دە سول كەزدەگى ساياسي بيلىك تاراپىنان ەل-جۇرتتىڭ كوپتەن كۇتكەن وڭدى قادامنىڭ جاسالعانىن اتاپ ءوتۋ لازىم. ويتكەنى ءدال سول كۇنى ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز ەركىمەن وكىلەتتىگىن توقتاتىپ، كوشباسشىلىق تىزگىندى كونستيتۋتسيالىق زاڭعا سايكەس، سول كەزدەگى سەنات توراعاسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆقا تاپسىرعان ەدى. سايكەسىنشە، مەملەكەتتىڭ ساياسي بيلىك تىزگىنىن قولىنا العان بويدا، جاڭا كوشباسشى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزىپ، سايلاۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ مانداتىنا رەسمي تۇردە يە بولىپ، ەلىمىزدە بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي كەلەتىن ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتاردىڭ العىشارتتارىن قالىپتاستىرۋعا بىردەن كىرىسىپ كەتكەن-ءدى.
قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ سايلاۋالدى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنىڭ وزەگى مەن ارقاۋىنا اينالعان ادىلەت، ساباقتاستىق جانە دامۋ سىندى ۇشتاعاندى ءارى ينكليۋزيۆتى ىرگەتاسقا نەگىزدەلگەن، ءارى ەلىمىزدىڭ بولاشاق دامۋىنىڭ ەڭ كوكەيكەستى 10 باعىتىن قامتيتىن ستراتەگيالىق تۇعىرناماسى حالىققا جاريا ەتىلىپ قانا قويماي، پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي ءوز باقىلاۋىمەن ءارى كەزەڭ-كەزەڭمەن ىسكە اسىرىلا باستادى. سوسىن، پرەزيدەنت تۇعىرناماسىنىڭ ەڭ قۇندى نىسانالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ باستاپقى ءۇش بابىندا، تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىس تاپقان مىنا باستى قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەنىن اتاپ ءوتۋ پارىز:
- قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى;
- رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى: قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق;
- بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگىن كوزدەيتىن ەكونوميكالىق دامۋ;
- قازاقستاندىق پاتريوتيزم;
- مەملەكەت ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن دەموكراتيالىق ادىستەرمەن شەشۋ;
- قازاقستان رەسپۋبليكاسى – پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت;
- مەملەكەتتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق.
مىنە، ءدال وسى تۇرعىدان كەلگەندە، اتالعان امبەباپ قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى دا جوعارىدا دارون ادجەموگلۋ مەن دجەيمس ا.روبينسون ۇسىنعان ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتارعا قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتار مەن ۇسىنىستارعا ساي كەلەتىنى كوڭىلگە ۇلكەن سەنىم ۇيالاتادى. سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ كۇللى ەل كەڭىستىگىندە تۇبەگەيلى ىسكە اسىرىلۋعا ءتيىستى پراگماتيزمگە نەگىزدەلگەن ءارى مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاق ىرگەتاسىن نىعايتاتىن ىرگەلى باعدارلامالىق جول كارتاسىنىڭ ىشكى مازمۇنىن ايشىقتايتىن كەلەسى ۇستانىمدارى دا تىلگە تيەك بولىپ وتىرعان ينكليۋزيۆتى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ۇدەسىنەن شىعادى. سوسىن، بىزدەر پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ الگى پروگرەسسيۆتى ۇستانىمدارى تۋرالى بۇدان بۇرىن دا جازعانبىز. الايدا «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» نەمەسە «ايتىلماسا ءسوز جەتىم» دەمەكشى، كۇللى حالىقتىڭ مۇددەسىنەن شىققان الگى نىسانالاردى تاعى دا وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىنۋ ارتىق بولماس. ولار مىنالار:
