Taqyryby ritorikalyq jalǧyz sūraqtan tūratyn, bıraq jauaby san-qyrly būl tüitkıldı mäselenı qauzauǧa «Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity, and Poverty» («Memleketter nege küireidı. Bilık, ösıp-örkendeu jäne kedeilık») atty 2012 jyly Niu-Iorktegı «CROWN BUSINESS» baspasynan jaryq körgen älemge äigılı ekonomist-ǧalymdar Daron Adjemoglu (Daron Acemoglu) men Djeims A. Robinson (James A. Robinson) esımdı avtorlardyŋ tuyndysy türtkı bolǧanyn jasyrmaimyn. Sebebı, būlai deuge negız bolatyn tarihi ärı ädıl şyndyqqa negızdelgen däiekter men dälelder atalmyş şyǧarmada menmūndalap tūr.
Bırınşıden, tılge tiek bolyp otyrǧan bes jüz betten asyp jyǧylatyn auqymdy tuyndy – ekonomikalyq ösım teoriiasy boiynşa 15 jyl boiy tübegeilı zertteuler jürgızgen tereŋ daryn ielerı Daron Adjemoglu jäne Afrika men Latyn Amerika elderınıŋ ekonomikalaryna tamyrly taldau jasaǧan Djeims Robinsonnyŋ älemnıŋ 300-ge tarta sūŋǧyla ǧalymdarynyŋ ǧylymizertteu jūmystaryn jan-jaqty saraptaudyŋ negızınde qol jetkızgen sintezı.
Ekınşıden, būl ǧajap ǧylymi tuyndyda onyŋ avtorlary jüzdegen elderdıŋ, onyŋ ışınde bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy bırınşı ǧasyrdyŋ 476 jyly tarih sahnasynan ketken Rim imperiiasynan bastap, bügıngı zamandaǧy planeta betınde ornalasqan ondaǧan damyǧan memleketter men kenjelep qalǧan damuşy memleketter qalyptastyrǧan äleumettık, saiasi jäne ekonomikalyq instituttardyŋ ülgılerın salǧastyra saraptai kele, olardyŋ qarqyndy damyǧandary men köş soŋynda şaŋ qauyp kele jatqandarynyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq sol memleketterdıŋ älgınde ǧana atalǧan äleumettık, saiasi jäne ekonomikalyq instituttarynyŋ sapasyna tıkelei täueldı ekendıgın eŋ sony institusionaldyq közqaras tūrǧysynan tüiındeidı.
Üşınşıden, atalmyş tuyndy avtorlarynyŋ közdegen nysanalarynyŋ jäne bırı öz halyqtarynyŋ äl-auqatyn joǧary deŋgeige jetkızgen AQŞ, Kanada, Ūlybritaniia, Germaniia, Fransiia, Şveisariia, Norvegiia, Japoniia, Oŋtüstık Koreia jäne Singapur syndy älemnıŋ oza damyǧan elderındegı äleumettık, saiasi jäne ekonomikalyq instituttardyŋ eŋ şeşuşı röl atqarǧandyǧyn soqyrǧa taiaq ūstatqandai aişyqtap beruınde jatyr.
