Biz Abaıdy qanshalyq tanyp júrmiz? Shynymen Abaıdy tanyp boldyq pa? Biz biletin Abaı men biz bilmeıtin Abaıdyń arasy qanshalyq? Abaı Semeıdegi Ahmet Rıza mediresede oqydy. Ol oqý orny Shyǵystaný áleminde qomaqty eńbekter jazǵan Shahabaýddın Bahaýıddınuly Marjanıdiń (1818-1889) baǵytyn ustandy. Jádıshiler din ıslam ilimimen qatar matematıka, hımııa, jaratylystaný, qoǵamtaný, jaǵyrafııa t.b dúnıelik bilimderdi ıgere otyryp, dindi ǵylym dárejesine kóterdi, sóıtip Allanyń jasyryp qoıǵan shyndyǵyn aqylmen tabýdy usyndy. /1.64-65b/
Abaı onymen toqtaǵan joq, ol arab, parsy, osmanlynyń eskishe túrki tilin jáne orys tilin, qazaqtyń eski tilin meńgerip, sonymen birge Quran, súnne,ýsýl, fıh, aqıda bilimderin jaqsy bildi, bilim Abaıdyń rýhyna sińgen. Aıtar sózin júrektiń súzgisinen ótkizip, qaǵazǵa túsirgen álemdik uly oıshyl.
Lıahı ilimder áýeli adamnyń rýhyna sińedi, sosyn baryp ol tánde (boıynda) kórinis beredi. (Qazaqtyń ıslamy osylaı qalyptasqan bolatyn, keıin ókinishke oraı álsiredi). Aýzynda qansha jerden ilimi bolyp, is-áreketinde ımandylyq, mádenıettilik, izettilik, uıat, namys, jaýapkershilik t.b qundylyqtar bolmasa, ony kim deımiz? Demek bilim adam boıynda kórinýi kerek, sonda ǵana ol shynaıy bilimdi bolady.
Paıǵambarymyz týraly suraǵada Aısha (r.a) anamyz, Alla elshisiniń minezi, is-áreketi Quran demep pe edi? Abaıdy basqanyń aıtqany emes, óziniń óleńderi men qara sózderine zer salyp, shamamyz kelgenshe zerdelsek. Abaıdyń №7, №17,№19, №25, №31, №32, №43-shi qara sózderinde jas urpaqty, jalpy qazaqty ǵylym-bilimge shaqyrady, sonyń jolyn úıretedi. Bul Abaıdyń aǵartýshylyq, oıshyldyq qyry, ol óz aldyna úlken áńgime.
Kórkem shyǵarmadaǵy Abaıdyń negizinde halyqtyń túsinigi qalyptasqany shyndyq. “Abaı joly” romanyndaǵy Abaı bir ret te namaz oqymaıdy, biz soǵan qarap Abaı namaz oqymady deıtinder bar, sózimizdiń dáleldi bolýy úshin “Abaı joly” roman-epopeıasynan úzindi keltireıik:
“Abaı: -E, nemene, bul ne bar molla-qojań jınalyp, meni Mekege jibergeli jatyrsyńdar ma? Álde “basy namazǵa tıgen joq edi, Qudaı jolyna salaıyq, saýap alaıyq” dep júrsińder me? - dedi”./№4 tom, 321 bet./
Al Abaıdyń №12, №13, №16, №27, №28, №34,№35, №38, №45-shi qara sóziniń barlyǵy onyń namazda tereń oıǵa shomyp, Allaǵa jaqyn bolǵanynyń aıǵaǵy. Ony tek kókirek kózi ashylǵandar sezedi. Biz taǵy da romanǵa kezek bersek: “Al Dármen men Maǵash, Kákitaılar ózderi súısingen oılaryn asha almasa da, Abaı aıtqan jaılarǵa sonshalyq yntyǵa qyzyǵyp tyńdaıdy. Abaı áli sóılep otyr.
