(Esse-ápsana)
Ertegilerdiń bári de jaqsylyqpen aıaqtalady. Kedergilermen alysyp-julysqan keıipkerler eń aqyrynda barsha muratyna jetedi. Jetim jetiledi, jarly baııdy. Ketkeniń keledi, kemisiń tolady. Ertegi aıaqtalǵan kezde jeńiske jetken keıipkerlermen birge qýanasyń. «Izgi nıetińnen aınalaıyn, qazaq ertegisi!», – dep súısinesiń.
Ertegini zerttep ǵylymǵa jol ashqan akademık Qasqabasov ta erteginiń qaharmandary sekildi ómirdiń alýan túrli ótkelekterinen ótti. Qınaldy, qaıysty, kúresti, tiresti, órledi, tórledi. Seıit aǵanyń taǵylymdy ǵumyrnamasynyń ózi izgilikti izdegen ertegige uqsaıdy. Erteginiń eń ádemisi de osy. Sonymen, baıaǵyda Seıit degen óte elgezek, zerek de zerdeli bala bolypty...
* * *
Úniń ketpes qulaqtan
Ǵylym qýyp, baqyt qondy basyńa,
Jaqsy jandar serik boldy qasyńa.
Kelip qapsyz attaı jelip otyryp,
Eresekteý er jigittiń jasyna...
(Jýrnalıstik folklordan)
Atynyń qoıylýy da ertegi saryndas. Sheshesi bosanar aldynda ákesi tús kóripti. Túsinde aıan berilipti. «Balańnyń atyn Seıit qoı!», – dep sybyrlapty bir daýys. Kádimgi ertegilerdegi Ǵaıyp eren qyryq shiltenderdiń ún qatatyny sekildi. Sodan Seıit atanǵan. Biraq Sekeń ertegidegi basy úlken balpanaqtaı balalar sekildi kún sanap ósip, besikke syımaı ketken joq. Birge oınaǵan balalaryna baıqamaı qoly tıip ketip, mert qylýdan da aman. Óz retimen jetildi, óz jónimen erjetti. Sol ákesi bul týǵan soń kóp uzamaı maıdanǵa attandy. Sol ketkennen mol ketti.
Jas kúninen zerek bolyp ósti. Quımaqulaq, aıtqan sózdi qaǵyp alady. Naǵashy atasy keremet suńǵyla kisi. Baladan birdeńe shyǵatynyn birden baıqady. Jasynan jyr jattatty. Qıssa-dastandardy qulaǵyna quıdy. 1949 jyly bul shańyraqta bir úlken qońyr kitap paıda boldy. Syrtynda «Jambyl» degen jazýy bar. Atasy Jambyldyń jıen qaryndasynan týǵan. Sodan ba, áıteýir Jákemdi qaıta-qaıta oqytty. Jatpaı-turmaı folklorlyq esep úıretti. Sonyń biri – «Júz qaz» degen esep. Mazmuny bylaı. Áýede bir top qaz ushyp kele jatypty. Olarǵa jerde turǵan qaz: «Assalaýmaǵaleıkým, júz qaz!» – dep sálem beripti. Joǵarydan daýys kelipti:
«Ýaǵalaıkýmassalam, bir qaz! Biz júz emespiz. Osy tobymyzǵa taǵy osyndaı top qossa, oǵan sonyń jartysyn, oǵan sol jartysynyń jartysyn qossa, oǵan seniń ózińdi qossa, júz qaz bolamyz». Sonda «Aspanda qansha qaz ushyp kele jatyr?» – dep atasy buǵan meıirlene kóz salady. Bala Seıittiń mıy aınalady. Birese aspanǵa, birese atasyna qaraıdy. Olaı sanaıdy, bulaı sanaıdy, qazy qurǵyrdyń esebi shyqpaıdy. Sóıtse, bar-joǵy 36 qaz eken ǵoı. 36+36+18+9+1=100. Mine, teńdeýdiń formýlasyn bilmeıtin qazaq osyndaı esep oılap tapqan. Munyń bári, árıne, jas ulannyń oı-órisin qalyptastyrýǵa áser etti.
Quımaqulaq jıendi ilim-bilimge qulshyndyrǵan naǵashy atasy, árıne, ol kezde keıin ataǵy alty alashqa málim bolatyn akademıkti tárbıelep jatqanyn bilgen joq. Biraq onyń kózi qaraqty, sanasy sergek azamat bolyp qalyptasatynyn sezgen sekildi.