Törtınşıden, kıtap avtorlarynyŋ qol jetkızgen eŋ sübelı nätijelerınıŋ bırı jahandanǧan bügıngı zamanda jer şarynyŋ köptegen aimaqtarynda, atap aitqanda, Afrikada, Aziiada jäne Latyn Amerika aimaqtarynda oryn alyp otyrǧan kedeilık pen ekonomikalyq meşeulıktıŋ sebep saldarynyŋ tüp tamyry sol keŋıstıkterde ömır sürıp jatqan halyqtardyŋ etnikalyq qūramymen de, mädeni ädet-ǧūryptarymen de, salt-dästürlerımen de, dıni ūstanymdarymen de, geografiialyq mekenjailarymen de, tıptı, klimat erekşelıkterımen de eşbır bailanysy joq ekendıgın, kerısınşe, atalǧan ekonomikalyq meşeulık pen taqyr kedeilıktıŋ naqty syry älgı memleketterdegı bilık tızgının ūstap otyrǧan at töbelındei ǧana bai-baquatty toptardyŋ müddelerın halyq müddesınen joǧary qoiatyn jasandy saiasi-ekonomikalyq instituttarda, iaǧni bügıngı ǧylym tılımen aitqanda «ekstraktivtık jüiede», iaǧni sol memleketterdıŋ köşbasşylarynyŋ tek öz qamyn ǧana küitteitın özımşıl mentalitetınde jatqandyǧyn eşbır bükpesız ärı būra tartuǧa bolmaityn ädılettı şyndyqpen aiqyndap bergendıgınde jatyr.Besınşıden, atalmyş tuyndynyŋ ǧūlama avtorlary, kezınde özındık orny bolǧan san türlı memleketterdıŋ tūraqty damuy men olardyŋ ösıp-örkendeuıne ünemı qolbailau bolyp, alǧa bastyrmaǧan eŋ basty sebeptıŋ ädıletsızdık pen jemqorlyq bolǧanyn, sondai-aq jegıqūrttai jailaǧan älgı derttıŋ sol memleketterdıŋ tarih sahnasynan mülde joiylyp ketuıne de tıkelei sebep bolǧanyn alǧa tartady. Altynşydan, atalmyş ǧalymdardyŋ söz bolyp otyrǧan tuyndysy 2012 jyly jaryq körgen boida, «Financial Times and Goldman Sachs Business Book of the Year Award» atty jyl saiyn biznes älemınıŋ eŋ üzdık tuyndylaryna taǧaiyn¬dalatyn märtebelı jüldenı jeŋıp alǧan-dy. Jetınşıden, älgı ǧylymi tuyndyny «Financial Times»; «New York Times»; «Wall Street Journal», «Washington Post», «The Economist», «BusinessWeek», «Bloomberg», «The Christian Science Monitor» sekıldı älemnıŋ eŋ yqpaldy aqparat qūraldarymen qatar, ekonomika salasy boiynşa 1972-2012 jyldar aralyǧynda Nobel syilyǧyna ie bolǧan George Akerlof, Robert Solow, Michael Spence, Gary S. Becker, Kenneth Arrow syndy ǧūlama ǧalymdar joǧary baǧalap, ekonomikalyq meşeulık pen kedeişılıktıŋ qūrsauynan memleketter ekı şartty ıske asyra alsa ǧana qūtyluy mümkın ekenıne közdı de, köŋıldı de nanymdy jetkızedı. Ol ǧalymdardyŋ paiymdauynşa, bırınşıden, älgı memleketterdıŋ zaman talabyna sai keletın saiasi-ekonomikalyq instituttarynyŋ boluy şart jäne ekınşıden, ol memleketterdıŋ jekemenşık biznes subektılerıne jäne bäsekelestıkke ülken basymdyq bergenı lazym. Al odan da maŋyzdysy, älgı memleketterdıŋ ädıletke negızdelgen saiasi-ekonomikalyq instituttarymen qatar el bilıgındegı biık saiasi lauazymdarǧa bäsekelestık saiysta ädılettı qol jetkızuge mümkındık beretın elektoraty boluy şart jäne ädıl sailauda jeŋıske jetken