"قازاق حالقى" دەسە كوز الدىمىزعا ىقىلىم زامانىنداعى جاۋعا شاپقان باتىر بابالارىمىز، داناگوي حالقىمىز، كەڭ بايتاق دالامىز بىردەن ەسكە تۇسەدى. ءالى كۇنگە دەيىن، زەرتتەۋشىلەر 200 جىل ۋاقىت بويى «قازاق» تەرمينىنىڭ شىعۋ توركىنىن ونىڭ سەماتيكاسىن اشۋعا تىرىسۋدا. دەي تۇرعانمەن اشىلماعان سىر، زەرتتەلمەگەن دەرەكتەر قانشاما. جالپى ايتقاندا قازاق ۇلتتىنىڭ ءومىر سالتى، مادەنيەتى تەرەڭ تاريح قويناۋىندا جاتىر دەسەدە بولادى.
قازاق حالقى جاراتىلىسىنان «دالانىڭ ەركەسى» بولدى. جازىق دالا مەن كوشپەلى ءومىر سالتى ولاردىڭ بولمىسى. سونىمەن قوسا دىنى، ءتىلى، سالت-ساناسى، مادەنيەتى تاس بەتىنە قاشالىپ جازىلعان وشپەس وزىندىك ءىزىن قالدىردى. قازاق دالاسىندا حاندىقتىڭ قۇرىلۋى مەن شارىقتاۋ كەزەڭى، كىشى ءجۇزدىڭ رەسەيگە قوسىلۋى، ورتا ءجۇزدى جاۋلاپ الۋ، دالاداعى تويتارىس، ۇلى ءجۇزدىڭ باعىنۋى جانە ورتا ازيانى جاۋلاۋ سياقتى سيۋجەتتەر نەگىزىندە قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى باياندالدى.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى م.ولكوتتىڭ «قازاقتار» 1986 جىلعى كىتابىندا جان-جاقتى جازىلعان. ولكوتت جازبا دەرەككوزدە قازاقتىڭ كوشپەلى مەملەكەتىنىڭ ناقتى قاشان جانە قالاي قۇرىلعانى تۋرالى بارىنشا ءادىل پىكىر بىلدىرەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن دە، كەيىن دە بارشا الەمدى تولعاندىرعان سۇراق: قازاق ءسوزىنىڭ قايدان شىققانى تۋرالى بولىپ وتىر؟! تاريح بەتتەرىندە «قازاق» ءسوزىنىڭ ەتنونيمى تۋرالى كوپتەگەن بولجامدار بار. سونىڭ ىشىندە كاۆكاز بولجامى، ماڭعول، ەنەساي، قارلىق، ءتىپتى پارسى، ساق بولجامدارى كەزدەسەدى. كاۆكاز بولجامىندا كەيبىر عالىمدار ۆيزانتيا يمپەراتورى كونستانتين باگريانورودنىيدىڭ X عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى، كاۆكازدىڭ سولتۇستىك باتىسىندا جاتقان “كازاحيا ەلى”تۋرالى ايتقان مالىمەتتەرىن كەلتىرەدى. ن.م كارامزين، ا.ۆامبەري ت.ب عالىمدار وسىنىڭ نەگىزىندە قازاق حالقى X عاسىردان باستاپ بەلگىلى بولعان دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. بىراق تۇپنۇسقادا گرەكشە “ز” ءارپى ەمەس، “س” ارپىمەن بەرىلگەن دەرەكتەردە، ەل اتاۋى كاساحيا دەپ وقىلۋعا ءتيىس دەپ قايىرادى. ۆ.مينورسكي كونستانتين باگريانورودنىي حابارىن تۇسىندىرە كەلە، كاساحيا دەپ كاسوگتاردى ايتقان. نەمىس شىعىستانۋشىسى ي. ماركۆارت بۇل ەكى ءسوز ءبىر عانا ەتنوس — كاسوگتاردىڭ اتاۋىنان دەپ تۇسىندىرسە، وسى تۇستا «كازاحيا» جانە «قازاق» ەلىنىڭ اتاۋىن ۇقساستىرۋ تاريحشىلاردىڭ اتاپ ايتقاندا، مۇسىلماندار دۇنيەسىنىڭ جازباشا دەرەكتەمەلەرىنەن الىنعان ماتەريالداردى تارتۋ مۇمكىندىگى وراسان زور قولجەتىمدىلىككە يە بولدى.