Sheshesi Áýjan da halyq ánderin sheber oryndaıtyn. Ásirese, «Qaratorǵaıdy» berile aıtatyn. Sonyń bári bala Seıittiń zerdesinde saırap tur.
Qarap tursa, Seıitti naǵashysy Ábdikerim Kempiruly folklor álemine jetelep ákelgen eken. Alǵashqy ustazynyń áseri myqty bolǵany sonshalyq, akademık Qasqabasov qazirgi kúni de keı sátte Kempirulynyń keńesterin sanasynda jańǵyrtady. Jambyl atasynyń «Úniń ketpes qulaqtan» dep jyrlaǵany sekildi naǵashysynyń qońyr daýsy tipti jaqynnan estilgendeı bolady. Qala akademıgi Qasqabasov «dala akademıgi» Kempirulyn jıi eske alady.
Ońdasynovty izdegen óren
Oıyńyzda maǵyna bar, mańyz bar,
Boıyńyzda parasat bar, paryz bar.
Qazaǵymnyń folklory basqa emes,
Seıit aǵa, ózińizge qaryzdar...
(Jýrnalıstik folklordan)
Bul da únemi atasynyń kóleńkesinde júretindeı bosbelbeý bolǵan joq. Maıdanǵa attanǵan ákeden erte ajyraǵan soń qatty shıraı tústi. Oń men solyn tez ajyratady. Eshkimge esesin jibermeıdi. Elýinshi jyldary Semeı jaqtan Almatynyń irgesine kóship keldi. Sol tusta qalada ákesi soǵysta ólgen balalardy oqytatyn mektep-ınternat bar edi. «Meniń de ákem maıdanda mert bolǵan, ózim jetijyldyqty gramotamen bitirgenmin», – dep barsa, Shaǵataev degen dırektor oqýǵa almaıdy. Saly sýǵa ketip, aýylǵa kele jatqanda óz mektebiniń dırektory Smaǵul Muqanov jolyqty: «Áı, Seıit, ne boldy? Kóńil-kúıiń joq qoı...» Mektep-ınternatqa ilikpeı qalǵanyn aıtty. «Nege almaıdy ol? Sen Nurtas Ońdasynovqa bar. Ol mektep senderge arnalǵan». Ońdasynov ol kezde Joǵarǵy Keńes Prezıdıýmynyń tóraǵasy edi.
On tórt jastaǵy bala Ońdasynovtyń keńsesin taýyp aldy da, tóraǵanyń qabyldaýyna jazylyp ketti. Ondaǵylar «Eki aptadan soń kel», – dedi. Keldi. Esiktiń aýzyn mılıııa kúzetip tur. Qaltasynda aǵash sapty bákisi bar edi. Alma kesip jeıtin. «Balam, qaltańa báki salyp júr, er-azamatsyń ǵoı», – dep naǵashy atasynyń ózi aıtqan. Ońdasynovtyń kúzetshisinen qorqyp, sol bákini úıdiń syrtyna laqtyryp jiberdi... Ońdasynov joq. Eldi Ámireev degen kisi qabyldap jatyr.
– Bala, sen durys kelmepsiń ǵoı, – dedi ol buǵan, – Ádı Sháripov degen Oqý-aǵartý mınıstri bar. Men qaǵaz jazyp bereıin. Sol kisiniń qolyna ustat, aınalaıyn.
Qaǵazdy ashyp oqyǵan joq. Zaýlap otyryp mınıstrlikke keldi. Esik aldynda júrgen eresek jigitter kúledi. «Bala, sen de biz sııaqty oqý bitirip, jumys izdep júrsiń be?», – deıdi. Munyń olarda sharýasy joq. Ózi o bastan orysshaǵa táýir. Ekinshi qabattaǵy esikti ashyp: «Mınıstr qaıda?», – dedi hatshyǵa. Hatshy qyz: «Mınıstr Aqtóbege issaparǵa ketti. Onyń ornynda orynbasary Ysqaqov bar. Eger qalasań, sol kisige jolyq. Biraq qazir ol kisiniń bólmesinde kollegııa bolyp jatyr», – dedi. Kollegııa degenniń ne ekenin túsinbedi. Esikti shalqasynan túsirip, «Assalaýmaǵaleıkým!», – dep kirip bardy. Ústel jaǵalaı jaıǵasqan qaptaǵan adam. Bári buǵan jalt qarady. Sóılep turǵan adam: «Bala, saǵan ne kerek?», – dedi. Bul oǵan Ámireev bergen qaǵazdy usyna qoıdy. Ol oqydy da hatshyny shaqyryp, «Kostenkoǵa ertip baryńdar, buıryq ázirlesin», – dep tapsyrma berdi. Sálden soń mınıstrliktiń mektepter basqarmasynyń bastyǵy D.Kostenko qol qoıǵan «8-synyp oqýshysy S.Qasqabasov mektep-ınternatqa qabyldansyn», – degen buıryqty qolyna ustap, qustaı ushyp kele jatty. Internat dırektory: «Saǵan ne, qalalyq oqý bóliminiń buıryǵy jetpedi me, mınıstrlikke tura shapqanyń ne?!» – dep bulqan-talqan boldy.