jaŋa köşbasşylarǧa qūrmetpen qarai alatyn aşyq ärı pliuralistık saiasi bilık jüiesı boluy mındet. Segızınşıden, myzǧymaityn ǧylymi ırgetasqa negızdelgen saraptamalyq tuyndynyŋ avtorlary oqyrman qauymnyŋ aldyna «Keibır memleketter nelıkten bai-baquatty, al olardyŋ endı bıreulerı nege sıŋırı şyqqan kedei?»; «Memleketterdı auru-ındet, densaulyq, bailyq, kedeilık, aşarşylyq jäne toqşylyq siiaqty ūǧymdar nege qaq böledı?» sekıldı kökeikestı saualdarmen qatar olardyŋ naqty jauaptaryn da eşbır bükpesız jaiyp salady. Būl tūrǧydan kelgende, avtorlar planeta betındegı oza damyǧan elder men damuşy elderdıŋ saiasi-ekonomikalyq jüielerın salystyra otyryp, olardyŋ arasyndaǧy jer men köktei aiyrmaşylyqtardyŋ tüp-tamyrynyŋ tek sol elderde qalyptasqan äleumettık jäne saiasi-ekonomikalyq instituttardyŋ maqsat-müddelerınıŋ, közge şyqqan süieldei badyraiyp tūrǧan alşaqtyǧynda jatqandyǧyna anyq köz jetkızedı. Joǧaryda keltırılgen paiymdardan baiqalyp otyrǧandai, Daron Adjemoglu men Djeims A. Robinsonnyŋ tuyndysynyŋ, äsırese bızdıŋ memleketımızdıŋ saiasi bilıgı üşın de naǧyz ūiqyaşar qoŋyrau ekendıgınde eşbır kümän joq. Sosyn, būl zamanaui tuyndyny bızdıŋ ziialy qauym men memleket jäne qoǧam qairatkerlerıne, sondai-aq elımızdıŋ saiasi bilık tızgının ūstap otyrǧan tūlǧalarǧa da taptyrmas ülgı-önege jäne eŋ bastysy, egemen elımızdıŋ aldaǧy damu üderısınıŋ ırgelı baǧyttary men saiasi-ekonomikalyq instituttarymyzdyŋ ädılettı ärı innovasiialyq ülgıde qaita qalyptasuyna aiqyn jol sılteitın baǧdarşam ideialar men tereŋ oi tūnbalarynyŋ qoimasy dese de äbden laiyq. Sosyn, tuyndy avtorlary älem tarihynyŋ küirendısınde qalǧan alyp imperiialar men jüzdegen özge memleketterdıŋ basym köpşılıgınıŋ tübıne jetken jegıqūrttyŋ negızgı sipattaryn aiqyndap qana qoimaidy, olar sonymen qatar älgı sipattardyŋ bügıngı taŋdaǧy alpauyt memleketterge ǧana emes, küllı avtoritarlyq memleketterge de tän ekenın jasyrmaidy. Mäselen, avtorlar atap ötken keibır sipattaryŋ keiıngı 30 jyl ışınde Prezidentımız atap ötkendei, bızdıŋ elde de oryn alǧanyn baiqamau mümkın emes.
Mäselen, memlekettıŋ küllı bailyǧy men resurstarynyŋ at töbelındei ǧana bai-baquatty toptyŋ ielıgıne ötıp ketuı, bilık tızgınınıŋ ūzaq uaqyt boiy älgındei oligarhiialyq toptyŋ ǧana uysynda qalyp qoiuy, jalpyǧa bırdei ädılettı sailau jüiesınıŋ qalyptastyrylmauy, sosyn, saiasi-ekonomikalyq instituttardyŋ ünemı tek qana bilık elitasynyŋ müddelerıne sai jasaqtaluy, sonyŋ saldarynan saiasi bilık jüiesınıŋ jalpy halyqqa bırdei bastapqy ädılettı mümkındıkter tuǧyzuǧa qūlyqsyz boluy, eŋ bastysy halyqtyŋ jekemenşık mülkıne qol sūǧuǧa jol bermeitın qataŋ zaŋdar men saiasi-ekonomikalyq inkliuzivtı instituttardy qūruǧa mülde müddelı bolmaǧanyn bügıngı taŋda qoǧam aşyq talqylauda.Būl oraida, kıtap avtorlary joǧarydaǧy öz paiymdarynyŋ būltartpaityn