Taqyryby rıtorıkalyq jalǵyz suraqtan turatyn, biraq jaýaby san-qyrly bul túıtkildi máseleni qaýzaýǵa «Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity, and Poverty» («Memleketter nege kúıreıdi. Bılik, ósip-órkendeý jáne kedeılik») atty 2012 jyly Nıý-Iorktegi «CROWN BUSINESS» baspasynan jaryq kórgen álemge áıgili ekonomıst-ǵalymdar Daron Adjemoglý (Daron Acemoglu) men Djeıms A. Robınson (James A. Robinson) esimdi avtorlardyń týyndysy túrtki bolǵanyn jasyrmaımyn. Sebebi, bulaı deýge negiz bolatyn tarıhı ári ádil shyndyqqa negizdelgen dáıekter men dálelder atalmysh shyǵarmada menmundalap tur.
Birinshiden, tilge tıek bolyp otyrǵan bes júz betten asyp jyǵylatyn aýqymdy týyndy – ekonomıkalyq ósim teorııasy boıynsha 15 jyl boıy túbegeıli zertteýler júrgizgen tereń daryn ıeleri Daron Adjemoglý jáne Afrıka men Latyn Amerıka elderiniń ekonomıkalaryna tamyrly taldaý jasaǵan Djeıms Robınsonnyń álemniń 300-ge tarta suńǵyla ǵalymdarynyń ǵylymızertteý jumystaryn jan-jaqty saraptaýdyń negizinde qol jetkizgen sıntezi.
Ekinshiden, bul ǵajap ǵylymı týyndyda onyń avtorlary júzdegen elderdiń, onyń ishinde bizdiń zamanymyzdan burynǵy birinshi ǵasyrdyń 476 jyly tarıh sahnasynan ketken Rım ımperııasynan bastap, búgingi zamandaǵy planeta betinde ornalasqan ondaǵan damyǵan memleketter men kenjelep qalǵan damýshy memleketter qalyptastyrǵan áleýmettik, saıası jáne ekonomıkalyq ınstıtýttardyń úlgilerin salǵastyra saraptaı kele, olardyń qarqyndy damyǵandary men kósh sońynda shań qaýyp kele jatqandarynyń arasyndaǵy aıyrmashylyq sol memleketterdiń álginde ǵana atalǵan áleýmettik, saıası jáne ekonomıkalyq ınstıtýttarynyń sapasyna tikeleı táýeldi ekendigin eń sony ınstıtýıonaldyq kózqaras turǵysynan túıindeıdi.
Úshinshiden, atalmysh týyndy avtorlarynyń kózdegen nysanalarynyń jáne biri óz halyqtarynyń ál-aýqatyn joǵary deńgeıge jetkizgen AQSh, Kanada, Ulybrıtanııa, Germanııa, Franııa, Shveıarııa, Norvegııa, Japonııa, Ońtústik Koreıa jáne Sıngapýr syndy álemniń oza damyǵan elderindegi áleýmettik, saıası jáne ekonomıkalyq ınstıtýttardyń eń sheshýshi ról atqarǵandyǵyn soqyrǵa taıaq ustatqandaı aıshyqtap berýinde jatyr.
Tórtinshiden, kitap avtorlarynyń qol jetkizgen eń súbeli nátıjeleriniń biri jahandanǵan búgingi zamanda jer sharynyń kóptegen aımaqtarynda, atap aıtqanda, Afrıkada, Azııada jáne Latyn Amerıka aımaqtarynda oryn alyp otyrǵan kedeılik pen ekonomıkalyq mesheýliktiń sebep saldarynyń túp tamyry sol keńistikterde ómir súrip jatqan halyqtardyń etnıkalyq quramymen de, mádenı ádet-ǵuryptarymen de, salt-dástúrlerimen de, dinı ustanymdarymen de, geografııalyq mekenjaılarymen de, tipti, klımat erekshelikterimen de eshbir baılanysy joq ekendigin, kerisinshe, atalǵan ekonomıkalyq mesheýlik pen taqyr kedeıliktiń naqty syry álgi memleketterdegi bılik tizginin ustap otyrǵan at tóbelindeı ǵana baı-baqýatty toptardyń múddelerin halyq múddesinen joǵary qoıatyn jasandy saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttarda, ıaǵnı búgingi ǵylym tilimen aıtqanda «ekstraktıvtik júıede», ıaǵnı sol memleketterdiń kóshbasshylarynyń tek óz qamyn ǵana kúıtteıtin ózimshil mentalıtetinde jatqandyǵyn eshbir búkpesiz ári bura tartýǵa bolmaıtyn ádiletti shyndyqpen aıqyndap bergendiginde jatyr.