-Hatta, ol fılosof quran ishinde adam ılanǵysyz ertegiler de bar, ǵylym, farasat bilgen saý aqyldy adamdar ılanbaıtyn “jyn, sıqyr” sııaqtylarǵa balasha ılaný da bar deıdi. Eske alyńyzdarshy? “Álem tárakáıfa faǵǵala rabbýká bı ashabıl fıl” degen aıat qandaı edi? Iaǵnı, “Táńiri ıege kúfirlik keltirgendikten fıl qaýymyna qarsy, ǵajaıyp qustar kelip, ár adamnyń balasyna táńiriniń qahar tastaryn tastap óltirgeni káni!” deıdi ǵoı quranda. Osyǵan qalaı lıanýǵa bolady? Iakı, jáne de kúndegi bes ýaqyt namazda, myna Kókbaı oqyp júretin quran duǵalyǵy bar. “Qul aǵýzi bırabbıl falaq mınashárrıma halaqa, ýámınsharı náffásátı fıl ǵýqad” deıdi. Iaǵnı, “rabbyńnan saqta” dep sura, sıqyrshy kempirdiń shúbirekke túıip, áfsýn oqyp sıqyrlap tastaıtyn páleketinen saqta dep tile!” deıdi. Bul fılosof aıtqandaı, ózimiz osy kúnde ılanbaıtyn, baqsy-qushnashtyń sandyraǵyna ılanǵandyqty kórsetedi emes pe? Mine,“haqıkat” dep júrgenimizdiń keıbiri bara-bara osylaı oılaı bersek, sıyrquıymshaqtap baryp, áldene bop ketetini de bar!-dep kúlip toqtady.
Jas dostarynyń kóbi Abaımen qosa kúldi, Kókbaı budan aryǵa shydaı almaı, tysqa qaraı tartty. /№3 tom.30-31better./
Árıne, biz qazaqtyń dara talantty jazýshysyn jamandaýdan aýlaqpyz, oǵan zaman kináli, ol zamanda “saptaıaqpen as iship, sabyna qaraýyl qoıǵan” ker zamandaǵy týyndy ekeni barshaǵa aıan. Bizdiń oıymyz Abaıdyń ákesi Qunanbaıdy qaıta tanyǵanymyz sııaqty Abaıdy qaıta tanysaq.
Biz Abaıdy taný úshin alysqa barmaı-aq, Abaı atamyzdyń №38 qara sózin birge taldap kórsek:
“Eı, júregimniń qýaty, perzentterim!” -, dep Abaı atamyz sózin sabaqtaıdy: “Áýeli adam bir nárseni jaqsy kórýi kerek, jaqsy kórý úshin adamda adamgershilik, aqyl, ǵylym bolýy shart. Al bularǵa jetý úshin adam boıynda jaqsy qasıettermen birge deni saý bolý. Buǵan taǵy ortanyń(ot basy, qoǵam, dos) áserin qosady. Adamnyń ǵylym-bilimge mahabbaty oıansa, sol adam bolady, sodan soń Allany tanıdy, ózin tanıdy, aınalasyn tanıdy, jaqsy men jamandy ajyratady. Áýeli balany bastan durys tárbıeleý kerek, bolmasa ol bala jarym adamǵa, jarym musylmanǵa aınalady. Ondaı baladan kemel adam shyqpaıdy. Alla Haqıqat, oǵan tek adam shynaılyqpen jaqyndaıdy. Adam ǵylymy-bilimi arqyly ár nárseniń ishki syryn bilýge, haqıqatqa, shyndyqqa umtylýy kerek. Ǵylym Allanyń bir sıpaty áıtse ǵalym adam Allaǵa ǵashyq bolýy kerek, shynaıy ǵylymdy izdegen adam dúnıe-múlik, mansaptan, aqshadan boıyn aýlaq ustaı alady, sonda ǵana ol shyn ǵalymǵa aınalady. Eger ǵalym ataq-abyroı, mal tappaq bolsa, onyń ǵylymy shala, adamgershiligi de joq bolady. Adamdy ataq pen abyroı, mal ózi izdep tapsa, onda ol adamdyǵyna zııan emes. “Allany súıip, shyndyqty bilmek bolsań jaqsylap tyńda”,- dep Abaı atamyz sózin jańarta jalǵaıdy. “Iman - degenimiz tek senim ǵana emes dep ımannyń alǵashqy úsh shartyn eske salady, sen ıman keltirseń óziń úshin keltiresiń, ıman keltirmeseń de Alla taǵalada eshbir kemshilik joq. Alla bizge muqtaj emes, biz Allaǵa muqtajbyz. Ózińdi Allanyń quly dep bilip, sol jolda júr.