şyndyq ekenın däleldei tüsu üşın älemnıŋ är tarapynda oryn alǧan naqty tarihi ärı saiasi-ekonomikalyq mysaldarǧa jügınedı. Mäselen, XIX ǧasyrdyŋ soŋynda Resei dvoriandarynyŋ mülde kedeilenıp ketuıne sol zamandaǧy ekstraktivtı memlekettık jüienıŋ kesırı tise, Oŋtüstık Koreiada, kerısınşe, inkliuzivtı ekonomikalyq instituttar qūruǧa sol memlekettegı saiasi bilıktıŋ özı tıkelei bastama köterıp, tıkelei qoldauymen qalyptasqanyn jäne sol batyl qadamdardyŋ arqasynda bügıngı taŋda älgı memlekettıŋ küllı saiasi-ekonomikalyq instituttarynyŋ tez arada quatty inkliuzivtı küşke ainalǧandyǧyna erekşe nazar audarady. Däl osy tūsta 2019 jylǧy nauryz aiynyŋ 19-y küngı saǧat 19-dan bastap, bızdıŋ egemen elımızde de sol kezdegı saiasi bilık tarapynan el-jūrttyŋ köpten kütken oŋdy qadamnyŋ jasalǧanyn atap ötu lazym. Öitkenı däl sol künı elımızdıŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev öz erkımen ökılettıgın toqtatyp, köşbasşylyq tızgındı konstitusiialyq zaŋǧa säikes, sol kezdegı Senat töraǧasy Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevqa tapsyrǧan edı. Säikesınşe, memlekettıŋ saiasi bilık tızgının qolyna alǧan boida, jaŋa köşbasşy kezekten tys prezidenttık sailau ötkızıp, sailauşylardyŋ basym köpşılıgınıŋ mandatyna resmi türde ie bolyp, elımızde bügıngı zaman talabyna sai keletın inkliuzivtı instituttardyŋ alǧyşarttaryn qalyptastyruǧa bırden kırısıp ketken-dı. Qasym-Jomart Toqaevtyŋ sailaualdy ügıt-nasihat jūmysynyŋ özegı men arqauyna ainalǧan ädılet, sabaqtastyq jäne damu syndy üştaǧandy ärı inkliuzivtı ırgetasqa negızdelgen, ärı elımızdıŋ bolaşaq damuynyŋ eŋ kökeikestı 10 baǧytyn qamtityn strategiialyq tūǧyrnamasy halyqqa jariia etılıp qana qoimai, Prezidenttıŋ tıkelei öz baqylauymen ärı kezeŋ-kezeŋmen ıske asyryla bastady. Sosyn, Prezident tūǧyrnamasynyŋ eŋ qūndy nysanalary Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynyŋ bastapqy üş babynda, taiǧa taŋba basqandai körınıs tapqan myna basty qūndylyqtarǧa negızdelgenın atap ötu paryz: - Qazaqstan Respublikasy özın demokratiialyq, zaiyrly, qūqyqtyq jäne äleumettık memleket retınde ornyqtyrady, onyŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary; - Respublika qyzmetınıŋ tübegeilı prinsipterı: qoǧamdyq tatulyq pen saiasi tūraqtylyq; - Bükıl halyqtyŋ igılıgın közdeitın ekonomikalyq damu; - Qazaqstandyq patriotizm; - Memleket ömırınıŋ asa maŋyzdy mäselelerın demokratiialyq ädıstermen şeşu; - Qazaqstan Respublikasy – prezidenttık basqaru nysanyndaǧy bırtūtas memleket; - Memlekettıŋ bırden-bır bastauy – halyq. Mıne, däl osy tūrǧydan kelgende, atalǧan ämbebap qūndylyqtardyŋ barlyǧy da joǧaryda Daron Adjemoglu men Djeims A.Robinson ūsynǧan inkliuzivtı instituttarǧa qoiylatyn negızgı talaptar men ūsynystarǧa sai keletını köŋılge ülken senım ūialatady. Sonymen qatar, Prezident