Besinshiden, atalmysh týyndynyń ǵulama avtorlary, kezinde ózindik orny bolǵan san túrli memleketterdiń turaqty damýy men olardyń ósip-órkendeýine únemi qolbaılaý bolyp, alǵa bastyrmaǵan eń basty sebeptiń ádiletsizdik pen jemqorlyq bolǵanyn, sondaı-aq jegiqurttaı jaılaǵan álgi derttiń sol memleketterdiń tarıh sahnasynan múlde joıylyp ketýine de tikeleı sebep bolǵanyn alǵa tartady.
Altynshydan, atalmysh ǵalymdardyń sóz bolyp otyrǵan týyndysy 2012 jyly jaryq kórgen boıda, «Financial Times and Goldman Sachs Business Book of the Year Award» atty jyl saıyn bıznes áleminiń eń úzdik týyndylaryna taǵaıyn¬dalatyn mártebeli júldeni jeńip alǵan-dy.
Jetinshiden, álgi ǵylymı týyndyny «Financial Times»; «New York Times»; «Wall Street Journal», «Washington Post», «The Economist», «BusinessWeek», «Bloomberg», «The Christian Science Monitor» sekildi álemniń eń yqpaldy aqparat quraldarymen qatar, ekonomıka salasy boıynsha 1972-2012 jyldar aralyǵynda Nobel syılyǵyna ıe bolǵan George Akerlof, Robert Solow, Michael Spence, Gary S. Becker, Kenneth Arrow syndy ǵulama ǵalymdar joǵary baǵalap, ekonomıkalyq mesheýlik pen kedeıshiliktiń qursaýynan memleketter eki shartty iske asyra alsa ǵana qutylýy múmkin ekenine kózdi de, kóńildi de nanymdy jetkizedi. Ol ǵalymdardyń paıymdaýynsha, birinshiden, álgi memleketterdiń zaman talabyna saı keletin saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttarynyń bolýy shart jáne ekinshiden, ol memleketterdiń jekemenshik bıznes sýbektilerine jáne básekelestikke úlken basymdyq bergeni lazym. Al odan da mańyzdysy, álgi memleketterdiń ádiletke negizdelgen saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttarymen qatar el bıligindegi bıik saıası laýazymdarǵa básekelestik saıysta ádiletti qol jetkizýge múmkindik beretin elektoraty bolýy shart jáne ádil saılaýda jeńiske jetken jańa kóshbasshylarǵa qurmetpen qaraı alatyn ashyq ári plıýralıstik saıası bılik júıesi bolýy mindet.
Segizinshiden, myzǵymaıtyn ǵylymı irgetasqa negizdelgen saraptamalyq týyndynyń avtorlary oqyrman qaýymnyń aldyna «Keıbir memleketter nelikten baı-baqýatty, al olardyń endi bireýleri nege sińiri shyqqan kedeı?»; «Memleketterdi aýrý-indet, densaýlyq, baılyq, kedeılik, asharshylyq jáne toqshylyq sııaqty uǵymdar nege qaq bóledi?» sekildi kókeıkesti saýaldarmen qatar olardyń naqty jaýaptaryn da eshbir búkpesiz jaıyp salady. Bul turǵydan kelgende, avtorlar planeta betindegi oza damyǵan elder men damýshy elderdiń saıası-ekonomıkalyq júıelerin salystyra otyryp, olardyń arasyndaǵy jer men kókteı aıyrmashylyqtardyń túp-tamyrynyń tek sol elderde qalyptasqan áleýmettik jáne saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttardyń maqsat-múddeleriniń, kózge shyqqan súıeldeı badyraıyp turǵan alshaqtyǵynda jatqandyǵyna anyq kóz jetkizedi.
Joǵaryda keltirilgen paıymdardan baıqalyp otyrǵandaı, Daron Adjemoglý men Djeıms A. Robınsonnyń týyndysynyń, ásirese bizdiń memleketimizdiń saıası bıligi úshin de naǵyz uıqyashar qońyraý ekendiginde eshbir kúmán joq. Sosyn, bul zamanaýı týyndyny bizdiń zııaly qaýym men memleket jáne qoǵam qaıratkerlerine, sondaı-aq elimizdiń saıası bılik tizginin ustap otyrǵan tulǵalarǵa da taptyrmas úlgi-ónege jáne eń bastysy, egemen elimizdiń aldaǵy damý úderisiniń irgeli baǵyttary men saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttarymyzdyń ádiletti ári ınnovaııalyq úlgide qaıta qalyptasýyna aıqyn jol silteıtin baǵdarsham ıdeıalar men tereń oı tunbalarynyń qoımasy dese de ábden laıyq.
