Genri Djon Hains — amerikalyq käsıpker, ketchuptıŋ atasy, «H.J. Heinz» korporasiiasynyŋ negızın qalauşy. Ol — naryqta bäsekeles şydatpaǧan innovator, as üidıŋ araiyn kırgızgen aspaz.
Genri Djon Hains 1844 jyly 11-qazanda Pensilvaniia ştatyndaǧy Pitsburg qalasyndaǧy nemıs janūiasynda tuǧan. Üidıŋ tūŋǧyşy Genri Hains balalyq şaǧynyŋ köp bölıgın oiyn alaŋynda emes, esık aldyndaǧy şaǧyn egınjaida ötkızdı. 8 jasynan bastap aqjelkek (tamaqqa qosylatyn ösımdık) ezudı, saŋyrauqūlaq marinadtaudy, qiiar tūzdaudy üirenıp, olardy körşılerıne, auyldastaryna satady. Bolmysynan käsıpker bolyp jaratylǧan Genri 12 jasynda 3,5 akr (14 myŋ şarşy metr) egınjaidan bıtık önım alyp, qaladaǧy azyq-tülık dükenderıne jetkızıp beretın. Ata-anasy Genridıŋ sviaşennik boluyn armandaǧanmen, taǧdyr ony jolyn basqa arnaǧa būrdy. 17 jasqa deiın jinaǧan 2 400 dollarynyŋ arqasynda biznes kolledjın tämamdap, buhgalter mamandyǧynyŋ iesı atanady. Odan soŋ azǧana uaqyt äkesınıŋ kırpış zauytynda qyzmet atqarǧanymen, Genri Hains kökönıs biznesınen qol üzıp kete almady.
1869 jyly körşısı Klarens Noublmen bırıgıp, «Heinz & Noble» käsıpornyn qūrady. Kökönıs türlerınen daiarlanatyn azyq-tülık önımderın şyǧarumen ainalysatyn käsıporynnyŋ tez boi köteruıne Hainstyŋ tūtynuşylardyŋ jüregıne jol tapqan ädısı sebepker boldy. Ol kezde kökönısten jasalǧan önımder jasyl tüstı qūtyǧa salynyp satylatyn. Qūtynyŋ ışındegı önımnıŋ körınbeuı klientterdıŋ kökıregıne köp küdık ūialatuşy edı. Baspasöz betınde ūzaq saqtalǧan uly azyqtar men aǧaş ūntaǧy qosylǧan jaramsyz önımder turaly maqalalar basylyp, tūtynuşylar arasynda jiı ürei tuyp jürgen kez. Hains pen Noubl aldymen qaladaǧy möldır tüstı äinek bankıler men şölmekterdıŋ barlyǧyn jinap alyp, sous, aşytylǧan qyryqqabat, marinadtalǧan qiiarlardy sol ydystarǧa salyp satady. Bırınşıden, möldır ydystardaǧy önımderdıŋ sapalyq qūramy tūtynuşylarǧa tıkelei körındı, ekınşıden, önımderdıŋ tüsı syrtqa anyq körınıp, tauarǧa tartymdy sipat beretın. Satyp aluşylar tauardyŋ tek sapasyna emes, onyŋ qoraby men markasyna qatty nazar audaratynyn tym erte tüsıngen Hains dizainǧa da basa köŋıl böldı.
1874 jyly «Heinz & Noble» jüzdegen akr baqşasy, 24 jylqysy, 12 arbasy, sırke suyn öndıretın jeke fabrikasy bar auqymdy käsıporynǧa ainalǧanda AQŞ-ty makroekonomikalyq daǧdarys şarpidy. Tūtynuşylardyŋ sūranysynyŋ qarqyndy ösuıne bailanysty kökönıs ösıruşılerge orasan tapsyrys berıp qoiǧan kompaniianyŋ sengenı bank nesiesı edı. Kompaniiany kökönıspen qamtamasyz etuşı diqandardyŋ önımderın satyp aluǧa Hains pen Noubldıŋ qarjysy jetkılıksız bolyp, bank nesiesıne jügıngenımen, toqyraudy basynan ötkerıp jatqan bank basşylyǧy olardyŋ ötınışın qanaǧattandyrmady. Söitıp nesieden qaǧylǧan «Heinz & Noble» kompaniiasy 1875 jyly bankrot dep jariialanady. AQŞ ükımetı bankrot dep tanyǧan 5000 käsıporynnyŋ tızımıne «Heinz & Noble» kompaniiasy da enedı. Al Amerika zaŋy boiynşa bankrotqa ūşyraǧan kompaniia eşkımnıŋ aldynda qaryz töleuge mındettı emes.