Toqaevtyŋ küllı el keŋıstıgınde tübegeilı ıske asyryluǧa tiıstı pragmatizmge negızdelgen ärı memleketımızdıŋ bolaşaq ırgetasyn nyǧaitatyn ırgelı baǧdarlamalyq jol kartasynyŋ ışkı mazmūnyn aişyqtaityn kelesı ūstanymdary da tılge tiek bolyp otyrǧan inkliuzivtı saiasi-ekonomikalyq jäne äleumettık instituttardyŋ üdesınen şyǧady. Sosyn, bızder Prezident Toqaevtyŋ älgı progressivtı ūstanymdary turaly būdan būryn da jazǧanbyz. Alaida «aitpasa sözdıŋ atasy öledı» nemese «aitylmasa söz jetım» demekşı, küllı halyqtyŋ müddesınen şyqqan älgı nysanalardy taǧy da oqyrman qauymnyŋ nazaryna ūsynu artyq bolmas. Olar mynalar: -tūraqty jäne qarqyndy ekonomikalyq ösım arqyly halyqtyŋ tabysyn arttyru; - sybailas jemqorlyqty joiu; - sot jäne qūqyq qorǧau jüiesın reformalau; - memlekettık biudjettıŋ qarajatyn eŋ aldymen keleşegı zor jobalarǧa bölıp, jaŋa jūmys oryndaryn köbeitu, halyqty jalaqymen qamtu, ūlttyq tabysty ädıl bölu; - tūrǧyn üi mäselesın şeşıp, türlı sanattaǧy azamattardyŋ qoljetımdı baspanaǧa ie boluyn qamtamasyz etu; - ädılettı äleumettık saiasat negızınde adami kapitaldy damytu, iaǧni jappai bılım berudı qoldau jäne halyqqa sapaly medisinalyq qyzmet körsetu, mūǧalımder men därıgerlerdıŋ märtebesın köteretın jaŋa zaŋdar qabyldau; - öŋırler men aimaqtardy jedel damytudyŋ jaŋa baǧdarlamalaryn jasaqtau; - elımızdıŋ ruhani jaŋǧyru qūndylyqtaryn jalǧastyra otyryp, tarihqa qūrmetpen qarau; - Otanǧa adal bolu, halyqtyŋ ǧylym-bılımge degen ūmtylysyn küşeitu; - syrtqy saiasatta qalyptasqan konstruktivtı, teŋgerımdı jäne köpvektorly qarym-qatynastardy jalǧastyra otyryp, älemdık keŋıstıktegı ūlttyq müddelerımızdı saqtap qalu; - el damuynda şeşuşı röl atqaratyn jasampaz jastarymyzdyŋ barlyq bastamalaryna qoldau körsete otyryp, olardyŋ arman-tılekterınıŋ oryndaluyna jäne progrestıŋ qozǧauşy küşıne ainaluyna barlyq mümkındıkterdı jasau jäne talantty da ısker jastardy memlekettıŋ barlyq buyndaryndaǧy jetekşılık qyzmetterge tartu. Qasym-Jomart Toqaev joǧaryda atalǧan baǧdarlamalardyŋ mültıksız oryndaluy üşın, eŋ aldymen qauqarly ärı tolyq ökılettı Prezident, yqpaldy da ısker Parlament jäne memleketımızdıŋ eŋ basty qūndylyǧy bolyp tabylatyn halqymyzdyŋ aldynda esep berudı mındet dep sanaityn Ükımettı memlekettık bilıktıŋ myzǧymas formulasyna ainaldyru kerektıgın de, sondai-aq memlekettık qyzmetke tek qana meritokrat tūlǧalardy, iaǧni, memlekettık müddelerdı öz müddelerınen joǧary qoiatyn piǧyl-nietı taza azamattardy tartu kerektıgın de kün tärtıbıne qoiyp otyr. Öz baǧdarlamasynda Prezident Toqaev baitaq memleketımızdıŋ eŋ şeşuşı kezeŋınde ekonomikamyzdyŋ tūraqty damuyna qatysty özge de strategiialyq mänı zor mäselelerdı mültıksız şeşu üşın elımızdıŋ Konstitusiiasynda körsetılgen demokratiialyq tetıkterdıŋ bırı retınde Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesın