(Esse)
Basqa bireu emes, talai jyldan beri äigili «Komsomolskaia pravdanyŋ» qūtyna ainalǧan tabiǧat tamyrşysy Vasilii Peskovtiŋ özi birde oǧan bylai depti:
– Sen öziŋ jap-jas jigit ekensiŋ. Myna aq paraq sekildisiŋ. Ömiriŋ jaŋa ǧana bastaldy. Köp bolsa, jurnalistik ömirbaianyŋa bir-eki-aq söilem ǧana jazylǧan şyǧar. Qalǧanynyŋ bäri appaq. Sondyqtan sen öziŋ belgili bir taqyryp tauyp al. Äitpese, bäri beker...
* * *
Būl Mäskeudiŋ törindegi jastar jurnalistikasynyŋ şynaiy şeberhanasy «Komsomolskaia pravdanyŋ» şaŋyraǧynda, jazu öneriniŋ maitalmany Peskovtiŋ bölmesinde bolǧan äŋgime. Sol kezdegi odaqtyŋ astanasyna täjiribe jinaqtauǧa barǧan jas jurnalist tabiǧattyŋ tilin biletin, törtkül düniege tanymal aǧa buyn äriptesin izdep, künde keledi. Ol kisi redaksiiada köp otyrmaityn körinedi. Jolqapşyǧyn arqalap, fotoapparatyn moinyna ilip, dünieniŋ qoiny-qonyşyn şarlaidy da jüredi eken. Qos at minip qusaŋ da ūstai almaisyŋ. Bir küni ol kezekti sapardan keledi. Ataǧy jer jarǧanymen, qarapaiym adam ekeni baiqalady. Şynynda da, jurnalistikanyŋ jampozy eşqaşan maqalasynyŋ soŋyna Lenindik syilyqtyŋ laureaty ekenin körsetpeitin. Tipti aty-jönin de tolyq jazbai, «V.Peskov» dep qana qysqa qaiyryp, qol qoiatyn. Vasilii Mihailovich özin izdep, sonau qazaq jūrtynan kelip otyrǧan qaǧilez qara jigitke rizaşylyq bildiredi. Söitedi de äŋgimege tartady.
(Äigılı ärıptes - Vasilii Peskov)
– İä, jarqynym! Nemen şūǧyldanyp jürsiŋ özi? Aitşy maǧan?
– Jazyp jürmin...
– Al ne jazasyŋ sonda?
– Ne jazaiyn... Tapsyrma beredi. Zyryldap zavodqa ketem. Şapqylap şaruaşylyqqa attanam. Baryp kelemin de būrqyratyp jazam, – deidi būl.
– Sen olai isteme, – depti sonda äigili äriptesi jas jurnaliske. – Ondai nauqandyq tapsyrmalardy sol qolyŋmen süikei sal. Al öziŋniŋ ruhani diŋgegiŋe ainalatyn dünieleriŋdi oŋ qolyŋmen jaz. Sonda üş-tört jyl ötken soŋ artyŋda iz qalady. Jazǧanyŋ erteŋ kitap bolyp şyǧady. Al qar toqtatu, mal töldetu, qora-qopsyny jöndeu turaly jazdyŋ delik. Mūnyŋ bärinen eşqandai belgi qalmaidy. Ony erteŋ paraqtaisyŋ da tereŋ bir kürsinesiŋ. Sondyqtan tosyn taqyryptyŋ soŋyna tüs. Nätijesi jaman bolmaidy. Söit, kögerşinim!
Talaiǧa arman bolǧan «Komsomolskaia pravdanyŋ» şaŋyraǧynda otyryp, Peskovpen pikirlesip qaitqan jiyrma alty jastaǧy Janbolat Aupbaev kelgen soŋ talap tūlparyna qamşyny basty deisiŋ. Būl kezde onyŋ «Leninşil jastyŋ» qabyrǧasynda jürgenine üş jyl bolyp edi. Bir taqyrypqa beiimdelu orys jurnalisteriniŋ dästürinde qaşannan bar ürdis. Ylǧi nauqandyq şarualardan köz aşpaityn jastar gazetiniŋ qyzmetkerleri solarǧa qatty qyzyǧatyn. «Şirkin-ai, biz de osylai jazsaq qoi», – dep armandaityn. Ol tūsta qazaq baspasözindegilerdiŋ işinde bir taqyrypty qauzaǧany neken-saiaq. Seidahmet Berdiqūlov jas küninen sport taqyrybyn serik etti. Aqseleu Seidimbek etnografiialyq taqyrypqa boilady. Olardyŋ soŋyn ala jurnalistikaǧa at qosqan Jarylqap Beisenbaiūly suret öneri turaly qalam terbep, gazettiŋ «Aqqu» estetikalyq klubyn jürgizdi. Keiin jolqapşyǧyn arqalap, Şoqan ǧūmyr keşken, ūly ǧalymnyŋ izi qalǧan mekenderdi betke alyp, saiahatqa şyqty. Aǧa buynnyŋ işinen belgili bir taqyrypqa mamandanǧan osy üşeuiniŋ ǧana aty auyzǧa ilinetin edi.