Siz Allanyń uly esimderi men sıpattaryna ıman keltiresiz, Onyń “Tiri, Ǵylym, Qudiret, Kórýshi, Bilýshi, Qalaýshy, Sóıleýshi, Boldyrýshy” /2./ sıpattary bar, Alla bizdi óziniń osy segiz sıpatymen jaratqan, onda biz Alladan bet buryp basqa qandaı joldy tańdaımyz, qandaı musylman bolamyz? Jaratýshynyń kórkem esimderin jaqsylap maǵynasyn bilmesek, Allany durys tanı almaımyz. Árıne, Allany biz azdap bilsek te jetip jatyr, Allany tolyq taný, túgelimen bilý esh múmkin emes, Allanyń zaty turmaq, hıkimetine eshbir ǵalym-ǵulamanyń aqyly jetpeıdi. Alla taǵala ólsheýsiz, bizdiń aqylymyz ólsheýli, áıtse ólsheýli men ólsheýsizdi qaıtip ólsheımiz? Kitaptarda Alla taǵalanyń biz biletin segiz sıpaty men toqsan toǵyz túrli kórkem esimderi aıtylady, al biz bilmeıtin Alla taǵalanyń sansyz esimderi bar, ǵalamnyń ishinde ǵalamdar bar shyǵar. Isin kórde isteýshini tany.“Allanyń “Kórýshi, Bilýshi, Qalaýshy, Sóıleýshi, Boldyrýshy” sıpattary Óziniń “Ǵylym men Qudiret” sıpatyn bizge ashyqtap túsindiredi, sen aspanǵa qara, jerge qara, ortasyndaǵylarǵa qara, Onyń jaratqan árbir zaty hıkmetpen, sheber ornalastyrlyǵan, oǵan siz ben bizdiń aqylymyz jetpeıdi. Adamǵa Alla taǵala aqyl, qaırat, kúsh berip, ózine boısunýdy buıyrdy. Bolmasa adasady. Allanyń Raqyman(Raqymdy), Rahım(Qaıyrymdy),Ǵafýr(Keshirimdi),Ýadýd(Aqpeıil), Hafız(Saqtaýshy),
Sattar(Aıypty jabýshy), Razzaq(Ryzdyq berýshi), Nafıǵ(Napaqa berýshi), Ýakıl(Qorǵashy), Latıf(Iltıpatty) /2./ esimderin ulyqtap Alla taǵalnyń bul ǵalamdy aqyl jetpeıtin etip jaratqan. Mysalǵa: jansyz zattardan(sýdan, shópten) paıda alatyn tirshilik ıesi etip haıýandy jaratty, al adamǵa sol haıýandy baqtyryp, odan alǵan paıdasyn (ony jeýdi, minýdi) hııamette suralmaıtyn etip jaratty. Adam balasy basqa úlkendi-kishli isteri úshin maqsharda jaýap beredi, onyń ózi Allanyń bizdi jaqsy kórgendigi, ádildigi. Alla taǵalanyń adamdy erekshe ilimimen jaratqan, adam dene bitimine bir-birlep zer sala qaraıdy, dene múshelerimizdiń sonshama úılesimmen, kemel jaratylǵanyna tańǵalady. Jartýshynyń adamǵa bergen nyǵmetterin sanap taýsa almaısyń, jer betine Alla taǵala adam úshin qısapsyz dastarhan jaıyp qoıǵan, olar esh taýsylmaıdy, jerdiń betinde adamnyń meniki deıtin eshteńesi joq bári Allaniki. Al ǵylymdy meńgerip, óner tapsań, jańalyq ashsań taǵy sol Allanyń bergen aqylymen, densaýlyǵymen, kúshimen taptyń. “Alla bizdi jaqsy kórgen soń osynyń bárin berdi, biz de Allany jaqsy kórýimiz, qulshylyq jasaýmyz paryz”,- deıdi hakim Abaı. Taǵy bir tyń taqyrypty Abaı atamyz bylaı bastaıdy: “Alla taǵalanyń pendelerine salǵan joly qandaı? Ony kóbi bilmeıdi. Alla taǵala adamǵa tereń oılan deıdi. “Eger sen Allany súıseń, Ol da seni súıedi. Adamdarǵa jaqsylyq jasa, óıtkeni Alla jaqsylyq jasaýshyny jaqsy kóredi. Allaǵa ıman keltirip, jaqsy ister isteıtin adam jánatqa barady. Kimniń uıaty joq bolsa, onyń ımany joq. Kim ádiletsiz bolsa, sol ımansyz”- degen aıat-hadıstermen bastap, Qurannyń ishi tolǵan izgilik, adamdy tek jalań ıman qutqarmaıdy, sol ımanyń ón boıyńnan kórinsin,- deıdi ǵulama. Adam ár kez Allaǵa shúkirin, raqmetin aıtsa, onda ol jaqsy adam, sodan onyń ıman kúsheıedi. Sen áý basta talaptanyp musylman bolasyń, sodan soń adam bolasyń, solaı shynshyl, izigilik jolyndaǵy danalyqa talpynasyń.
