"Qazaq halqy" dese köz aldymyzǧa yqylym zamanyndaǧy jauǧa şapqan batyr babalarymyz, danagöi halqymyz, keŋ baitaq dalamyz bırden eske tüsedı. Älı künge deiın, zertteuşıler 200 jyl uaqyt boiy «qazaq» terminınıŋ şyǧu törkının onyŋ sematikasyn aşuǧa tyrysuda. Dei tūrǧanmen aşylmaǧan syr, zerttelmegen derekter qanşama. Jalpy aitqanda qazaq ūlttynyŋ ömır salty, mädenietı tereŋ tarih qoinauynda jatyr desede bolady.
Qazaq halqy jaratylysynan «dalanyŋ erkesı» boldy. Jazyq dala men köşpelı ömır salty olardyŋ bolmysy. Sonymen qosa dını, tılı, salt-sanasy, mädenietı tas betıne qaşalyp jazylǧan öşpes özındık ızın qaldyrdy. Qazaq dalasynda handyqtyŋ qūryluy men şaryqtau kezeŋı, Kışı jüzdıŋ Reseige qosyluy, Orta jüzdı jaulap alu, daladaǧy toitarys, Ūly jüzdıŋ baǧynuy jäne Orta Aziiany jaulau siiaqty siujetter negızınde Qazaq handyǧynyŋ tarihy baiandaldy.
Qazaq handyǧynyŋ qūrylu tarihy M.Olkottyŋ «Qazaqtar» 1986 jylǧy kıtabynda jan-jaqty jazylǧan. Olkott jazba derekközde qazaqtyŋ köşpelı memleketınıŋ naqty qaşan jäne qalai qūrylǧany turaly barynşa ädıl pıkır bıldıredı. Osy uaqytqa deiın de, keiın de barşa älemdı tolǧandyrǧan sūraq: qazaq sözınıŋ qaidan şyqqany turaly bolyp otyr?! Tarih betterınde «Qazaq» sözınıŋ etnonimı turaly köptegen boljamdar bar. Sonyŋ ışınde kavkaz boljamy, maŋǧol, enesai, qarlyq, tıptı parsy, saq boljamdary kezdesedı. Kavkaz boljamynda keibır ǧalymdar Vizantiia imperatory Konstantin Bagrianorodnyidyŋ X ǧasyrdyŋ orta şenındegı, Kavkazdyŋ soltüstık batysynda jatqan “Kazahiia elı”turaly aitqan mälımetterın keltıredı. N.M Karamzin, A.Vamberi t.b ǧalymdar osynyŋ negızınde Qazaq halqy X ǧasyrdan bastap belgılı bolǧan degen tūjyrym jasaidy. Bıraq tüpnūsqada grekşe “z” ärpı emes, “s” ärpımen berılgen derekterde, el atauy kasahiia dep oqyluǧa tiıs dep qaiyrady. V.Minorskii Konstantin Bagrianorodnyi habaryn tüsındıre kele, Kasahiia dep kasogtardy aitqan. Nemıs şyǧystanuşysy İ. Markvart būl ekı söz bır ǧana etnos — kasogtardyŋ atauynan dep tüsındırse, osy tūsta «Kazahiia» jäne «Qazaq» elınıŋ atauyn ūqsastyru tarihşylardyŋ atap aitqanda, mūsylmandar düniesınıŋ jazbaşa derektemelerınen alynǧan materialdardy tartu mümkındıgı orasan zor qoljetımdılıkke ie boldy.
Moŋǧol boljamy. Moŋǧol halqy qazırde qazaqtardy Hasag dep ataidy. Fin altaişysy G. İ. Ramstedt jäne A. A. Semionov qazaq terminın «Qasiettı jylnamada» XIII ǧasyrda “hasag-tergen” arba ūǧymy bar söz tırkesınen şyǧarady. Hasag-tergen monǧol sözın sözbe-söz audarǧanda, Hasag-qazaq atauy, terg-arba, qazaq-arba degen maǧynany bıldıredı. Al Enesai boljamynyŋ derekterı bylai söileidı. Äigılı türkıtanuşy V. V. Radlov Enesai özenınıŋ töŋıregındegı könetürkı mūralarynan könetürkışe: «Qazǧaqym oǧlym — «menıŋ asyrap alǧan ūldarym» degen tırkestı tapqan. Qazǧaq jäne qazaq sözderınıŋ dybys jäne maǧyna ūqstastyqtaryna süiene otyryp, V. P. Iýdin "ǧ" dybysy soŋyna tüsıp qalyp, qazaq terminıne ainaldy dep boljam şyǧarǧan. Būl közqaras türkı tılderınıŋ tarihi fonetikalyq zaŋdylyqtarymen üilespeitıdıkten, mamandar tarapynan qoldau tabylmady.
Tarihta aty belgılı, arheologiialyq qazba derektermen de däleldengen, ata jūrtymyzda ömır sürdı degen alǧaşqy taipalardyŋ bırı – Saqtar. «Qazaq» sözınıŋ şyǧuy turaly ǧalymdar men zertteuşılerdıŋ pıkırlerın tūjyrymdap, mynandai qorytyndy jasauǧa bolady: – «Qazaq» sözı «qas» jäne «saq» ataularynyŋ bırıguınen şyqqan” Ejelgı “saq” taipasynyŋ atauy zamanǧa sai qūbylyp özderı mekendeitın jerdegı köldıŋde atauyda saq kasbi atanyp,būl ūltyŋda aty “Qazaq” sözı qalptasqan «qas» jäne «saq».«Qazaq» sözı «erıktı adam» degen maǧynany bıldırgen. Taǧy bır erekşe ūqsas maǧynasy “Qazaq” sözı “erkın el”, “erkın adamdar”- degen maǧana beredı. Däl osy pıkırge ūqsas, Abai men zamandas bolǧan filosof Şäkerım Qūdaiberdıūly qazaqtar jailı bylai deidı: «qazaq» sözınıŋ maǧynasy öz aldyna el bolyp, erkın jürgen halyq dep jazypty. Qortyndylai kele, qazaqtyŋ ata-baba qanyna bıtken batyldyǧyn, qyrandai qyraǧy samǧaityn erkındın, ūly tūlǧalarymyzdyŋ ösietın boiymyzdan joǧaltpauymyz qajet. Sonda ǧana bız ūlt köşbasşysy N.Ä. Nazarbaev aitqandai «Mäŋgılık el» bolarymyz haq!
Bates Malikqyzy
Ūqsas jaŋalyqtar