Sodan keiipkerimiz Peskovtiŋ «Taŋǧy şyq» dep atalatyn kitabyna jazyp bergen qoltaŋbasyna qarap otyryp, oiǧa berildi. Tyŋnan jol izdedi. Aqyry, jeke tvorchestvosynyŋ kiltin tapty. Taǧdyry erek, minez-qūlqy bölek, airyqşa adamdar Aupbaev şyǧarmaşylyǧynyŋ altyn arqauyna ainaldy. Eldi eleŋ etkizgen, talaidy taŋǧaldyrǧan, būryn beimälim bolyp kelgen qazaqtar jaiynda qūlşyna qalam siltedi. Älem qūlaq türgen oqiǧalardyŋ öz jūrtyna qatysty qaltarys tūstaryn qazbalady, tosyn qūbylystardyŋ qyr-syryn aşuǧa ūmtyldy. Jer jahandy qanǧa böktirgen sūrapyl soǧys tarihyndaǧy aqtaŋdaqtardy izdep tapty. Būl jaǧynan ol qazaq jurnalistikasyna «Komsomolskaia pravdanyŋ» ülgisin äkeldi. Biraq jazǧan düniesiniŋ ön boiynda ūlttyq ūstyn aiqyn aŋǧarylyp tūrdy. Jurnalistikada jaŋa jol tapqan Janbolat Aupbaev är maqalasy arqyly eldi selt etkizetin jaŋalyq ūsynyp, qalyŋ Qazaq elinen süiinşi sūrap otyrdy. Onyŋ ärbir jariialanymy kelesi maqalasyna jarnama boldy. Sol kezdiŋ jastary Janbolattyŋ jazǧandaryn jata-jastanyp oqydy. Söitip, ol jaŋa bastalǧan jurnalistik ömiriniŋ aq paraǧyn özgeşe örnektep toltyra bastady.
(Köktem. Surettı salǧan J.Aupbaev (1965 jyl, 28 säuır))
Aq paraq demekşi...
Jalpy, Janbolat aq paraqqa erte qol sozdy. Ol aldymen aq paraqqa suret saldy. Zerdeli bala ömirden oiǧa tüigenin qaǧaz betine türli-tüsti qaryndaşpen örnektedi. Bir suretin äli künge deiin qasterlep saqtap qoiypty. Ony 1965 jyly 28 säuir küni salypty. Köktem kelgen mezgil. Qar suynan deŋgeii köterilip, töŋirekti su alǧan özen jaǧasy. Jarqabaqta jūmyr qaraǧaidan qiyp salǧan üi sūlbasy körinedi. Odan berirektegi aǧaş basynda qaratorǧai ūiasy tūr. Arbiǧan būtaqtar men küşiktei bastaǧan şybyqtar... Bylai qarasaŋ, sol jyldarda qazaqtyŋ bar balasy jappai salatyn dästürli suret. Biraq Jaqaŋnyŋ terekte otyrǧan torǧailarynyŋ tūrqy bölek. Tipti torǧaidan göri topşysy qattyraq basqa bir maqūlyqqa köbirek kele me, qalai? Alaida surettiŋ körkemdik şeşiminde jai balanyŋ örnegine ūqsaŋqyramaityn özgeşe bir ürdis bar. Aupbaevtyŋ qūstary örşelenip, alǧa ūmsynyp tūr. Iаǧni, ömirşeŋdiktiŋ, örleu men örmeleudiŋ nyşany bar. Balaŋ tuyndyǧa psihologtyŋ közqarasymen üŋilsek, avtordyŋ ūstanymy optimizmmen orailas ekenin anyq aŋǧarasyŋ. Sony sezse kerek, suret päniniŋ mūǧalimi būl «tuyndyǧa» «bes» qoiypty. Suretşide aldymen boiau, sosyn köŋili oiau boluy kerek degen qaǧidaǧa jüginsek, bala Janbolat tap osy önerdi şyndap qusa, oily tūjyrym jasaityn qarymdy qylqalam iesi bolyp qalyptasqandai eken.