Seıit Qasqabasov sóıtip aǵysqa qarsy turyp úırendi. Maqsatyna jetý úshin tabandy bolýǵa mashyqtandy. Qandaı qıyndyq kese-kóldeneń ushyrassa da, ózi zerttegen erteginiń sharshamaıtyn-shaldyqpaıtyn keıipkerleri sııaqty qaımyqpaı kúrese bilýge daǵdylandy.
Biraq qazir ol jolyndaǵy bel-belesterdi baıaǵydaı buzyp-jaryp kete bermeıdi. Bir kezde on tórt jasar bala Seıit erkin ótken esikterdiń aldynda akademık Qasqabasov keıde tosylyp qalady.
Surasań, famılııamdy Qasqabasov
Bizder barda arta túser baǵańyz,
Sózińdi uǵyp, salmaqtanar sanamyz.
Aǵamyzdyń sharapaty tıer dep,
Ár kún saıyn qolyńyzdy alamyz...
(Jýrnalıstik folklordan)
Mektepte qazaq tili men ádebıeti, tarıh pánderinen basqasynyń bárin oryssha oqydy. Orys tiline jasynan óte beıim boldy. Bul da kóp múmkindikterine jol ashty. Sonyń arqasynda qazir eki tilde birdeı taza jaza beredi. Ǵylymmen aınalysqan jyldarynda Málik Ǵabdýllın, Ysqaq Dúısenbaev, Ismet Keńesbaev syndy qazaqtyń myqty azamattarynyń tárbıesin aldy. Ǵylymı jetekshisi Nına Sergeevna Smırnova – ózinshe bir álem. Arǵy-bergi úlgili úrdisterden nár alǵan naǵyz arıstokrat áıel. Ózi túgili úıindegi mysyǵyna deıin kúndelikti tirshilik etý kestesimen júrip-turady. Haıýanattar týraly ertegini zerttegen Seıit aǵamnyń bul mysyqtyń tirligine de eptep barlaý jasap kórgeni bar. Nına Smırnova Sekeńniń kandıdattyq dıssertaııasynyń birinshi taraýyn úsh ret, ekinshi taraýyn eki ret jazdyrdy. Úshinshi taraýynyń ǵana alǵashqy nusqasyn qabyldady. Sodan keıin ǵana «Mine, endi sen ǵylymı qyzmetker boldyń», – dedi. Osyndaı qatal synnan ótti ol.
Sol Smırnova Seıitti uly Muhtar Áýezovke ertip aparyp tanystyrdy. Muhań folklordy, onyń ishinde qazaqtyń qııal-ǵajaıyp ertegilerin zerdeleýge talpynǵan jas jigitke rızashylyǵyn bildiredi. Ǵulamamen kezdeskende ózi de Qydyr kórgendeı qatty qýandy. Zerdeli zertteýshi ǵylymdaǵy budan bylaıǵy jetistikteriniń syryn Áýezovtiń aq tilegimen baılanystyrady. Búgingi ertegimizdiń ádemi tusynyń biri osy.
1971 jyly Ǵylym akademııasynyń Qoǵamdyq ǵylymdar bólimshesiniń ǵalym-hatshysy bolyp júrgende «Qazaq SSR Ǵylym akademııasy Habarlarynyń» gýmanıtarlyq ǵylymdar serııasynyń jaýapty hatshysy mindetin qosa atqardy. Bas redaktory Ismet Keńesbaev. Eń bedeldi ǵylymı basylymǵa jarııalanatyn maqalalardyń bári óz qolynan ótedi. Sol kezde ǵoı Keńes Odaǵynyń Batyry, áıgili Málik Ǵabdýllınniń mynadaı eki jol shymshyma óleń shyǵaratyny:
Surasań, famılııamdy Qasqabasov,
Beremin maqalańdy tasqa basyp.