qūrdy jäne ol keŋes bügıngı taŋda özıne qoiylǧan talap-mındetterdıŋ üdesınen şyǧatyn qyzmetı men ıs-qimylyn bastap ta kettı. Demek, būl keŋestı de Prezidenttıŋ elımızde inkliuzivtı saiasi-ekonomikalyq institut qalyptastyruǧa baǧyttaǧan ırı qadamdarynyŋ bırı dep qabyldaǧan jön. Sosyn, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ halyqqa jasaǧan ündeulerınde elımızde köppartiialyqty, saiasi bäsekelestıktı jäne oi-pıkırdıŋ san aluandyǧyn damytuǧa yqpal etudı özınıŋ tıkelei mındetı dep sanaityndyǧyn, sol siiaqty qoǧamdyq dialog, aşyqtyq, adamdardyŋ mūŋ-mūqtajyna jedel nazar audaru memlekettık organdar qyzmetınıŋ negızgı basymdyqtary dep tüiındep, ol organdardyŋ aldyna biık talap qoiuy, sol siiaqty ötken Parlament Mäjılısı men mäslihattar sailauynyŋ elımızdegı köppartiialyq jüienıŋ damuyna oŋ yqpal etuın Parlamentke mındetteuı nemese Prezident Äkımşılıgıne azamattardan kelıp tüsetın ötınışterdı memlekettık organdardyŋ sapaly qarauyn qadaǧalap, jedel şaralar qabyldaityn bölımnıŋ qūryluyna pärmen beruı, sondai-aq mitingter turaly zaŋnamany jetıldıruge bailanysty Parlamentke talap qoiuy nemese Konstitusiiaǧa säikes, azamattarymyzdyŋ öz oiyn erkın bıldıruge qūqyǧy bar ekendıgıne ekpın beruı siiaqty bastamalarynyŋ bärı de elımızde jaŋa tūrpattaǧy inkliuzivtı saiasi-ekonomikalyq instituttardyŋ qalyptasuyna baǧyttalǧan alǧyşarttar dep qabyldau lazym.
Endeşe, elımızdıŋ tūǧyryn tıkteu üşın eŋ bırınşı kezekte joǧaryda atalǧan inkliuzivtı instituttardy jedel qalyptastyru kezek küttırmeitın mäsele ekenı közge ūryp tūr. Öitkenı damyǧan memleketterdıŋ ekonomikalarynyŋ tūraqty örkendeu syryna neǧūrlym tereŋ üŋılgen saiyn, öz elımızdı artqa tartyp kele jatqan jūmbaq syrdyŋ astary da solǧūrlym aşyla bastaǧany körınıp tūr. Endeşe, jaqsydan üirene, jamannan jirene jürıp, syn-qaterlerge toly zamanda aram piǧyldy ışkı-syrtqy jaulardyŋ jemtıgıne ainalyp ketpes üşın, «jarylǧandy jau alady, bölıngendı börı jeidı», «jau joq deme – jar astynda, börı joq deme – börık astynda» degen danalyqtardy bır sät te esten şyǧarmai, saiasi bilık būtaqtaryn Prezident institutyna şoǧyrlandyryp, bügıngı taŋda jaŋaşa qalyptasyp, jaŋaşa bürşık atyp kele jatqan jaŋa tūrpattaǧy ädılettı bilık jüiesıne basymdyq berıp, ärbır azamatymyz ben halqymyzdyŋ müddelerın bırınşı orynǧa qoiatyn inkliuzivtı saiasi-ekonomikalyq instituttarǧa jappai qoldau körseteiık, qadırlı aǧaiyn. Tek solai etkende ǧana el ekonomikasynyŋ küre tamyryna taza qan jügıretın bolady jäne eŋ bastysy jaŋa bilıktıŋ jalyna jarmasyp, qūiysqanyna qystyrylyp kelgen eskı jüienıŋ atributtary kelmeske ketedı. Sosyn, damudyŋ biık belesterıne köterıluge jaŋa jol aşatyn imandy da ädılettı azamattar legı qalyptasatyn bolady.
Ädıl AHMETOV, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ akademigı
Ūqsas jaŋalyqtar