Sosyn, týyndy avtorlary álem tarıhynyń kúırendisinde qalǵan alyp ımperııalar men júzdegen ózge memleketterdiń basym kópshiliginiń túbine jetken jegiqurttyń negizgi sıpattaryn aıqyndap qana qoımaıdy, olar sonymen qatar álgi sıpattardyń búgingi tańdaǵy alpaýyt memleketterge ǵana emes, kúlli avtorıtarlyq memleketterge de tán ekenin jasyrmaıdy. Máselen, avtorlar atap ótken keıbir sıpattaryń keıingi 30 jyl ishinde Prezıdentimiz atap ótkendeı, bizdiń elde de oryn alǵanyn baıqamaý múmkin emes.
Máselen, memlekettiń kúlli baılyǵy men resýrstarynyń at tóbelindeı ǵana baı-baqýatty toptyń ıeligine ótip ketýi, bılik tizgininiń uzaq ýaqyt boıy álgindeı olıgarhııalyq toptyń ǵana ýysynda qalyp qoıýy, jalpyǵa birdeı ádiletti saılaý júıesiniń qalyptastyrylmaýy, sosyn, saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttardyń únemi tek qana bılik elıtasynyń múddelerine saı jasaqtalýy, sonyń saldarynan saıası bılik júıesiniń jalpy halyqqa birdeı bastapqy ádiletti múmkindikter týǵyzýǵa qulyqsyz bolýy, eń bastysy halyqtyń jekemenshik múlkine qol suǵýǵa jol bermeıtin qatań zańdar men saıası-ekonomıkalyq ınklıýzıvti ınstıtýttardy qurýǵa múlde múddeli bolmaǵanyn búgingi tańda qoǵam ashyq talqylaýda.
Bul oraıda, kitap avtorlary joǵarydaǵy óz paıymdarynyń bultartpaıtyn shyndyq ekenin dáleldeı túsý úshin álemniń ár tarapynda oryn alǵan naqty tarıhı ári saıası-ekonomıkalyq mysaldarǵa júginedi. Máselen, XIX ǵasyrdyń sońynda Reseı dvorıandarynyń múlde kedeılenip ketýine sol zamandaǵy ekstraktıvti memlekettik júıeniń kesiri tıse, Ońtústik Koreıada, kerisinshe, ınklıýzıvti ekonomıkalyq ınstıtýttar qurýǵa sol memlekettegi saıası bıliktiń ózi tikeleı bastama kóterip, tikeleı qoldaýymen qalyptasqanyn jáne sol batyl qadamdardyń arqasynda búgingi tańda álgi memlekettiń kúlli saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttarynyń tez arada qýatty ınklıýzıvti kúshke aınalǵandyǵyna erekshe nazar aýdarady.
Dál osy tusta 2019 jylǵy naýryz aıynyń 19-y kúngi saǵat 19-dan bastap, bizdiń egemen elimizde de sol kezdegi saıası bılik tarapynan el-jurttyń kópten kútken ońdy qadamnyń jasalǵanyn atap ótý lazym. Óıtkeni dál sol kúni elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev óz erkimen ókilettigin toqtatyp, kóshbasshylyq tizgindi konstıtýııalyq zańǵa sáıkes, sol kezdegi Senat tóraǵasy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevqa tapsyrǵan edi. Sáıkesinshe, memlekettiń saıası bılik tizginin qolyna alǵan boıda, jańa kóshbasshy kezekten tys prezıdenttik saılaý ótkizip, saılaýshylardyń basym kópshiliginiń mandatyna resmı túrde ıe bolyp, elimizde búgingi zaman talabyna saı keletin ınklıýzıvti ınstıtýttardyń alǵysharttaryn qalyptastyrýǵa birden kirisip ketken-di.
Qasym-Jomart Toqaevtyń saılaýaldy úgit-nasıhat jumysynyń ózegi men arqaýyna aınalǵan ádilet, sabaqtastyq jáne damý syndy úshtaǵandy ári ınklıýzıvti irgetasqa negizdelgen, ári elimizdiń bolashaq damýynyń eń kókeıkesti 10 baǵytyn qamtıtyn strategııalyq tuǵyrnamasy halyqqa jarııa etilip qana qoımaı, Prezıdenttiń tikeleı óz baqylaýymen ári kezeń-kezeńmen iske asyryla bastady. Sosyn, Prezıdent tuǵyrnamasynyń eń qundy nysanalary Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasynyń bastapqy úsh babynda, taıǵa tańba basqandaı kórinis tapqan myna basty qundylyqtarǵa negizdelgenin atap ótý paryz:
- Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy – adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary;
- Respýblıka qyzmetiniń túbegeıli prınıpteri: qoǵamdyq tatýlyq pen saıası turaqtylyq;
- Búkil halyqtyń ıgiligin kózdeıtin ekonomıkalyq damý;
- Qazaqstandyq patrıotızm;
- Memleket ómiriniń asa mańyzdy máselelerin demokratııalyq ádistermen sheshý;
- Qazaqstan Respýblıkasy – prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy birtutas memleket;
- Memlekettiń birden-bir bastaýy – halyq.