(Bılım quǧan bozbala (Jas Janbolat))
Sodan keiin ol aq paraqqa öleŋ jazdy. Alǧaşqy öleŋi 1967 jyly audandyq gazetke şyqty. Biraq aqyndyq önerdi özine serik ete qoiǧan joq. Sebebı, adam aqyn bolyp qalyptaspaityn, kerisinşe aqyn bolyp tuatyn körinedi. Tabiǧi talanttyŋ tipti öleŋdi jazyp äure bolmaitynyn, onyŋ keudesinen jyr degeniŋ özinen-özi aǧyl-tegil tögilip jatatynyn erte ūqty. Mysal kerek pe? Minekei. Alystan izdeudiŋ de qajeti joq. Tap osy Narynqoldan şyqqan eki birdei sūrapyl aqyn aǧasy Mūqaǧali men Erkin dünieni dürildetip tūr. Jaza alsaŋ, solarşa jaz! Al olai bolmaidy eken, onda... Sosyn qoidy öleŋdi. Ortaqol aqyn bolǧandy qalamady.
Biraq aq paraqty qolynan tastamady. Endi oǧan maqalalaryn jazdy. «Jaqsy jurnalist bolyp ta elge qyzmet etuge bolady ǧoi», – degen oidy erte ūqty. Soǧan myqtap bekindi. Üş-tört-aq orysy bar Narynqol siiaqty alystaǧy auyldan qazaq mektebin bitirip-aq Keŋes Odaǧynyŋ «Pravda» sekildi bas basylymynyŋ Qazaqstandaǧy tilşisi bolǧan Telman Janūzaqov aǧasy jurnalistikadaǧy jampozdyqtyŋ ülgisin körsetken joq pa?! Osy tūjyrymǧa toqtaǧan jas ören aq armandaryn toǧytqan aq paraqtyŋ jalyna myqtap jarmasty. Söitip aq nietpen bolaşaqqa jol tartty.
* * *
Sekseninşi jyldardyŋ basynda jurnalistika fakultetine oquǧa tüsken bizderdiŋ kumirimiz Janbolat Aupbaev boldy. «Osy küngi eŋ myqty jurnalist kim?», – deseŋ, jastar bir auyzdan Janbolat Aupbaevty ataityn. Taŋerteŋ poştaşy jataqhananyŋ kire berisindegi üstel üstine «Komsomolskaia pravdany» üiip äkep tastaidy. Sol-aq eken, studentter ony pyşaq üstinen bölip äketedi. Būl basylymǧa sol tūsta jataqhanadaǧylardyŋ biri qalmai jazylady. Özi de gazet bitkenniŋ töresi. Üirenetin närse jetkilikti. Būrynǧy odaqtyŋ qalamy qarymdy jurnalisteriniŋ bäri sonda şoǧyrlanǧan. Fotoapparatyn öŋgerip, adam aiaǧy baspaǧan qiyrlardy şarlauǧa qūmar Vasilii Peskov, qoǧam häm moral taqyrybynyŋ iin qandyryp ileitin İnna Rudenko, ǧaryş mäselelerin jilikşe şaǧatyn Iаroslav Golovanovtyŋ maqalalary şyqqan gazet qoldan-qolǧa köşip jüredi. Künine eldi eleŋ etkizetin keminde bir tanymdyq dünie jaryq köredi. Japatarmaǧai talasyp-tarmasyp oqimyz.