-تۇراقتى جانە قارقىندى ەكونوميكالىق ءوسىم ارقىلى حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ;
- سىبايلاس جەمقورلىقتى جويۋ;
- سوت جانە قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ;
- مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قاراجاتىن ەڭ الدىمەن كەلەشەگى زور جوبالارعا ءبولىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن كوبەيتۋ، حالىقتى جالاقىمەن قامتۋ، ۇلتتىق تابىستى ءادىل ءبولۋ;
- تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن شەشىپ، ءتۇرلى ساناتتاعى ازاماتتاردىڭ قولجەتىمدى باسپاناعا يە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ;
- ادىلەتتى الەۋمەتتىك ساياسات نەگىزىندە ادامي كاپيتالدى دامىتۋ، ياعني جاپپاي ءبىلىم بەرۋدى قولداۋ جانە حالىققا ساپالى مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتۋ، مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىن جاڭا زاڭدار قابىلداۋ;
- وڭىرلەر مەن ايماقتاردى جەدەل دامىتۋدىڭ جاڭا باعدارلامالارىن جاساقتاۋ;
- ەلىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ قۇندىلىقتارىن جالعاستىرا وتىرىپ، تاريحقا قۇرمەتپەن قاراۋ;
- وتانعا ادال بولۋ، حالىقتىڭ عىلىم-بىلىمگە دەگەن ۇمتىلىسىن كۇشەيتۋ;
- سىرتقى ساياساتتا قالىپتاسقان كونسترۋكتيۆتى، تەڭگەرىمدى جانە كوپۆەكتورلى قارىم-قاتىناستاردى جالعاستىرا وتىرىپ، الەمدىك كەڭىستىكتەگى ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى ساقتاپ قالۋ;
- ەل دامۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاراتىن جاسامپاز جاستارىمىزدىڭ بارلىق باستامالارىنا قولداۋ كورسەتە وتىرىپ، ولاردىڭ ارمان-تىلەكتەرىنىڭ ورىندالۋىنا جانە پروگرەستىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالۋىنا بارلىق مۇمكىندىكتەردى جاساۋ جانە تالانتتى دا ىسكەر جاستاردى مەملەكەتتىڭ بارلىق بۋىندارىنداعى جەتەكشىلىك قىزمەتتەرگە تارتۋ.
قاسىم-جومارت توقاەۆ جوعارىدا اتالعان باعدارلامالاردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن قاۋقارلى ءارى تولىق وكىلەتتى پرەزيدەنت، ىقپالدى دا ىسكەر پارلامەنت جانە مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى بولىپ تابىلاتىن حالقىمىزدىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋدى مىندەت دەپ سانايتىن ۇكىمەتتى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ مىزعىماس فورمۋلاسىنا اينالدىرۋ كەرەكتىگىن دە، سونداي-اق مەملەكەتتىك قىزمەتكە تەك قانا مەريتوكرات تۇلعالاردى، ياعني، مەملەكەتتىك مۇددەلەردى ءوز مۇددەلەرىنەن جوعارى قوياتىن پيعىل-نيەتى تازا ازاماتتاردى تارتۋ كەرەكتىگىن دە كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. ءوز باعدارلاماسىندا پرەزيدەنت توقاەۆ بايتاق مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ شەشۋشى كەزەڭىندە ەكونوميكامىزدىڭ تۇراقتى دامۋىنا قاتىستى وزگە دە ستراتەگيالىق ءمانى زور ماسەلەلەردى مۇلتىكسىز شەشۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا كورسەتىلگەن دەموكراتيالىق تەتىكتەردىڭ ءبىرى رەتىندە ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن قۇردى جانە ول كەڭەس بۇگىنگى تاڭدا وزىنە قويىلعان تالاپ-مىندەتتەردىڭ ۇدەسىنەن شىعاتىن قىزمەتى مەن ءىس-قيمىلىن باستاپ تا كەتتى.