Alla o bastan adamdy ǵylymǵa qushtar, raqymdy, ádiletti etip jaratqan, al endi osy qasıetterdi ary qaraı damytý ne sóndirý ár adamnyń óz isi. Osy qasıetterdi kemeline jetkizgenniń eń myqtysy paıǵambar, sodan soń áýlıe, odan soń hakim, eń sońǵysy tolyq musylman”,- dep topshylaıdy dana Abaı. “Paıǵambar men Áýlıelerniń júrek kózi ashylǵan Allanyń shynaıy quldary, olar Allaǵa shyn ǵashyq bolǵandar-dúnıede tek aqretin oılaǵandar. Al Hakimder bolsa, dúnıelik isterdi aqrettik iske aınaldyrǵandar, bári bir Allany ulyqtaıdy. Olarda nápsi degen bolmaıdy. Adam pendesiniń eń sońǵy rýhanı bıik dárejesi áýlıelik dep baǵamdasaq, áýlıeniń bári dúnıeni tárki etti desek, sonda maldy kim baǵady, dushpandy kim toqtatady, kıimdi kim toqıdy, astyqty kim egedi, Allanyń pendeleri úshin jaratqan qazynalaryn kim jınaıdy?”- dep shekten shyqpaýdy aıtady. “Árıne, kúnádan tıylǵan túrde haram, makrýh jemeı, taza dúnıe tap, Allaǵa shúkir et”-, dep sózin túıedi Abaı. “Allaǵa baılan da háreket et, sebebin jasa, sonda elge jem bolmaısyń”. “Endi ne musylman emes, ne kápir emes orta jolda júrseń, sol jaman”,- dep jıirkenedi. “Áýlıelerdiń barlyǵyn dúnıeden bezgen dep aıta almaımyz, naǵyz áýlıe, ol dúnıeni qolynda ustap tursa da, júregi tek Alla dep soǵady”. Syrty halyqpen, ishi Haqpen bolǵandar naǵyz kemel adamdar. Adamdy buzatyn nárse, ol - adasýshylyq, bilimsizdik, nadandyq, jat toptyń artynan ketý solaı tarıhqa kirý. Bilim syrtqy jáne ishki bilim bolyp bólinedi. Syrtqy bilimdi ustanǵandar tek aqylymen jumys jasaıdy, olar ǵalym atanady, árbir ǵalym hakim emes, al árbir hakim ol ǵalym. Hakimder tek óz rýhyn, júregin tyńdaıdy, olardyń aqyly soǵan baǵynady, olar adaspaıdy.
Iman eki túrli bolady, biri bireýge erip, ýaǵyz tyńdap, kitap oqyp jetken naqylı ıman bolsa, endi biri, ol hakimderdiń ımany, ol (Iaqın), shynaıy tereń oımen, júrektiń kózimen ózi Haqty tanyǵan ǵaqlı ıman. Adamnyń jaqsysy adamǵa paıda keltirgen adam” dep Paıǵambarymyzdyń hadısimen sózin tuzdyqtaǵan Abaı, “ Zaman ózgeredi, biraq qaǵıdalar ózgeremeıdi. Meniń zamanymnyń moldalary hakimderge dushpan”,“ moldalar bilimsiz, olar arab, parsydan azdap til syndyrsa, sosyn birli jarym, bolymsyz sóz jattap, shala bilgenine máz bolyp, elge paıdasy tımek turmaq, eldi shatastyryp bitiredi”,- dep ashynady. “Olardyń bilimi tek birdi-ekili, aýzynda ǵana, rýhyna bilim sińbegen, naǵyz buzyqtar sol. Olar shyn sózge or qazady, al shyn sóz ol Allanki, olar sonda kimder?”,- dep sózin sabaqtaıdy. “Túrkııada eski formattaǵy medreseler zamanǵa qaraı jańartylyp, áskerı mektep, túrli dúnıelik bilimder qosa oqylatyn meketep bolǵan. Al myna moldalar sol baıaǵy eski medresede oqyǵan, olar ǵylymdy paıdasyz kóredi, búgingi tirshilik dúnıesinde nadan, essizge aınalady, ne olardyń tirlikke beıimi joq, solaı olar el aldaýdan basqaǵa jaramaıdy, olardyń bilimi shynaıy bolmaǵasyn, júrekten shyqpaıdy, ondaı bilimniń adamǵa esh paıdasy bolmaıdy. Olardyń aqylyn jónge salatyn Allanyń nury júreginde joq, endi