(Aŋyzǧa ainalǧan Aupbaev)
Būl tūstaǧy «Leninşil jastyŋ» da oqyrmandar arasyndaǧy bedeli «Komsomolskaia pravdadan» bir kem emes. Poştaşy ony da qaptatyp äkeledi. Seidahmet Berdiqūlov basqaratyn basylym jurnalisteriniŋ aidarynan jel esip tūr. Esimderi jalpaq jūrtqa keŋ tanymal. El işine saparǧa şyǧa qalsa, halyq olardy ǧaryşkerdi kütkendei älpeştep qarsy alady. Solardyŋ işinde, äsirese, jūrtşylyqtyŋ Janbolat Aupbaevqa degen yqylasy alaböten edi. Ol «Leninşil jastaǧy» būrynnan bar lirizmdi berik ūstanumen birge «Komsomolskaia pravda» men «Literaturnaia gazetadaǧy» dramatizm men psihologizm ürdisterin jastar basylymyna batyl ornyqtyra bastady. Söitip onyŋ maqalalary men ocherkteri osy erekşelikteri arqyly eldi auyq-auyq dür etkizumen boldy. Jūrttyŋ auzynda tek sonyŋ aty jüredi. Oqimyz. Qyzyǧamyz. Taŋ qalamyz.
Qalai taŋ qalmaisyŋ? Ataqty qolbasşy Georgii Jukov 1945 jyly Jeŋis paradyna minip şyqqan Arab atty säigülik bizdiŋ Lugovoida ömirge kelgen Absenttiŋ «äkesi» körinedi. Osyny jylqy zauytyna baryp, jylnamalardy aqtaryp otyryp, Aupbaev anyqtady. Aleksandr Matrosovtyŋ erligin qaitalaǧandardyŋ bäri şeiit bolǧany belgili. «Matrosov erligi» degen ūǧym – ölim sebelep tūrǧan pulemettiŋ ūiasyn keudeŋmen jauyp, öz erkiŋmen jan tapsyru degen söz. Demek, tiri qalu mümkin emes. Biraq soǧan qaramastan, odan da aman qalǧan kisi bar eken! Ony aitasyŋ, ol adam basqa emes, özimizdiŋ qazaq bolyp şyqty. Aty-jöni – Sabalaq Orazalinov. Äli künge deiin aramyzda köptiŋ biri bolyp eleusiz jürgen ony Aupbaev izdep tauyp, temirjol boiyndaǧy şaǧyn kürkeniŋ işinde otyryp saǧattap äŋgimelesipti. Sol Sabalaqtyŋ ǧaiyptan taiyp, aman qalǧanynyŋ arqasynda düniege kelgen ūly Asqar Orazalinov keiin su dobynan elimiz qūramasynyŋ kapitany bolyp, alaman bäigelerde talai ret top jardy. Faryşqa alǧaş ret samǧaǧan Iýrii Gagarinniŋ ūstazy qazaq eken. Ony da jalpaq jūrtqa Janbolat aǧa tanystyrdy.
Soǧys kezinde Batys Qazaqstan aspanynda jau ūşaǧy oiqastai boi körsetipti. Biraq sol nemis ūşaǧyn köp erkinsitpei bizdiŋ ūşqyş taran ädisimen soǧyp, Orda audanynyŋ qūmyna qūlatypty. Mūnyŋ da jai-japsaryn basqa emes Janbolat Aupbaev baiandaidy. Älemdi şarlaǧan äigili surettiŋ jaiyn aitsaŋşy... Bir aiaǧy joq maidanger Brest qamalyndaǧy 1941 jylǧy şaiqasqan jerine jiyrma jyldan keiin kelip, okoptyŋ jaqtauyna maŋdaiyn süiep, jylap tūr. Būl suretti Belarus telegraf agenttiginiŋ fototilşisi Mihail Ananin tüsirgen. Ol ataqty publisist, Lenindik syilyqtyŋ laureaty Sergei Smirnovtyŋ «Brest qamaly» atty kitabynda jariialanǧan. Al talai halyqaralyq körmelerge qoiylyp, bükil dünie jüzin şarlap şyqqan «Soǧysqa laǧynet!» dep atalatyn osy surettegi kisiniŋ kim ekenin bilesiz be? Söitsek, özimiz KazGU-diŋ koridorynda künde körip, janynan oiqastap ötip jürgen biofaktyŋ professory Vladimir Fursov eken. Belgili ǧalym. Fylym doktory. Taǧdyry tym aianyşty körinedi. Aiaǧynan jaralanyp, tūtqynǧa tüsken. Jilinşigin sondaǧy lagerde keskizip, ölim auzynan qalǧan. Körmegen qorlyǧy joq. Sonyŋ bärinen aman-esen ötken. Köilegin qūşaqtap tuǧan ba dersiŋ. Demek, jūrtty esten tandyratyn jaŋalyq alysta ǧana emes, irgeŋde, tipti iegiŋniŋ astynda da tūratyn körinedi. Tek ony izdep tabu kerek. Janbolat Aupbaev osy qaǧidany qazaq baspasözine myqtap ornyqtyrdy.