Dese de, Genri Hainstyŋ ömırınde auyr kezeŋ bastaldy. Bır kezderı milliondap aqşa tauyp jürgen biznesmennıŋ Rojdestvo merekesınde balasyna syilyq äperuge qarjysy bolmaidy. Özımen qoimai diqanşylarǧa kökönısterın satyp aluǧa uäde berıp, olardy da orta jolda qaldyryp ketkenı jüikesıne jük bolyp, bırneşe ai tösek tartyp jatyp qalady.
«F&J.Heinz» kompaniiasynyŋ bas keŋsesı men öndırıs orny. 1869 jyl
Alaida tösekke taŋylyp ūzaq jatuǧa mümkındık joq. Erte me, keş pe Genri bır ıstıŋ közın tabuǧa tiıstı edı. Bauyrlarynan, bajasynan, joldastarynan qaryz sūrap, oǧan anasynan alǧan azyn-aulaq aqşany qosqanda 3 myŋ dollardyŋ basy äreŋ qūralady. Hains qanşa tyryssada būdan artyq aqşa jinai almaidy. Qomaqsyz qarajattyŋ kömegımen «F&J.Heinz» kompaniiasyn qūrady. Kompaniianyŋ qūryltaişylary bauyrlary men tuysqandary bolǧanymen, bükıl jūmystyŋ tızgının Genri özı ūstady. Al jaŋa kompaniianyŋ bükıl ülesın özıne qaitara satyp alu tek 1888 jyly ǧana mümkın boldy. Ol daǧdarys kezınde diqanşylardyŋ aldyndaǧy mındetın oryndai almaǧanyn esıne ūstap, qaryzdy töleuge mındettı bolmasa da olardyŋ şyǧynyn ötep berudı öz moinyna alady.
Genri Hains bırden jaŋa reseptter daiyndauǧa köştı. Alǧaşqy önımı qyşa boldy. Möldır ydysqa salynǧan qyşa öz tūtynuşylaryn jyldam tapty. Ol mūnymen şektelıp qalǧysy kelmedı. Genri bır jyldary saiahattap jürıp, qytaidyŋ qyzanaqtan jasalǧan «ke-sia» dep atalatyn dämdeuışımen ūşyrasqany bar edı. Jadynda saqtalǧan sol bır dämdı ömırge äkelu üşın, qyzanaq, krahmal jäne türlı soustardy aralastyryp, künı-tünı täjıribe jürgızdı. Tynymsyz ızdenıs aqyry nätijesın berıp, aşyq qyzyl tüstı dämdı tūzdyq paida bolady. Genri oǧan qytaişa atyna ūqsastyryp «ketchup» dep at qoiady. Ketchuptı möldır äinek şölmekke qūiǧanda, onyŋ jarqyraǧan aşyq qyzyl tüsı önımdı öte tartymdy, süikımdı ettı. Täbettı aşatyn ketchup «F&J.Heinz» kompaniiasynyŋ basty közırı, negızgı generatory boldy. Ol kezdegı amerikalyqtardyŋ ashanasy jūpynylau edı. As mäzırındegı negızgı tamaqtarǧa nan, kartop, kepken, sürlengen, tūzdalǧan et kıretın. Qysta būlarǧa qiiar, üi kökönısterınen daiyndalǧan tūzdyqtar men marinadtar qosylatyn. Al qyzanaq Meksikadan tasymaldanatyn ekzotikalyq kökönıs bolyp esepteldı. Hainstyŋ täbettı aşatyn ketchuby amerikalyqtardyŋ dastarqan mäzırınıŋ ajaryn kırgızdı. «F&J.Heinz» käsıporny tabatyn tabystyŋ 30%-yn ketchuptan tüsetın tüsım qūrady. Ketchuptıŋ arqasynda 1876 jyly kompaniianyŋ ainalymy 44 474 dollarǧa jettı, arada bes jyl ötkende būl körsetkış 6 ese artyp, 284 myŋ dollarǧa teŋ boldy.