tirshilikke beıimi bolmaǵasyn, kedeı bolady, solaı joqshylyq adamdy haıýandandyryp jiberedi”,- dep sózin túıindeıdi oıshyl Abaı. Dúnıe ǵylymyn bilmeý ol zııandy, ol Quranda sógilgen. “Biz árıne ǵylymdy malǵa sat demeımiz, ǵylym arqyly óner taýyp, kásipten, sonda mal ózi izdeıdi”,- deıdi. Biraq bizdiń ónerimiz sharıǵattyń zańyna sáıkes bolsyn, ár kez Allanyń kórip turǵanyn sezine bilý kerek. Sonymen birge óz zamanynyń ıshandaryn synaıdy, olardyń bilimsizdigin alǵa tartady, solaı ózderinshe tarıhat qalyptastyrǵanyna jany ashıdy. Olardyń tek el aldap júrgenine ókinedi. Alla joly sheksiz, onyń eshkim túbine jetpeıdi, kimde-kim sol jolǵa júrýdi ózine shart etse, ol taza musylman, tolyq adam delinedi. Dúnıe qýsań óz paıdańa, eger sol dúnıeńmen, aqylyńmen adamǵa kómek berseń, pendege jaqsylyq jasaý maqsatynda bolsań ol Qudaı joly. Ókinishe oraı, kóp adamnyń maqsaty basqa, tek ózin oılaıdy, olar sándene kıinip, qur maqtanady, odan ne shyqty? Maqtanshaq adam ol ishitar, kúnshil bolady. Alla taǵala seniń syrtyńa qaramaıdy, júregińe qaraıdy, eger adam jamanshylyqtyń arasyna júrip ózin taza ustaı alsa ol adam, al eger ózin basqalardan artyq sanasa onda onyń quryǵany, al endi elge qastyq jasaý, basqalardy qorlaý ol naǵyz haıýandyq. Barlyq adam balasyn qor qylatyn úsh nárse: nadandyq(haıýandyq), erinshektik(jigersizdik, uıatsyzdyq, kedeılik), zalymdyq(jyrtqysh haıýandyq). Qudaı taǵala barlyq nárseni sebepsiz jaratpady, ári onyń bárin bir hıkmetpen jaratty, demek, nadandyqtan qutylýǵa talaptanýdy, talaptanýǵa nıet etýdi sebep etti. Adam bilimi arqyly týra jolǵa túsedi, mine osylaı bárin Alla bir-birine baılaǵan, biz sony túsinsek. Al siz namaz oqýǵa nıet ettińiz, bul sizdiń ishki ımanyńyzdan, onyń syrtqy kórinisi tolyq dáret alý, namazǵa turý, al endi siz namazda Allany kórip turmyn, ne Alla meni kórip tur dep sezine alsań ol seniń ishki ımanyńnan. “Eger kúzetshi tek oıaý turmyn dep kúzetip turǵan nársesin bilmese, onyń nesi kúzet?”,- dep mysal beredi. Sóz sońynda Abaı atamyz dáretten bastap, namyzdyń ishi men syrtyna óte jińishkelikpen toqtalady. Namazdaǵy birinshi sájde ol seniń jerden jaralǵanńdy rastaýyń, ekinshi sájde sol qara jerge qaıtatynyńa maquldyq tanytqanyń, al ortadaǵy bas kótergeniń seniń qaıta tirilip suraqqa jaýap beretinińdi qostaǵanyń. “Osy sózderden ǵıbarat aldyńyz ba?”,- dep suraq bere sózin tamamdaıdy./3./
Al Abaı atamyzdyń Qalǵan 30 sózi derlik, Qazaq psıhologııasy men qoǵamyndaǵy kemshilikterdi saralaı taldaıdy jáne ony sheshýdiń jolyn ıslamdyq qundylyqtardy “tez” etip soǵan salyp túzeýge shaqyrady.
Paıdalanǵan ádebıetter:
- Qydyrbek Álqojaev “Abaı estetıkasy jáne ıslam” An-Arys baspasy, Almaty 2007jyl
- Sádýaqas Ermatuly Ermatov (orys tilinen aýdarǵan) “Allanyń 99 ǵajaıy esimi” mereı baspasy, Almaty, 2006 jyl
- Akbar majıt, Sý joý shoıń “Abaı aqylııalary” QHR ulttar baspasy, Beıjiń.1995 jyl
- Muhtar Áýezov “Abaı joly” №3,4 tom, Jazýshy baspasy, Almaty 2013jyl
Nurhalyq Ábdiraqyn
Abai.kz