Mine, onyŋ taǧy bir tamaşa düniesin oqyp otyrmyz. Qūpiiasy köp Kökköldiŋ jaǧasynda künūzaqqa sarylyp, alyp qūbyjyqty aŋdypty. Osy köldi meken etken ajdaha ara-tūra basyn köterip, töŋirekke köz salady eken degen qaueset tarap ketken. Soǧan orai arnaiy kelgen beti. Sol eŋbegine qarai älgi eldi dürliktirgen qūbyjyǧy qūrǧyr köl betine şyǧa qoimaidy. Avtormen birge sol jeksūryn päleniŋ tezirek körinuin sen de taǧatsyzdana kütesiŋ. Biraq kütken ǧūrly bereketiŋ ketedi. Kökköl qūbyjyǧy äne-mine degenşe aiaq astynan sopaŋ etip, su betinde paida bolyp, jurnalist aǧamyzdy asai-müseiimen qosyp jūtyp jiberetindei körinedi. Söitip, maqalanyŋ aiaǧyna jetkenşe jüregiŋ suyldap, äbden diŋkeŋ qūridy.
Bala köŋil bizge Janbolat Aupbaev qolynan kelmeitini, izdep tappaityny joq, mümkindigi şeksiz adam sekildi seziletin. Tipti onyŋ sol tūsta sūm soǧystyŋ nebir qoiasyn aqtarǧany sonşalyq, Matrosovtyŋ erligin Matrosovtan būryn qaitalaǧan qazaqty tauyp berse de taŋǧalmaityn edik.
Osynyŋ bäri jurnalist mamandyǧyn igeremin dep Almatyǧa kelgen biz sekildi bozökpelerge qatty äser etti. «Qoi, redaksiiaǧa baraiyq, ataǧy jer dünieni titiretip tūrǧan Aupbaevty öz közimizben köreiik»,– destik. «Men ony jaqsy bilemin, – dedi tastai pysyq kurstasymyz Mūratbek Toqtaǧazin. – Meniŋ jezdem ǧoi ol. Bizdiŋ auyldaǧy Läzzat degen ädemi äpkemizge üilengen. Senderdi özim ertip aparyp tanystyraiyn». Tünimen qalǧyp-mülgip otyryp, būrqyratyp jii maqala jazatyn Mūratbektiŋ özi künde «Leninşil jastan» şyqpaidy. Birde jezdesine barady, birde özgesine barady, äiteuir keşke qarai jataqhanaǧa bir qūşaq bu ala kiredi. Biraq qoly timedi me, älde ūmytyp ketti me, Toqtaǧazinniŋ bizdi Janbolat Aupbaevpen tanystyru räsimi türli sebepterge bailanysty keşeuildei berdi. Sosyn bir-eki jigit Maksim Gorkii köşesindegi 50-şi üidi betke alyp, tartyp kettik.
(Janbolat Aupbaev — jurnalist, redaktor)
Söitip, jetinşi qabattaǧy «Leninşil jasqa» Janbolat Aupbaevty izdep kelip tūrmyz. Tanysuǧa batyldyǧymyz jete qoimas. Eŋ bolmasa syrtynan körip ketsek deimiz. Ol kezde qazirgidei qit etse jurnalisterdiŋ maqalalaryn suretimen qosa berip jatatyn ürdis joq. «Leninşil jastyŋ» saiypqyrandarynyŋ atyn estigenimiz bolmasa, eşqaisysyn tüstep tanymaimyz. Qarsy aldymyzdan bylǧary kürte kigen kerbez jigit aǧasy şyǧa keldi. Jüris-tūrysy maŋǧaz. Şaşy qalyŋ. Közi ottai janyp, töŋiregine synai köz tastaidy. Minez-qūlqynda paŋdyq bar. Ataq-daŋqy dürildep tūrǧan Aupbaev däu de bolsa osy şyǧar deimiz. Basqaşa boluy mümkin emes. Qasyna baruǧa jigerimiz jetpedi. Ainalsoqtap jürip, bireulerden syr tartyp körsek, Aupbaev emes, sol tūsta esimi elge keŋ tanylǧan synşy Qambar Kereiqūlov eken. Äri qarai kettik.
