"Qazaq halqy" dese kóz aldymyzǵa yqylym zamanyndaǵy jaýǵa shapqan batyr babalarymyz, danagóı halqymyz, keń baıtaq dalamyz birden eske túsedi. Áli kúnge deıin, zertteýshiler 200 jyl ýaqyt boıy «qazaq» termıniniń shyǵý tórkinin onyń sematıkasyn ashýǵa tyrysýda. Deı turǵanmen ashylmaǵan syr, zerttelmegen derekter qanshama. Jalpy aıtqanda qazaq ulttynyń ómir salty, mádenıeti tereń tarıh qoınaýynda jatyr desede bolady.
Qazaq halqy jaratylysynan «dalanyń erkesi» boldy. Jazyq dala men kóshpeli ómir salty olardyń bolmysy. Sonymen qosa dini, tili, salt-sanasy, mádenıeti tas betine qashalyp jazylǵan óshpes ózindik izin qaldyrdy. Qazaq dalasynda handyqtyń qurylýy men sharyqtaý kezeńi, Kishi júzdiń Reseıge qosylýy, Orta júzdi jaýlap alý, daladaǵy toıtarys, Uly júzdiń baǵynýy jáne Orta Azııany jaýlaý sııaqty sıýjetter negizinde Qazaq handyǵynyń tarıhy baıandaldy.
Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhy M.Olkottyń «Qazaqtar» 1986 jylǵy kitabynda jan-jaqty jazylǵan. Olkott jazba derekkózde qazaqtyń kóshpeli memleketiniń naqty qashan jáne qalaı qurylǵany týraly barynsha ádil pikir bildiredi. Osy ýaqytqa deıin de, keıin de barsha álemdi tolǵandyrǵan suraq: qazaq sóziniń qaıdan shyqqany týraly bolyp otyr?! Tarıh betterinde «Qazaq» sóziniń etnonımi týraly kóptegen boljamdar bar. Sonyń ishinde kavkaz boljamy, mańǵol, enesaı, qarlyq, tipti parsy, saq boljamdary kezdesedi. Kavkaz boljamynda keıbir ǵalymdar Vızantııa ımperatory Konstantın Bagrıanorodnyıdyń X ǵasyrdyń orta shenindegi, Kavkazdyń soltústik batysynda jatqan “Kazahııa eli”týraly aıtqan málimetterin keltiredi. N.M Karamzın, A.Vamberı t.b ǵalymdar osynyń negizinde Qazaq halqy X ǵasyrdan bastap belgili bolǵan degen tujyrym jasaıdy. Biraq túpnusqada grekshe “z” árpi emes, “s” árpimen berilgen derekterde, el ataýy kasahııa dep oqylýǵa tıis dep qaıyrady. V.Mınorskıı Konstantın Bagrıanorodnyı habaryn túsindire kele, Kasahııa dep kasogtardy aıtqan. Nemis shyǵystanýshysy I. Markvart bul eki sóz bir ǵana etnos — kasogtardyń ataýynan dep túsindirse, osy tusta «Kazahııa» jáne «Qazaq» eliniń ataýyn uqsastyrý tarıhshylardyń atap aıtqanda, musylmandar dúnıesiniń jazbasha derektemelerinen alynǵan materıaldardy tartý múmkindigi orasan zor qoljetimdilikke ıe boldy.
Mońǵol boljamy. Mońǵol halqy qazirde qazaqtardy Hasag dep ataıdy. Fın altaıshysy G. I. Ramstedt jáne A. A. Semıonov qazaq termınin «Qasıetti jylnamada» XIII ǵasyrda “hasag-tergen” arba uǵymy bar sóz tirkesinen shyǵarady. Hasag-tergen monǵol sózin sózbe-sóz aýdarǵanda, Hasag-qazaq ataýy, terg-arba, qazaq-arba degen maǵynany bildiredi. Al Enesaı boljamynyń derekteri bylaı sóıleıdi. Áıgili túrkitanýshy V. V. Radlov Enesaı ózeniniń tóńiregindegi kónetúrki muralarynan kónetúrkishe: «Qazǵaqym oǵlym — «meniń asyrap alǵan uldarym» degen tirkesti tapqan. Qazǵaq jáne qazaq sózderiniń dybys jáne maǵyna uqstastyqtaryna súıene otyryp, V. P. Iýdın "ǵ" dybysy sońyna túsip qalyp, qazaq termınine aınaldy dep boljam shyǵarǵan. Bul kózqaras túrki tilderiniń tarıhı fonetıkalyq zańdylyqtarymen úılespeıtidikten, mamandar tarapynan qoldaý tabylmady.
Tarıhta aty belgili, arheologııalyq qazba derektermen de dáleldengen, ata jurtymyzda ómir súrdi degen alǵashqy taıpalardyń biri – Saqtar. «Qazaq» sóziniń shyǵýy týraly ǵalymdar men zertteýshilerdiń pikirlerin tujyrymdap, mynandaı qorytyndy jasaýǵa bolady: – «Qazaq» sózi «qas» jáne «saq» ataýlarynyń birigýinen shyqqan” Ejelgi “saq” taıpasynyń ataýy zamanǵa saı qubylyp ózderi mekendeıtin jerdegi kóldińde ataýyda saq kasbı atanyp,bul ultyńda aty “Qazaq” sózi qalptasqan «qas» jáne «saq».«Qazaq» sózi «erikti adam» degen maǵynany bildirgen. Taǵy bir erekshe uqsas maǵynasy “Qazaq” sózi “erkin el”, “erkin adamdar”- degen maǵana beredi. Dál osy pikirge uqsas, Abaı men zamandas bolǵan fılosof Shákerim Qudaıberdiuly qazaqtar jaıli bylaı deıdi: «qazaq» sóziniń maǵynasy óz aldyna el bolyp, erkin júrgen halyq dep jazypty. Qortyndylaı kele, qazaqtyń ata-baba qanyna bitken batyldyǵyn, qyrandaı qyraǵy samǵaıtyn erkindin, uly tulǵalarymyzdyń ósıetin boıymyzdan joǵaltpaýymyz qajet. Sonda ǵana biz ult kóshbasshysy N.Á. Nazarbaev aıtqandaı «Máńgilik el» bolarymyz haq!
Bates Malıkqyzy