Seıit ınstıtýtqa alǵash kelgende kelgende Músilim Bazarbaev dırektor edi. Jap-jas jigit. Ózi ajarly. Túsi sýyq. Májilis júrgizgende bekzattyǵy sezilip turady. Ol kezde bul aspırant bolatyn. KazPI-diń úsh stýdenti – Edige Tursynov, Qýandyq Máshhúr-Júsipov jáne bul óz oqý ornynyń aspırantýrasyna qalǵan-dy. Jeme-jemge kelgende fılologtardyń ornyn hımıkterge berip jiberdi. Hımııalandyrý máselesi uranǵa aınalyp turǵan Hrýevtiń zamany bolatyn. Edige elınogradtyń medınstıtýtyna ketti de, Qýandyq ekeýi osy ınstıtýtqa ornalasty. Shapyq Shókın josparsyz aspırantýraǵa qol jetkizip berdi.
Seıit ertegini zertteýge kiristi. Al Qýandyqtyń jetekshisi Qajym Jumalıev, nege ekeni belgisiz, oǵan Máshekeńniń murasyn taqyryp etip bergen joq. Ol kúndegi etıka basqa ǵoı, sóz bolady degen shyǵar. «Otyzynshy jyldardaǵy ádebıettegi kolhozdastyrý taqyrybyn alasyń», – dedi. Bul bir ınstıtýttyń kıeli kezeńi edi. Ǵylymı keńeste qasqaıyp Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepov, Ahmet Jubanov, Málik Ǵabdýllın, Esmaǵambet Ysmaıylov, Beısenbaı Kenjebaevtar otyrady. Músilim Bazarbaevtyń tusynda aýqymdy jumystar atqaryldy. Aıtystyń úsh tomdyǵy, qazaq ertegileriniń úsh tomdyǵy, ádebıet tarıhynyń alty kitaby, batyrlar jyrynyń úsh tomdyǵy, qazaqsha-oryssha sózdik ázirlendi. Ádı Sháripov ınstıtýttyń materıaldyq bazasyn kúsheıtti. Zákı Ahmetov ádebıet teorııasyn zertteýge den qoıdy. Arnaıy bólim ashyldy. Sherıazdan Eleýkenov pen Serik Qırabaev aqtalǵan arystardyń muralaryn jaryqqa shyǵarýǵa kóp kóńil bóldi. Sekeń solardyń árqaısysynyń jaqsy úlgilerinen ónege aldy. Al ózin ınstıtýttyń aǵa býyn ǵalymdary mınıstrlikke hat jazyp, arnaıy shaqyrtty. Kele sala birneshe til biletin jastardy jumysqa tartty. Qyzmetke kirisken soń kóp uzamaı sol kezdegi Mádenıet, aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstri Muhtar Qul-Muhammed: «Seıit aǵa, folklordyń 100 tomdyǵyn shyǵarsaq qaıtedi?!» – dep baǵaly usynys aıtty. Sonymen, «Babalar sózi» degen serııany bastap jiberdi. Ádebıet tarıhynyń 10 tomdyǵyn shyǵarýdy qolǵa aldy. Instıtýt qyzmetkerlerin jańa derekter taýyp, jańasha kózqaras tanytýǵa jumyldyrdy. Ádebıet tarıhynyń sońǵy kitaby 1967 jyly jaryq kórgen eken. Óner, mýzyka taqyrybyna arnalǵan irgeli zertteýlerdi bastady. Seıit aǵa kelgende ınstıtýtta ózi qatarly ǵalymdardyń birde-bireýi qalmapty. Onyń esesine Qudaı qýat bergen aǵa býyn barshylyq. «Aǵa býyn aramyzda júrgende ádebıet tarıhyn jazyp tastaýymyz kerek» dep sheshim qabyldady. Solaı boldy da. Salmaq solarǵa tústi. Ǵylymı jumystyń deni aǵalarymyzdyń kúshimen jazyldy. Kópti kórgen, ádebıetimizdiń bar belesin bastan ótkergen kisiler. Jazǵandary da súbeli shyqty.
Ózaǵańnyń qaıshysy
Qadirleısiz ar-aqyldy, uıatty,
Sondyqtan da ár isińiz zııatty.
Seıit aǵa Qasqabasov degen sóz –
Tektiliktiń tólqujaty sııaqty.