Äne, bir jigit aǧasy bölmeden şyǧyp barady. Şaşy eptep buryl tartqan. Boiy eki metrge juyq. Adymy keŋ. Asyqpai qozǧalady, sybyrlaŋqyrap söileidi. «Boi-soiy kelisken kisi eken, ataqty Jaqaŋ osy şyǧar», – dep sonyŋ izinen erdik te otyrdyq. Ūzyntūra aǧaidyŋ soŋynan qalmai, gazettiŋ maşbiurosyna, odan äri «Leninskaia smena» basylymy ornalasqan arǧy qanatqa da baryp qaittyq. Ol da: «Būlar neǧyp meniŋ töŋiregimde küibeŋdep jür?» degendei bizge jäimen ǧana küdiktene köz tastap qoiady. Biraq sonşa aŋdyǧan eŋbegimiz aqtalmady. Būl aǧamyz da izdegen kisimiz emes, gazettiŋ şarua jastar böliminiŋ meŋgeruşisi Sattar Saparbekov bolyp şyqty.
(«Ajalǧa attanǧandar» maqalasy üşın "Ürker" syilyǧyn enşılep tūrǧan sät)
Mine, taǧy bir aǧamyz beri qarai baiau aiaŋdap keledi. Közildirik taqqan, kelbeti kelisken jigit eken. Şaşynyŋ ärbir talyna deiin qisaimai ornynda tūr. Asa ūqypty ekeni birden baiqalady. Modalar salonynyŋ işinen qazir ǧana jūtynyp şyǧa kelgendei äser qaldyrady. Endeşe, mūntazdai kiingen myna kisiniŋ Aupbaev bolmauy mümkin emes. Būl endi taza sonyŋ özi. Tek baryp amandasuymyz ǧana qaldy. Sonda da aldymen anyqtap alaiyq dep, jol-jönekei jolyqqan bir kisiden sūrap edik: «Sender ne, jauapty hatşymyz Erǧali Saǧatovty tanymaisyŋdar ma?» – dep bizge birtürli közben qarady.
Söitip jürip ony kördik-au aqyry. Qaǧilez qara jigit eken. Sol kezde onyŋ ilgeride Bauyrjan Momyşūlymen telefon arqyly söileskende «tyryli aryq qaramyn» deitini esime tüsti. Būl qalai oiymyzǧa kelmegen? Tez qimyldaidy. Baǧanadan beri qasymyzdan san ret ötken-di. Ol kisini Aupbaevtiŋ däl özi dep kim oilaǧan? Öte qarapaiym äri kişipeiil körindi. Al endi bizge sonysy qatty ūnady. Eşqandai jasandylyǧy joq, minez-qūlqy tabiǧi mūndai adamdardyŋ aldyna maqalaŋdy erkin alyp kiresiŋ. Terisine syimai syzdanyp otyratyndarǧa mülde jolaǧyŋ kelmeidi. Köp ūzamai jurfaktyŋ studentteri Aupbaevtyŋ ainalasyna üiirile bastady. Jazǧan-syzǧanymyzdy aldymen soǧan ūsynatyn boldyq.
Bir küni ataqty elektrmen dänekerleuşi Manat Ahmetova turaly ocherk jazyp apardym. Būl sol kezde ataǧy dürildep şyǧa bastaǧan qūrylysşy apamyzdyŋ Mäskeude ötetin sezge delegat bolyp ūsynylyp jatqan kezi edi. Janbolat aǧa qalyŋ qaǧazdyŋ arasynda kömilip otyryp, jazǧanymdy köp jöndemei, eptep qana mūrtyn basyp, gazetke ūsyndy. Meniŋ balaŋdyqtyŋ iisi aŋqyp tūrǧan süreŋsizdeu taqyrybymdy «Qala ottary jymyŋdaidy» dep özgertti. Ūzamai jarq etip, «Leninşil jasqa» şyǧa keldi. Ol osylaişa jalǧyz men ǧana emes, özimiz qatarly talai studenttiŋ qalamyn qatyryp tūryp ūştap berdi.
