Maqal-mátelder – halyq aýyz ádebıetiniń qazynaly baılyǵy sanalatyny belgili. Óıtkeni maqal-mátelde halyqtyń dúnıetanymy, ómirge kózqarasy, fılosofııasy, ózge de máseleler keńinen kórinis tabady. Maqal-mátelder qashanda belgili bir oıdy jetkizedi, áldebir nárselerden saqtandyrady, bir sózben aıtqanda, adamnyń tal besikten jer besikke deıingi ómirine azyq bolatyn danalyq ǵıbratyndaı jol kórsetip turady. Maqal-máteldi bilip ósken, sonyń máıegin jastaıynan qulaǵyna quıyp ósken bala óse kele aldy-artyn oılaýǵa mashyqtanyp, durys sheshim qabyldaýǵa, qıyndyqty eńserýge daǵdylanady. Maqal-mátel ár halyqta bar.
Bul dúnıejúzi elderiniń barlyǵyna tán dep aıta alamyz. Olardyń arasynda barsha álemge ortaq bolyp ketken maqaldar da kezdesedi, sondaı-aq ár halyqtyń ózine ǵana tán maqal-mátelderi de ushyrasady. Bul máselelerdi biz salystyrý kezinde tanyp-bilemiz. Salt-dástúri uqsas, dili bir, dini bir túrki halyqtarynyń maqal-mátelderi de maǵyna jaǵynan, sózdik, sóılemdik qurylym jaǵynan uqsas bolyp keletinin baıqaý qıyn emes. Endi sonyń barlyǵyna ret-retimen toqtalaıyq.
Qazaq jáne uıǵyr tilderindegi uqsas ári ortaq maqal-mátelderdi basqalarynan bólip alyp, salystyra qarastyrýymyzdyń maqsaty — bul tilderdiń týystyq jaqyndyǵynan ǵana emes, múmkin bolǵanynsha sol tilderde sóıleýshi Orta Azııa halyqtarynyń eń kónelerinen sanalatyn uıǵyrlar men qazaqtardyń rýhanı, mádenı, tarıhı jaqyndyǵyn da osy maqal-mátel negizinde anyqtaı túsý. Maǵynasy men quram-qurylymy jaǵynan tolyq sáıkes bolyp keletin absolıýtti (tolyq) uqsastyqqa jatatyn maqal-mátelder: Adam adammen adam (qazaqsha); Adám adám bılán adám (uıǵyrsha); Asy pispestiń qazany ottan túspes (qazaqsha); Eshı pıshmasnıń qazını ottın chúshmás (uıǵyrsha). Komponentterinde azdy-kópti ózgerister bar, biraq mazmuny uqsas maqal-mátelderge mynalardy jatqyzar edik:
At aınalyp qazyǵyn tabar, Sý aınalyp jazyǵyn tabar (qazaqsha); At aılınıp oqýrını tapıdý, Mýsapır aılınıp ıýrtını tapıdý (uıǵyrsha); Aǵaıyn tatý bolsa — at kóp, Abysyn tatý bolsa — as kóp (qazaqsha); Aǵıná ınaq bolsa — at tola, Igıchá-sıńıl ınaq bolsa – ash tola (uıǵyrsha)
Qurylymy, quramy ózgeshe, biraq eki halyqta da mazmuny ózara uqsas bolyp keletin maqal-mátelder. Mysaly, qazaqtyń «Bir qumalaq bir qaryn maıdy shiritedi» degen maqalyna uıǵyrdyń «Bır bekarchı mıńnı bekar qılýr» maqaly mándes keledi. Eki tildegi maqaldyń beretin ortaq maǵynasy — bir nárseniń kópke teris áser etýi.
As, tamaq taqyrybyna qatysty maqal-mátelder jaıyna toqtalatyn bolsaq, munda da maǵynalas, uqsas máselelerdi baıqaýǵa bolady. Mysaly: As ıesimen tátti, tabaǵymen sándi (qazaqsha); Ash ıgısı bılán tatlıq (uıǵyrsha); Jaqsy as qalǵansha, jaman qaryn jarylsyn (qazaqsha); Iahshı ash eshıp qalǵýchá, ıaman qosaq ıerılıp kátsýn (uıǵyrsha). Jaqsy as qalǵansha, jaman qaryn jarylsyn (qazaqsha)
Iahshı ash eshıp qalǵýchá, ıaman qosaq ıerılıp kátsýn (uıǵyrsha) maqaly tamaqty, oǵan qanshalyqty eńbek sińiriletindigin baǵalaý maqsatynda qalyptassa kerek. Shynymen de, as daıarlaý ońaı jumys emes. Eger taǵam tátti bolsa, bosqa tógilip, ysyrap bolmaý úshin aıtylǵan naqyl sóz. Bunyń astarynda qos halyqtyń jastardy asty qadirleýge, bosqa tógip-shashpaýǵa, ananyń ne bolmasa as daıyndaýshy adamnyń eńbegin baǵalaýǵa degen tárbıesi jatyr.