(Jýrnalıstik folklordan)
Ortalyq Komıtetke kelem degen oıynda joq-ty. Sekeń men ekań bir-birine úılespeıtin eki túrli nárse sııaqty edi. Memlekettik qyzmetke Ózbekáli Jánibekov shaqyrdy. Qaramaǵyndaǵy qyzmetkerlerine talaby óte qatal boldy. Ózin de, ózgeni de aıaǵan joq. Jazǵan-syzǵanyńdy mindetti túrde kúzep-túzep, óz baılamyn aıtatyn. Qolynan uzyn qaıshysy túspeıtin. Qııatyn, óńdeıtin, jóndeıtin. Aldyna qujat aparyp otyrǵanda Ózekeń ústeliniń tartpasynan jalańdatyp qaıshysyn shyǵarǵanda qyzmetkerlerdiń júrekteri sý ete qalatyn. Osynyń ózinen jetkilikti tálim aldy. Sol qaıshy kóp nársege úıretti.
Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Joǵary attestaııalyq komıssııasynyń tóraǵasy bolyp bekitildi. Komıssııa qıyn kezeńde quryldy. Jasyratyny joq, «Mundaı uıymnyń endi keregi az. Bul – kompartııanyń oılap tapqany» degen pikirler kóp aıtylyp jatqan kez edi. Birqatar sheneýnikter «Halyqaralyq standart degen bar. Eshqandaı qorǵaýdyń qajeti joq», – degendi kóldeneń tartty. Sodan 13 eýropalyq eldiń tájirıbesi zertteldi. Halyqaralyq standart degen joq bolyp shyqty. 11 eldiń mekemesi birlesip, qaýymdastyq qurdy. Shtab-páteri Almatyǵa ornalasty. Tóraǵasy Sekeń boldy. Kandıdattyq pen doktorlyq dáreje, doenttik pen professorlyq ataq sol kúıinde qaldyryldy. «Jalpy, kandıdat degenimiz ne? Bul – kóne latyn tilinen engen sóz. Rım memleketi tusynda Parlament májilisinde sóıleýshiler aldyn ala tapsyrys beretin bolǵan. Sóıleýge nıet qylǵan kisige appaq kıim kıgizedi. Oǵan bir aı ýaqyt beredi. Eger osy bir aı ishinde oǵan eshkim shirigen jumyrtqa, qııar, pomıdor laqtyrmasa, qysqasy, kıimin bylǵamaı, appaq kúıinde saqtasa, trıbýnaǵa shyǵyp, sóıleýge múmkindik alady. Sál qara daq tússe, sóıletpeıdi. «Kandıdat» – «aq kıim kıgen adam» degen sóz. Bul ǵylymdaǵy tazalyq degen uǵymmen de astasyp jatyr», – deıdi ǵalymnyń ózi.
Seıit aǵa óz tusynda qorǵaý tártibin biraz jeńildetýge kúsh saldy. Qoldan jasalǵan túrli kedergiler kóp edi. Sonyń bárin alyp tastaýǵa tyrysty. Akademııalyq ınstıtýttar ǵalymdarynyń quqy joǵary oqý oryndary ǵalymdarynyń quqymen teńestirildi.
Akademııada qyzmet isteıtin ǵylym doktorlarynyń professor ataǵyna tezdetip qol jetkizýine múmkindik jasaldy. Buryn bul qıynnyń qıyny edi. Akademııadaǵylarǵa eski úlgidegi aǵa ǵylymı qyzmetker deıtin ǵylymı ataq beriletin. Sony joıdy. Bul úshin tek qana eldiń alǵysyn aldy.
Sóıtip, ony Ózaǵańnyń qos qarys qaıshysy tek qaǵaz-paǵazdyń artyq-aýys tusyn ǵana emes, ómir tájirıbesinde baıqalǵan qajetsizdeý nárselerdi de qyrqyp-qyrnaı túsýge baýlydy. Sondyqtan Sekeń osy aǵasyn oıǵa alsa, esine onyń uzyn qaıshysy qosa túsedi.
Taǵylymdy ujym, tanymal basshy
Zerttedińiz ańyz qalmaı, jyr qalmaı,
Kim-kimdi de qabyldaısyz buldanbaı.
Bul qazaqtyń sýpermádenıeti
Ózińizdiń boıyńyzda turǵandaı!