* * *
Jaqaŋ ruhani närdi öziniŋ otynyŋ basynan alypty. Äkesi qarapaiym ūsta bolǧan. Qazaq ūstany jaqsy köredi ǧoi. Onyŋ üstine Älihan aqsaqaldyŋ taqualyǧy keremet. Keŋes däuirinde namaz oqydy. Eşkimnen qaryz almady. Eşkimge qaryz bolmady. Ömir boiy orden-medal degenderge qarsy eken. Būǧan ol kisi adamdardy talastyratyn, qyzǧanyş tuǧyzatyn jaǧymsyz närse dep qarapty. Osy minez Jaqaŋa da daryǧan. Bäigege suyrylyp köp tüse bermeidi. Jetken biiginiŋ bärin qanaǧat qylady. Maqalasynyŋ soŋynda tūrǧan aty-jönin marapattyŋ bärinen de artyq köredi.
Bireudiŋ aldyna tüsemin dep eşqaşan janyǧyp ūmtylǧan emes. Ataq-abyroiy, baq-nesibesi mūny özi izdep tapty. Soǧan qaramastan Almatydaǧy jurnalistika ensiklopediiasyn şyǧaruşylar Jaqaŋdy jinaqqa engizudi «ūmytyp» ketipti. Bälkim, «Ol kisiniŋ özi de bir ensiklopediia ǧoi», – degen şyǧar.
Şeşesi äkesindei emes, minezdi kisi eken. Tilge öte jüirik. Adamnyŋ oiyna kelmeitin, el estimegen maqal-mätelderdi tüidektete aityp tastap otyrǧan. Onyŋ aitqan tirkesterin qazaqtyŋ til ǧylymynyŋ tarlandary tüzgen frazeologiialyq sözdikti on qaiyra aqtarsaŋ da taba almaisyŋ. Mysaly: «Kuäniŋ eki beti qap-qara» deidi. Ädepkide är närsege zerek ūldyŋ özi osyny ūqpai qalatyn. Söitse, kuä degen daulasqan eki jaqtyŋ ortasynda qalǧan bir beişara eken ǧoi. Anaǧan da, mynaǧan da jaltaqtaidy. «Elemegen būta köz şyǧarady» dep eskertip otyrady. Şynynda da solai ǧoi. Baiqamasaŋ basyŋa tas bop tietin närse az ba...
Körpesi jinalmai, üiiniŋ işi şaşylyp jatatyn äielderdi körse: «Aqsary alyp qaşqandai», dep küiinedi eken jaryqtyq. Bala Janbolat «aqsary» degenniŋ ne ekenin tüsine qoimaityn. Soǧan eseigende közi jetti. Birde özen jaǧasynda otyrdy. Mamyrajai tynyş tirşilik. Siyrdyŋ japasyn şoqyǧan qara qarǧa, şyqylyqtaǧan sauysqan, jönimen jaiylǧan mal... Bir uaqytta bir qūs kelip, älgilerdiŋ tu-talaqaiyn şyǧardy. Aqsary degen nälet sol eken. Öte bir tentek kişkene ǧana berekesiz qūs. Dausy da jaman. Tynyştyqtyŋ şyrqyn būzyp, bärin alataidai büldirdi de ketti. Sonyŋ kesirinen jaŋaǧy tirşilik ieleriniŋ ärqaisysy är jaqqa qaşty. Osyndai sözderdi sät saiyn toǧytyp otyratyn el işindegi közi tiri «frazeologiialyq sözdik» – Nūrşa apamyz Janbolattyŋ boiyna söz qūnaryn äbden siŋirip baryp ömirden ötti.