Qazaq pen uıǵyr maqal-mátelderiniń maǵynalyq jáne ýájdilik ózgeshelikteri bar. Muny bilý úshin uıǵyr tilindegi tosqa chúshkánnıń hámmısı tarıh ámás maqalyn qarastyraıyq. Qazaqsha balamasy: tasqa túspegenniń bári tarıh emes. Osy máteldiń beretin maǵynasy hatqa túspegenniń bári shynaıy tarıh emes, ıaǵnı «shynaıy tarıh — hatqa túsken tarıh». Sonda qazaq uǵymynda tasqa túsip, jylnamalar arqyly jetken oqıǵalar tarıh bolyp sanalady da, aýyzeki sóıleý tilimen urpaqtan-urpaqqa jetken dúnıelerdi, kóbinese, shyndyqtan alystaý ańyz-áńgimege, ertegige tańý bar. Al uıǵyrsha maǵynasy kerisinshe túsindiriledi: «hatqa túskenniń bárin tarıh deýge kelmeıdi», óıtkeni tarıh burmalanýy múmkin. Bul sózdiń mánisi jazba tarıhtyń ózine shúbálanýinde, kúmán keltirýinde jatyr. Demek, mundaı uǵym, túsinik osy halyqtyń ereksheligine, tarıhqa kózqarasyna baılanysty bolýy da múmkin.
Ine ótken jerden jip te ótedi (qazaqsha)
Iıńná káıárdın ótsá, ııp shý ıárdın ótıdý (uıǵyrsha).
Qazaq tilindegi balamasynyń beretin maǵynasy, qysqasha aıtqanda, myqtynyń da, nashardyń da isi nemese bastamasy olardyń shamasyna qaraı, óz deńgeıinde júzege asady. Al uıǵyr tilindegi maqal-mátel jınaqtarynda ol «otbasy, bala-shaǵa» taqyrybyndaǵy maqal-mátelder tobyna kirgen. Demek, bul jerde beretin maǵynasy erli-zaıyptylar jaıynda (áıeldiń erkekke erýi týraly sóz bolady) bolyp tur.
Esik kórgendi alma, besik kórgendi al. Qazaq halqyna ábden sińisti bolǵan, er adam úılener shaǵynda beriletin keńes. Negizinen qazaq besikti óte qasıetti, kıeli dep sanaǵan. Iaǵnı besik — qazaq halqynyń uǵymynda adaldyqtyń belgisi. Sondyqtan áıel alar kezde áke-sheshe balasyna «esik kórgendi alma, besik kórgendi al» dep aqyl aıtady. Munyń mánisi: bireýdiń áıeli bolǵandy emes, turmysqa shyqpaǵan qyzdy al. Óıtkeni buryn otbasyn quryp, ómir kórmegen jas qyz – adal, qýlyq-sumdyqtan ada bolady.
Uıǵyr tilindegi nusqasy (ıshık kórgánnı alma, bóshúk kórgánnı al) oǵan qarama-qarsy maǵynaǵa ıe. Jaqsy-jaman turmystyq ómirdiń dámin tatqan kelinshekti al, ol tirshiliktiń baǵasyn biledi. Halyqtyń paıymdaýynsha: «kelinshek al» degen keńes «keri keńes» bolyp tabylǵanymen onyń jany bar, ózindik máni bar aqyl. Qatar otyrǵan eki otbasynyń turmys keshýi de túrlishe bolatyny sııaqty, qos halyqtyń geneologııalyq shyǵý tegi men tarıhy, geografııalyq, áleýmettik ortasyna qaraı qalyptasqan psıhologııasy, tipti minez-qulqy da ózgeshe bolary sózsiz.