دەمەك، بۇل كەڭەستى دە پرەزيدەنتتىڭ ەلىمىزدە ينكليۋزيۆتى ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋت قالىپتاستىرۋعا باعىتتاعان ءىرى قادامدارىنىڭ ءبىرى دەپ قابىلداعان ءجون. سوسىن، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ حالىققا جاساعان ۇندەۋلەرىندە ەلىمىزدە كوپپارتيالىقتى، ساياسي باسەكەلەستىكتى جانە وي-پىكىردىڭ سان الۋاندىعىن دامىتۋعا ىقپال ەتۋدى ءوزىنىڭ تىكەلەي مىندەتى دەپ سانايتىندىعىن، سول سياقتى قوعامدىق ديالوگ، اشىقتىق، ادامداردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا جەدەل نازار اۋدارۋ مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارى دەپ تۇيىندەپ، ول ورگانداردىڭ الدىنا بيىك تالاپ قويۋى، سول سياقتى وتكەن پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحاتتار سايلاۋىنىڭ ەلىمىزدەگى كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ دامۋىنا وڭ ىقپال ەتۋىن پارلامەنتكە مىندەتتەۋى نەمەسە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ازاماتتاردان كەلىپ تۇسەتىن وتىنىشتەردى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ساپالى قاراۋىن قاداعالاپ، جەدەل شارالار قابىلدايتىن ءبولىمنىڭ قۇرىلۋىنا پارمەن بەرۋى، سونداي-اق ميتينگتەر تۋرالى زاڭنامانى جەتىلدىرۋگە بايلانىستى پارلامەنتكە تالاپ قويۋى نەمەسە كونستيتۋتسياعا سايكەس، ازاماتتارىمىزدىڭ ءوز ويىن ەركىن بىلدىرۋگە قۇقىعى بار ەكەندىگىنە ەكپىن بەرۋى سياقتى باستامالارىنىڭ ءبارى دە ەلىمىزدە جاڭا تۇرپاتتاعى ينكليۋزيۆتى ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ قالىپتاسۋىنا باعىتتالعان العىشارتتار دەپ قابىلداۋ لازىم.
ەندەشە، ەلىمىزدىڭ تۇعىرىن تىكتەۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە جوعارىدا اتالعان ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتاردى جەدەل قالىپتاستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇر. ويتكەنى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالارىنىڭ تۇراقتى وركەندەۋ سىرىنا نەعۇرلىم تەرەڭ ۇڭىلگەن سايىن، ءوز ەلىمىزدى ارتقا تارتىپ كەلە جاتقان جۇمباق سىردىڭ استارى دا سولعۇرلىم اشىلا باستاعانى كورىنىپ تۇر. ەندەشە، جاقسىدان ۇيرەنە، جاماننان جيرەنە ءجۇرىپ، سىن-قاتەرلەرگە تولى زاماندا ارام پيعىلدى ىشكى-سىرتقى جاۋلاردىڭ جەمتىگىنە اينالىپ كەتپەس ءۇشىن، «جارىلعاندى جاۋ الادى، بولىنگەندى ءبورى جەيدى»، «جاۋ جوق دەمە – جار استىندا، ءبورى جوق دەمە – بورىك استىندا» دەگەن دانالىقتاردى ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارماي، ساياسي بيلىك بۇتاقتارىن پرەزيدەنت ينستيتۋتىنا شوعىرلاندىرىپ، بۇگىنگى تاڭدا جاڭاشا قالىپتاسىپ، جاڭاشا بۇرشىك اتىپ كەلە جاتقان جاڭا تۇرپاتتاعى ادىلەتتى بيلىك جۇيەسىنە باسىمدىق بەرىپ، ءاربىر ازاماتىمىز بەن حالقىمىزدىڭ مۇددەلەرىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن ينكليۋزيۆتى ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارعا جاپپاي قولداۋ كورسەتەيىك، قادىرلى اعايىن. تەك سولاي ەتكەندە عانا ەل ەكونوميكاسىنىڭ كۇرە تامىرىنا تازا قان جۇگىرەتىن بولادى جانە ەڭ باستىسى جاڭا بيلىكتىڭ جالىنا جارماسىپ، قۇيىسقانىنا قىستىرىلىپ كەلگەن ەسكى جۇيەنىڭ اتريبۋتتارى كەلمەسكە كەتەدى. سوسىن، دامۋدىڭ بيىك بەلەستەرىنە كوتەرىلۋگە جاڭا جول اشاتىن يماندى دا ادىلەتتى ازاماتتار لەگى قالىپتاساتىن بولادى.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