El jappai bas qoiyp oqyǧan maqalalar men ocherkterge derek izdeu oŋaiǧa tüsken joq. Qolǧa tüspeitin keiipkerlerin damylsyz aŋdyǧan kezderi boldy. Äigili publisist Genrih Borovikti Pavlodardyŋ qonaq üiinde ūiqy körmei tünimen kütip otyrdy. Janyna baraiyn dese, şirengen şeneunikter qaqpailap jolatpaidy. Sodan tünniŋ bir uaǧynda qūrmetti qonaqty Mäskeuge ūşyryp jiberudiŋ aldynda jolaiaq jasap jarbaŋdaǧandarǧa qaramai, ataqty äriptesiniŋ bölmesine keşirim sūrap kirip bardy. Basqaşa jol joq edi. Genrih Borovik – 1967 jyly AQŞ-ta APN-nyŋ tilşisi bolǧan kezınde baiaǧy Uaqytşa ükimettiŋ basşysy Kerenskiimen äŋgimelesken adam. Onyŋ: «Men 1917 jylǧy 7 qaraşada Qysqy saraidan äieldiŋ kiimin kiip qaşqanym joq. Tarihşylaryŋyz solai jazyp jür. Qaqpadan Amerika elşiligi jibergen maşinaǧa minip ketkenmin. Qūdai üşin elge sony jetkiziŋizşi», – degen jalynyşty dauysyn öz qūlaǧymen estigen, halyqaralyq därejede moiyndalǧan qalamger. Pavlodarǧa özi kelip tūrǧan osyndai «oljany» qoldan jiberip alu aǧattyq bolar edi. Fajaby sol, Genrih Aviezorovich öte inabatty adam eken. Jalpaŋbailardyŋ öz bölmesinen şyǧa tūruyn ötindi de, jas tilşige jarty saǧat boiy sūhbat berdi. Osy kezde onyŋ Almatydan birge erip kelgen äriptesteri qonaq üidiŋ bölmesinde şalqasynan tüsip, tätti ūiqynyŋ qūşaǧyna berilip jatyr edi. Būl bir ǧana mysal. Janbolat aǧa barlyq maqalasynyŋ keiipkerleri men derekterin osylai jankeştilikpen izdedi. Sonyŋ bärin tereŋnen tolǧanyp, ar isiniŋ azabymen arpalysyp otyryp, jüregimen jazdy. «Leninşil jastyŋ» («Jas Alaş») oqyrmandaryn dür silkindirgen talai dünieniŋ redaksiiadaǧy jūmys kabineti men ükiniŋ ūiasyndai qazynalyq päterdiŋ ainalymǧa kelmeitin kuhniasynda jazylǧanyn büginde bireu bilse, bireu bilmes.
Ol qazaqtyŋ tūǧyry biik bes basylymynda qyzmet istedi. Jastyǧyn «Jas Alaşqa» arnady. Baiypty bailamdaryn «Qazaqstan kommunisinde» qaldyrdy. «Halyq keŋesinde» şyǧarmaşylyǧynyŋ jaŋa tynysyn aşty. Aty özgergen «Aqiqatty» parasatty paiymdarymen baiytty. «Astana aqşamynyŋ» izaşary bolyp, onyŋ sony sürleuge tüsuine üles qosty. Aǧa basylym «Egemen Qazaqstannyŋ» bas redaktory boldy. Mūnda kelgen soŋ «Etjeŋdi «Egemendi» elmen qauyştyrdy. «Jädiger» jinaǧy arqyly gazettiŋ tarihyn tüzdi. «Potaninniŋ tuysy», «Baluan Şolaqtyŋ nemeresi», «As!», «Konstruktor Kalaşnikov», «Nomad», «Tian-Şannyŋ kovboiy», «Dimaş aǧanyŋ därigeri», «Timur», «Qoişybai men Toişybai» sekildi jüzdegen tanymdyq maqalalardy ruhaniiat qazynasyna qosty. Basşylyq qyzmette jürse de jazudan qol üzgen joq. Eŋ bastysy osy da.
* * *
Ol äli künge deiin öziniŋ jurnalistik ǧūmyrynyŋ aq paraǧyn taǧdyry erekşe, bolmysy bölekşe adamdar turaly oily jazbalarmen, tyŋ derektermen, mändi mälimettermen toltyryp keledi. Biraq ony kir şaldyrmai ünemi taza ūstady. Aupbaevtyŋ aq paraǧyna qalamnyŋ siiasynan basqa eşteŋeniŋ daǧy tüsken emes.
* * *
Aq paraǧyn älı künge deiın aialap kele jatqan Janbolat aǧam bügın jetpıstıŋ jotasyna şyqty! Jıgerlı jetpıs... Jaidary jetpıs... Jūmysker jetpıs... Qūtty bolsyn, aǧa!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
Bauyrjan Momyşūly
#aqseleu_seidımbek
Vasilii Peskov
Janbolat Aupbaev
Komsomolskaia pravda
Leninşil jas
Vladimir Fursov
Georgii Jukov
Literaturnaia gazeta
Qambar Kereiqūlov
Sattar Saparbekov
Erǧali Saǧatov
Manat Ahmetova
Genrih Borovik
Jarylqap Beisenbaiūly
Seidahmet Berdiqūlov