Mine, dál osy turǵydan kelgende, atalǵan ámbebap qundylyqtardyń barlyǵy da joǵaryda Daron Adjemoglý men Djeıms A.Robınson usynǵan ınklıýzıvti ınstıtýttarǵa qoıylatyn negizgi talaptar men usynystarǵa saı keletini kóńilge úlken senim uıalatady. Sonymen qatar, Prezıdent Toqaevtyń kúlli el keńistiginde túbegeıli iske asyrylýǵa tıisti pragmatızmge negizdelgen ári memleketimizdiń bolashaq irgetasyn nyǵaıtatyn irgeli baǵdarlamalyq jol kartasynyń ishki mazmunyn aıshyqtaıtyn kelesi ustanymdary da tilge tıek bolyp otyrǵan ınklıýzıvti saıası-ekonomıkalyq jáne áleýmettik ınstıtýttardyń údesinen shyǵady. Sosyn, bizder Prezıdent Toqaevtyń álgi progressıvti ustanymdary týraly budan buryn da jazǵanbyz. Alaıda «aıtpasa sózdiń atasy óledi» nemese «aıtylmasa sóz jetim» demekshi, kúlli halyqtyń múddesinen shyqqan álgi nysanalardy taǵy da oqyrman qaýymnyń nazaryna usyný artyq bolmas. Olar mynalar:
-turaqty jáne qarqyndy ekonomıkalyq ósim arqyly halyqtyń tabysyn arttyrý;
- sybaılas jemqorlyqty joıý;
- sot jáne quqyq qorǵaý júıesin reformalaý;
- memlekettik bıýdjettiń qarajatyn eń aldymen keleshegi zor jobalarǵa bólip, jańa jumys oryndaryn kóbeıtý, halyqty jalaqymen qamtý, ulttyq tabysty ádil bólý;
- turǵyn úı máselesin sheship, túrli sanattaǵy azamattardyń qoljetimdi baspanaǵa ıe bolýyn qamtamasyz etý;
- ádiletti áleýmettik saıasat negizinde adamı kapıtaldy damytý, ıaǵnı jappaı bilim berýdi qoldaý jáne halyqqa sapaly medıınalyq qyzmet kórsetý, muǵalimder men dárigerlerdiń mártebesin kóteretin jańa zańdar qabyldaý;
- óńirler men aımaqtardy jedel damytýdyń jańa baǵdarlamalaryn jasaqtaý;
- elimizdiń rýhanı jańǵyrý qundylyqtaryn jalǵastyra otyryp, tarıhqa qurmetpen qaraý;
- Otanǵa adal bolý, halyqtyń ǵylym-bilimge degen umtylysyn kúsheıtý;
- syrtqy saıasatta qalyptasqan konstrýktıvti, teńgerimdi jáne kópvektorly qarym-qatynastardy jalǵastyra otyryp, álemdik keńistiktegi ulttyq múddelerimizdi saqtap qalý;
- el damýynda sheshýshi ról atqaratyn jasampaz jastarymyzdyń barlyq bastamalaryna qoldaý kórsete otyryp, olardyń arman-tilekteriniń oryndalýyna jáne progrestiń qozǵaýshy kúshine aınalýyna barlyq múmkindikterdi jasaý jáne talantty da isker jastardy memlekettiń barlyq býyndaryndaǵy jetekshilik qyzmetterge tartý.