(Jýrnalıstik folklordan)
Seıit Qasqabasov dırektor bolyp kelgende men sol Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda qyzmet isteıtin edim. Qazaq ádebıetiniń tarıhy bólimin uzaq jyl basqarǵan Shámshııabaný Sátbaeva apaı bas ǵylymı qyzmetkerlikke aýysyp, onyń qyzmetin birer jyl atqarǵan Serikqazy Qorabaı aǵam dırektordyń orynbasarlyǵyna bekip, óz ornyna meni usynǵan. Sóıtip, ınstıtýttyń eń jas bólim meńgerýshisi boldym. Basqa bólimniń basshylary ataǵy jer jarǵan kisiler. Serik Qırabaev, Zákı Ahmetov, Sherıazdan Eleýkenov, Jumaǵalı Ysmaǵulov, Baǵybek Qundaqbaev...
Óstip júrgen kezimizde dırektorymyz Shákir Ybyraev aıaq astynan Túrkistandaǵy halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń prorektory qyzmetine aýysyp ketti. Ornyna qazir Astanada qyzmet istep júrgen akademık Seıit Qasqabasov keledi eken degen áńgime gýildep tur. Soǵan qýanyp, shattanyp shaýyp júrgen el. Árıne, ol kisini syrtynan jaqsy bilemiz. Eńbekterimen birshama tanyspyz. Ómir boıy osy ınstıtýtta istepti. Akademııalyq úlgidegi myqty ǵalym. Eki tilde jazyp, elge tanylǵan Edige Tursynov ekeýiniń esimin keıingi býyn aýyzdan tastamaıdy. Asa tanymal azamat. Memlekettik syılyqtyń laýreaty. Ujym dırektorlyqqa sondaı asa bedeldi adamnyń kele jatqanyna máz bolady da. Shynymdy aıtsam, óz basym buǵan onsha qýana qoıǵanym joq. Birinshiden, ózimdi qyzmetke qabyldap, bólim meńgerýshiligine taǵaıyndaǵan Shákir aǵamnyń jaıly minezine úırenip qalǵan edim. Ekinshiden, úıelmeli-súıelmeli tórt balamdy asyraý úshin taǵy bir-eki jerde qosymsha qyzmet isteıtinmin. Óıtkeni ınstıtýttyń jalaqysy jartymsyz. Soǵan Shákir aǵam túsinistikpen qaraıtyn. Al myna akademık Qasqabasovtyń túsi sýyq, ómiri túksıip júretin kisi. Bul ondaıǵa keńdik kórsetetin adamǵa uqsamaıdy. Onyń ústine... Bir ret Almatyda Ortalyq Komıtet ǵımaratynyń aldynda kórgem. Baspaldaqtan abaılap basyp, aqyryn ǵana túsip kele jatyr eken. Keýdesinde memlekettik syılyq laýreatynyń belgisi. Aǵamyzdyń bul marapatqa jańa ǵana ıe bolyp, ataǵy dúrildep turǵan kezi edi. Amandasyp, qol sozyp edim, samarqaý ǵana aldy. Jete tanymasam da qazaqtyń iri azamattarynyń biri ǵoı dep, «Aǵa, syılyǵyńyz qutty bolsyn!» – dep edim, ernin jybyr etkizip, «rahmet» degendeı boldy. Túsi sondaı yzǵarly. Quddy bir men oǵan memlekettik syılyqqa usynylǵan kezde daýys bermeı ketken adamdaı jaqtyrmaı qarady. Birtúrli bolyp qaldym. Keıin ózimdi-ózim jubattym. Ataqty akademık Qasqabasov ózi tanymaıtyn bozókpe jýrnalıske endi qaıtip qaraýy kerek? Ózime de obal joq, syılyǵymen quttyqtap jyrpyldap nem bar edi?! Bul jáıtti kóp uzamaı umytyp ta ketkem. Qasqabasov ınstıtýtqa dırektor bolyp kele jatyr degende esime sap ete qalǵany. Jas zertteýshiler arasynda «Keıbir iri ǵalymdardyń eńbekterin ǵana oqyp, ózin kórmegen jaqsy» degen sóz bar. Sol sekildi bitimi bólek ǵalym Seıit Qasqabasov ınstıtýtqa kelse, áıteýir bir mazasyzdyq ákeletin sekildi kórindi de turdy.
Sóıtip júrgende Sekeń bir kúni bir dıssertanttyń qorǵaýyna keldi. Úziliste úzeńgiles dos Amantaı Shárip meni oǵan tanystyrdy. «Osylaı da osylaı. Bul da men sııaqty jas doktor. Osynda bir bólimdi basqarady». Qasqabasov: «Bolsa qaıteıin» degendeı samarqaý kóz tastady. Sol baıaǵy túksıgen túr. Sol baıaǵy óńmenińmen ótetin sýyq kózqaras. Qolyn da salqyndaý usyna saldy. Unatpaǵan adamnyń keıpi. Taǵy da kóńilim páseıip qaldy.