Qara sóz túrinde paıda bolǵan maqal-mátelder eki halyqta da kóptep kezdesedi.
Alma aǵashynan alysqa qulamaıdy (qazaqsha)
Peláktın hámás jıraq chúshmáıdý (uıǵyrsha)
Saıaq júrgen taıaq jer (qazaqsha)
Saıaq júrgán taıaq ıer(uıǵyrsha)
Osy mysaldardan kórinip turǵandaı, bári bir joldan turatyn maqal-mátelder, ıaǵnı olardyń barlyǵy qarapaıym sóz túrinde qalyptasyp qoımaı, maǵynasy da leksıkalyq quramy da bir-biriniń kóshirmesi ispetti. Demek, olar absolıýtti uqsastyqqa ıe.
Týystas tilder arasynda balama maqal-mátelderiń ár til ereksheligine baılanysty tulǵalyq, qurylymdyq aıyrmashylyqtary da az emes jáne ártúrli. Eń kóp kezdesetin ózgeshelik maqal-mátelderdiń leksıkasyna ǵana baılanysty bolyp keledi. Maqal quramyndaǵy keıbir sózder maǵynalas basqa sózdermen almastyrylady.
At tuıaǵyn taı basar (qazaqsha)
At aııǵını taı basar (uıǵyrsha)
Bir áıeldiń aılasy qyryq esekke júk (qazaqsha)
Bır hotýnnıń hıılısı qırıq árnıń hıılısıdın artýq (uıǵyrsha)
Jaman dos kóleńke (qazaqsha)
Iaman dost saııgá ohshash (uıǵyrsha)
Bul jerde salystyryla berilgen maqal-mátelderde tuıaq — aııǵı, esekke júk tirkesiniń ornyna árnıń hıılısıdın artýq tirkesi qoldanylǵan. Qalǵandarynda kóleńke — saııgá sózimen almastyrylǵan. Sońǵy maqalda qazaqsha nusqasynda túsirilip aıtylatyn «uqsas» sózi uıǵyrshasynda tolyq berilgen.
Zaman damyp, adamnyń oı-órisi shyńdalǵan, jetilgen saıyn qara dúrsin maqal-mátelderdiń kúrdeli de yrǵaqty óleń túrine aýysýy — zańdy qubylys. Óleń talabyna sáıkes olar eki, úsh, tórt jáne odan da kóp, sonymen qatar ózara juptasyp, qııýlasyp, jymdasyp keletin joldardan turady. Ári mundaı halyq danalyǵy eki tilde de molynan jumsalady.
Taý taýǵa qosylmaıdy, adam adamǵa qosylady (qazaqsha)
Taǵ taqqa qoshýlmaıdý, adám adámgá qoshılýdý (uıǵyrsha)
Balaly úı — bazar, balasyz úı — mazar (qazaqsha)
Balılıq óı — bazar, balısız óı — mazar (uıǵyrsha)
Osy tektes eki joldan turatyn, quramy birdeı myńdaǵan maqal-mátelderdiń uqsastyq deńgeıleri eki tilde de teńbe-teń. Eki til bir-birine qansha jaqyn bolsa, olarda qalyptasqan maqal-mátelderdiń bir-birine sonsha uqsas kelýi zańdy. Jaı sóılem túrinde kelgen bir taǵandy maqal-mátelderdiń quramdyq bólshekter sanynyń ártúrliligimen erekshelenedi. Bir taǵandylardy qurap turǵan árbir sóz — sóılem músheleriniń balamalary. Olar jaı sóılem túrleri — jalań, jaıylma sóılem bolyp keledi. Osyǵan baılanysty halyq naqyldaryn tómendegi quramdyq bólshekterge bólip qarastyrýǵa bolady.
Qoryta aıtqanda, qazaq pen uıǵyr halyqtarynyń maqal-mátelderinde kezdesetin uqsas jaıttar men maqal-mátelderdiń qurylymdyq jaǵyndaǵy ózgeshelikter áli de zertteı túsýdi qajet eteri sózsiz. Halyq aýyz ádebıeti ǵasyrlar boıy damyp, búgingi kúnge deıin jetse, onyń boıyndaǵy qazynalardy tanyp bilý de sondaı mańyzdy ǵylymı-zertteý jumystaryna arqaý bolýy kerek dep bilemin.
Muqáddás Mırza,
fılologııa ǵylymynyń
kandıdaty