موڭعول بولجامى. موڭعول حالقى قازىردە قازاقتاردى حاساگ دەپ اتايدى. فين التايشىسى گ. ي. رامستەدت جانە ا. ا. سەميونوۆ قازاق تەرمينىن «قاسيەتتى جىلنامادا» XIII عاسىردا “حاساگ-تەرگەن” اربا ۇعىمى بار ءسوز تىركەسىنەن شىعارادى. حاساگ-تەرگەن مونعول ءسوزىن سوزبە-ءسوز اۋدارعاندا، حاساگ-قازاق اتاۋى، تەرگ-اربا، قازاق-اربا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال ەنەساي بولجامىنىڭ دەرەكتەرى بىلاي سويلەيدى. ايگىلى تۇركىتانۋشى ۆ. ۆ. رادلوۆ ەنەساي وزەنىنىڭ توڭىرەگىندەگى كونەتۇركى مۇرالارىنان كونەتۇركىشە: «قازعاقىم وعلىم — «مەنىڭ اسىراپ العان ۇلدارىم» دەگەن تىركەستى تاپقان. قازعاق جانە قازاق سوزدەرىنىڭ دىبىس جانە ماعىنا ۇقستاستىقتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ۆ. پ. يۋدين "ع" دىبىسى سوڭىنا ءتۇسىپ قالىپ، قازاق تەرمينىنە اينالدى دەپ بولجام شىعارعان. بۇل كوزقاراس تۇركى تىلدەرىنىڭ تاريحي فونەتيكالىق زاڭدىلىقتارىمەن ۇيلەسپەيتىدىكتەن، ماماندار تاراپىنان قولداۋ تابىلمادى.
تاريحتا اتى بەلگىلى، ارحەولوگيالىق قازبا دەرەكتەرمەن دە دالەلدەنگەن، اتا جۇرتىمىزدا ءومىر ءسۇردى دەگەن العاشقى تايپالاردىڭ ءبىرى – ساقتار. «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋى تۋرالى عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىن تۇجىرىمداپ، مىنانداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى: – «قازاق» ءسوزى «قاس» جانە «ساق» اتاۋلارىنىڭ بىرىگۋىنەن شىققان” ەجەلگى “ساق” تايپاسىنىڭ اتاۋى زامانعا ساي قۇبىلىپ وزدەرى مەكەندەيتىن جەردەگى كولدىڭدە اتاۋىدا ساق كاسبي اتانىپ،بۇل ۇلتىڭدا اتى “قازاق” ءسوزى قالپتاسقان «قاس» جانە «ساق».«قازاق» ءسوزى «ەرىكتى ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن. تاعى ءبىر ەرەكشە ۇقساس ماعىناسى “قازاق” ءسوزى “ەركىن ەل”، “ەركىن ادامدار”- دەگەن ماعانا بەرەدى. ءدال وسى پىكىرگە ۇقساس، اباي مەن زامانداس بولعان فيلوسوف شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى قازاقتار ءجايلى بىلاي دەيدى: «قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ءوز الدىنا ەل بولىپ، ەركىن جۇرگەن حالىق دەپ جازىپتى. قورتىندىلاي كەلە، قازاقتىڭ اتا-بابا قانىنا بىتكەن باتىلدىعىن، قىرانداي قىراعى سامعايتىن ەركىندىن، ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ وسيەتىن بويىمىزدان جوعالتپاۋىمىز قاجەت. سوندا عانا ءبىز ۇلت كوشباسشىسى ن.ءا. نازارباەۆ ايتقانداي «ماڭگىلىك ەل» بولارىمىز حاق!
باتەس ماليكقىزى