Sodan Sekeńdi ınstıtýttyń dırektorlyǵyna taǵaıyndap jatqan kezde bórkin aspanǵa atyp shattanǵandarǵa onsha qosyla qoımadym. Aldynda minezi jaıly, onyń ústinde ózimdi óte jaqsy kóretin Baltabaı Ábdiǵazıev aǵam da dırektorlyqqa talpynyp jatyr eken dep estigenmin. Baltabaı aǵam da qyzyq ózi. Básekege túsken soń jeńetin bolyp bir-aq túspeı me eken. Ózi Shákir aǵamnyń dosy edi. Ozyp shyqsa, jaqsy-aq bolatyn edi. Myna Qasqabasov bárimizdi qyratyn shyǵar endi...
Joq, olaı bolmaı shyqty. Bir qaraǵanda júzinen yzǵar esip turǵan sekildi kórinetin Sekeń qaıyrymdynyń qaıyrymdysy eken. Tilge kelip, sóılese bastasań, yzǵary men muz-qary erip sala beredi. Aqkóńil aǵeden adamǵa aınalady. Bárimizdi birden baýyrǵa tartty. Kóp uzamaı meni bólmesine shaqyrdy. Baıaǵy sýyq kózqarastyń izi de joq. Júzi jaıdary meıirban Qasqabasovty birinshi ret kórdim sonda.
– Ejelgi ádebıet bólimin ashyp, meńgerýshilikke ózińdi bekiteıin dep otyrmyn, – dedi ol. – Qaı qyzmetkerdi alǵyń keledi, ony óziń shesh. Jastardy kóbirek tart. Instıtýtqa jańa tynys berý kerek bolyp tur. Seniń de jetekshi bolatyn keziń keldi. Ózińe aspırant al. «Habarda» isteıdi ekensiń, jumysyńdy jalǵastyra ber. Qaıta sonyń durys. Myna shańyraqtyń jumysyn jaqsylap nasıhattaý kerek.
Oıbaı, mynaý sol Qasqabasov pa?! Ne degen jaqsy adam... Baıaǵy salqyndyǵy múlde sezilmeıdi. Maǵan meıirlenip qaraıdy. Ara-tura «aınalaıyn», «qalqam» dep qoıady. Sol kezde Qasqabasov týraly qıqy-jıqy oılarym úshin eptep uıalyp otyrdym.
Jańany jatsynbaıtyn jan
Basshymyz dep, aǵamyz dep sengemiz.
Jolbasshy dep sońyńyzdan ergemiz.
Jaqsy aǵany jylýymen jebegen,
Aman bolsyn Tamaradaı jeńgemiz!
(Jýrnalıstik folklordan)
Men oǵan Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń Shyǵystaný fakýltetiniń sol jylǵy túlekterin ertip ákelip, shetinen tanystyra bastadym. Ejelgi ádebıetti zertteýge til biletin jastar yńǵaıly edi. Qyz-jigitterdiń kóbisi jartýsyz jalaqyǵa kelisti. Qınalyp, ketip qalǵandary da boldy. Qıyndyqqa shydaǵandar maqsatyna jetti. Aqjigit Álibekuly Mámlúk qypshaqtary dáýirindegi ádebıet nusqalaryn, Tóráli Qydyr orta ǵasyrlardaǵy dinı ádebıetterdi, Muhıt Salqynbaev qazaq-arab ádebı baılanystaryn, Gúlnár Qurmanǵalı Ahmet Iúginekıdiń «Aqıqat syıyn», Baljan Toekına Babyr murasyn zerttep, kandıdattyq dıssertaııa qorǵady. Ejelgi ádebıet tarıhy jan-jaqty qyrynan zertteldi.
Seıit aǵa jeńil ıýmorǵa beıim. Jastarǵa jarasymdy qaljyń aıtyp, janyn sergitedi. Birde Ejelgi ádebıet bólimine qyzmetke alynatyn Aqjigit Álibekulynyń qujattaryn alyp kirdim. Sekeń Aqjigittiń ómirbaıanyna shuqshıyp qarap otyryp:
– Mynaýyń jas emes pe? – degeni.
– Endi ýnıversıtetti bıyl ǵana bitirgen bala... Jastardy tart degen ózińiz ǵoı.
– Áı, sonda da... tym jas qoı mynaý...