Qasym-Jomart Toqaev joǵaryda atalǵan baǵdarlamalardyń múltiksiz oryndalýy úshin, eń aldymen qaýqarly ári tolyq ókiletti Prezıdent, yqpaldy da isker Parlament jáne memleketimizdiń eń basty qundylyǵy bolyp tabylatyn halqymyzdyń aldynda esep berýdi mindet dep sanaıtyn Úkimetti memlekettik bıliktiń myzǵymas formýlasyna aınaldyrý kerektigin de, sondaı-aq memlekettik qyzmetke tek qana merıtokrat tulǵalardy, ıaǵnı, memlekettik múddelerdi óz múddelerinen joǵary qoıatyn pıǵyl-nıeti taza azamattardy tartý kerektigin de kún tártibine qoıyp otyr. Óz baǵdarlamasynda Prezıdent Toqaev baıtaq memleketimizdiń eń sheshýshi kezeńinde ekonomıkamyzdyń turaqty damýyna qatysty ózge de strategııalyq máni zor máselelerdi múltiksiz sheshý úshin elimizdiń Konstıtýııasynda kórsetilgen demokratııalyq tetikterdiń biri retinde Ulttyq qoǵamdyq senim keńesin qurdy jáne ol keńes búgingi tańda ózine qoıylǵan talap-mindetterdiń údesinen shyǵatyn qyzmeti men is-qımylyn bastap ta ketti.
Demek, bul keńesti de Prezıdenttiń elimizde ınklıýzıvti saıası-ekonomıkalyq ınstıtýt qalyptastyrýǵa baǵyttaǵan iri qadamdarynyń biri dep qabyldaǵan jón. Sosyn, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń halyqqa jasaǵan úndeýlerinde elimizde kóppartııalyqty, saıası básekelestikti jáne oı-pikirdiń san alýandyǵyn damytýǵa yqpal etýdi óziniń tikeleı mindeti dep sanaıtyndyǵyn, sol sııaqty qoǵamdyq dıalog, ashyqtyq, adamdardyń muń-muqtajyna jedel nazar aýdarý memlekettik organdar qyzmetiniń negizgi basymdyqtary dep túıindep, ol organdardyń aldyna bıik talap qoıýy, sol sııaqty ótken Parlament Májilisi men máslıhattar saılaýynyń elimizdegi kóppartııalyq júıeniń damýyna oń yqpal etýin Parlamentke mindetteýi nemese Prezıdent Ákimshiligine azamattardan kelip túsetin ótinishterdi memlekettik organdardyń sapaly qaraýyn qadaǵalap, jedel sharalar qabyldaıtyn bólimniń qurylýyna pármen berýi, sondaı-aq mıtıngter týraly zańnamany jetildirýge baılanysty Parlamentke talap qoıýy nemese Konstıtýııaǵa sáıkes, azamattarymyzdyń óz oıyn erkin bildirýge quqyǵy bar ekendigine ekpin berýi sııaqty bastamalarynyń bári de elimizde jańa turpattaǵy ınklıýzıvti saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttardyń qalyptasýyna baǵyttalǵan alǵysharttar dep qabyldaý lazym.
Endeshe, elimizdiń tuǵyryn tikteý úshin eń birinshi kezekte joǵaryda atalǵan ınklıýzıvti ınstıtýttardy jedel qalyptastyrý kezek kúttirmeıtin másele ekeni kózge uryp tur. Óıtkeni damyǵan memleketterdiń ekonomıkalarynyń turaqty órkendeý syryna neǵurlym tereń úńilgen saıyn, óz elimizdi artqa tartyp kele jatqan jumbaq syrdyń astary da solǵurlym ashyla bastaǵany kórinip tur. Endeshe, jaqsydan úırene, jamannan jırene júrip, syn-qaterlerge toly zamanda aram pıǵyldy ishki-syrtqy jaýlardyń jemtigine aınalyp ketpes úshin, «jarylǵandy jaý alady, bólingendi bóri jeıdi», «jaý joq deme – jar astynda, bóri joq deme – bórik astynda» degen danalyqtardy bir sát te esten shyǵarmaı, saıası bılik butaqtaryn Prezıdent ınstıtýtyna shoǵyrlandyryp, búgingi tańda jańasha qalyptasyp, jańasha búrshik atyp kele jatqan jańa turpattaǵy ádiletti bılik júıesine basymdyq berip, árbir azamatymyz ben halqymyzdyń múddelerin birinshi orynǵa qoıatyn ınklıýzıvti saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttarǵa jappaı qoldaý kórseteıik, qadirli aǵaıyn. Tek solaı etkende ǵana el ekonomıkasynyń kúre tamyryna taza qan júgiretin bolady jáne eń bastysy jańa bıliktiń jalyna jarmasyp, quıysqanyna qystyrylyp kelgen eski júıeniń atrıbýttary kelmeske ketedi. Sosyn, damýdyń bıik belesterine kóterilýge jańa jol ashatyn ımandy da ádiletti azamattar legi qalyptasatyn bolady.
Ádil AHMETOV,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri,
Halyqaralyq joǵary mektep ǵylym akademııasynyń akademıgi