Túk túsinsem buıyrmasyn. Seıit aǵa ómirbaıannyń alǵashqy sóılemin kórsetip, qýlanyp kúledi. Sóıtsek, álgi alańǵasar Aqjigitim «1977 jyly týdym» degenniń ornyna «1997 jyly týdym» dep qate jazyp qoıypty. Sol kúni Seıit aǵanyń buıryǵymen kishi ǵylymı qyzmetker bolyp qabyldanǵan «tym jas» Aqjigit keıin ǵylymı qyzmetker, aǵa ǵylymı qyzmetker, ǵalym-hatshy, jetekshi ǵylymı qyzmetker, dırektordyń orynbasary sekildi qyzmet satylarynyń bárinen ótti. Qazir ol – Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń shyǵystaný kafedrasynyń meńgerýshisi, Seıit aǵanyń senimdi qolǵanaty. Kóne túrki ádebıeti máselelerin zerttep, doktorlyq dıssertaııasyn jazyp júr. Qıyndyqqa shydap, maqsatqa jetýge úndeıtin bizdiń ertegi-ápsanamyzdyń taǵy bir taǵylymdy tusy, mine, osy.
Seıit aǵanyń uıymdastyrýshylyq úrdisteri tek jastarǵa ǵana emes, jasamystarǵa da erekshe serpin berdi. Instıtýt aqsaqaldarynyń biri, tanymal ǵalym Muhamedrahym Jarmuhamedov jasy jetpis beske taıaǵanda doktorlyq dıssertaııa qorǵady. Muhań men basqaratyn Ejelgi ádebıet bóliminde qyzmet isteıtin. Uzaq jyl boıy doktorlyqpen sharýasy bolmaı jónimen júrgen aǵamyzǵa jiger berip, qulshyndyrǵan ózimiz edi. Endi doktorlyq qorǵap bolǵan soń tezdetip professorlyq ataq alyp berýdiń qamyn oılastyra bastadyq. Onyń ústine aqsaqaldyń mereıtoıy jaqyndap kele jatty. «Toıyńa jurt jıylsyn, Keýdeńe nur quıylsyn. Jigit jasy jetpis bes, Bárimizge buıyrsyn!», – dep óleńdetip otyryp, Muhańnyń qundy qujattaryn alyp, dırektorǵa kirdim. Sóıtsem Sekeń:
– Aǵań keshe ǵana qorǵaǵan joq pa, tym erterek emes pe? – dep qaljyńdap qoıady. Al ózi aqsııa kúlip, qajetti qaǵazdarǵa qol qoıyp berdi.
Seıit aǵa jańany eshqashan jatsynbaıdy. Únemi tyń pikir aıtady. Oı-tujyrymdary óz býynynyń ustanymdarymen oraılas kele bermeıdi. Kerisinshe, ol qazirgi zamannyń yńǵaıyna beıimdeledi. Onyń barshaǵa belgili ǵylymı eńbekteri bir-birimen júıeli jalǵasqan «Zolotaıa jıla», «Janazyq», «Elzerde», «Oıóris», «Altyn jylǵa», «Oı-sana» atty kitaptaryna engizildi. Akademıktiń ǵylymı álemi óz aldyna bólek bir áńgime.
* * *
Toqtańyz, ápsanamyzdyń eń bir tátti tusynan attap kete jazdappyz ǵoı. Qazaq ertegisi «sodan sol bala erjetti, jar súıdi, bala-shaǵaly bolyp, barsha muratyna jetti» dep aıaqtalmaıtyn ba edi?! Seıit aǵa ómirine ár, tirshiligine nár bergen Tamara degen tamasha tátemiz ekeýi baqytty ǵumyr keship keledi. Ónegeli áke, abyroıly ata.
«Atasyna keldi de, Surady sábı nemere. Jaqsy degen nemene, Jaman degen nemene?» degen áıgili óleńniń keıipkeri sekildi urpaǵynyń ár saýalyna asyqpaı jaýap qaıtarýdan sharshaǵan emes.
Sonymen, bizdiń Siz týraly áńgime-baıanymyz osymen támam. Al Sizdiń ádemi ertegińiz aıaqtalmasyn, aǵa!
* * *
Minekeı, saǵat tili túngi on ekiden aýdy... Meniń qadirli Seıit aǵam seksen birge keldi! Qutty bolsyn! Júzdi jaǵalaǵan naǵashyńyz Jambyldyń jasyn bersin!
Baýyrjan OMARULY