«H.J.Heinz» kompaniiasy ketchupterınıŋ bötelkelerı
Hains 1879 jyly boryşkerlerdıŋ aldyndaǧy barlyq qaryzdaryn tölep, tuysqandary men dostarynyŋ qolyndaǧy ülesterdı de satyp alady. Özı jeke-dara qojaiyn bolyp, kompaniianyŋ atyn «H.J.Heinz» dep özgertedı. Ketchuptı naryqqa sıŋıstı etken soŋ, jaŋa önımderdıŋ legın aǧytty: qyzyl jäne kök būryştan daiyndalǧan soustar, «Chili» sousy, almadan jasalǧan sırke suy, alma tūzdyǧy, zäitün, tūzdalǧan piiaz ben qyryqqabat, pısırılgen būrşaq, taǧy basqa tūzdyq türlerı «H.J.Heinz» önımderınıŋ sanyn köbeittı. Onyŋ pasterlengen, konservılengen, toŋazytylǧan tauarlary azyq-tülık naryǧyn jaulap aldy. Barlyq tauarlardy daiyndau shemasy bırdei jürgızıldı: eŋ sapaly kökönıstı ırıkteu, önımnıŋ dämın qalypqa keltıru, ydysqa qūiyp (nemese salyp), olardy qorabqa ornalastyru, belsendı jarnama jäne jappai öndırıs. Bu peşı, vakuumdyq konservıleu tehnologiialarynyŋ ozyq türlerın qoldandy. 1880 jyldary kompaniianyŋ jyldyq taza tabysy 1,5 million dollardan asady.
«H.J.Heinz» kompaniiasyna qatysty köne suretter
1886 jyly Genri Hains otbasymen bırge atajūrty Germaniiaǧa joly tüskende, jolşybai Ūlybritaniiaǧa aialdaidy. Hainstyŋ chemodanynda «H.J.Heinz» ketchubınıŋ eŋ sapaly jetı türı bar edı. Londondaǧy ırı azyq-tülık satuşy kompaniia «Fortnum & Mason»-ǧa tauarlaryn tanystyrǧanda, olar Hainstyŋ tauarlaryn qabyldauǧa bırden kelısım beredı. «Fortnum & Mason»-nyŋ arqasynda europalyq naryqqa joldama alady.
1896 jyly Londonnan ofis aşyp, 1905 jyly Britaniianyŋ Pekhem qalasynan jeke fabrikasyn tūrǧyzady, 1919 jyly Harlesden audanynan egın alqabyn satyp alyp, kökönıs ösırudı özı qolǧa alady. Osy jyldar ışınde Genri Hains Britaniiadaǧy korol saraiyn konservılengen, pasterlengen azyqpen üzdıksız qamtamasyz etıp otyrdy.
1896 jyly «New York Times» gazetı ketchupty «Amerikanyŋ ūlttyq dämdeuışı» dep atady. Ol 46 jasqa tolǧanşa qūtyny jetıldıruın jalǧastyrdy. 1890 jyly bötelke segız qyrly bolyp sändeldı, onyŋ auzyna kışkene lenta ılındı, qaqpaq būramaly boldy, al etikettı Pensilvaniia ştatynyŋ simvolyna ūqsatyp, qorǧannyŋ tasy tärızdı etıp beineledı.
«H.J.Heinz» kompaniiasynyŋ qyzmetkerlerı 57 sanyn jarnamalau üşın stend daiyndauda. 1900 jyl
Ol 1896 jyly Niu-Iork qalasyna barǧanda, köşedegı aiaqkiım satatyn dükennıŋ töbesınde ılulı tūrǧan «aiaqkiımnıŋ 21 türı» dep jazylǧan maŋdaişany köredı. Osy künge deiın ketchup ydysynyŋ syrtyndaǧy «Heinz 57 Varieties» degen lozung osylai ömırge kelgen edı. «H.J.Heinz» kompaniiasy öndıretın önım türlerı būdan köp bolsa da, Genri Hains 57 sanyn taŋdap alady. Eldıŋ jadyna sıŋıstı etu üşın, 1899 jyly «Heinz 57 Varieties» lozungy jazylǧan boiy 21 metrlık alyp jarnama taqtasyn teŋız jaǧalauyndaǧy alyp üilerdıŋ bırınıŋ qabyrǧasyna ıldıredı. Onyŋ jarnamalyq saiasaty mūnymen şektelmedı, 1900 jyly elektr jaryǧymen bezendırılgen jarnama qalqanyn alǧaş ılgen käsıpker retınde tarihta qaldy. Käsıporynnyŋ ainalasyn jaryqtandyru maqsatynda 1 200 elektr şamyn ornalastyrady. AQŞ-taǧy 21 fabrika men 7 ırı zauyttyŋ iesı bolǧan Hains kompaniia taǧamdaryna jarnama jasau üşın, degustasiia (däm tattyru) ädısıne de jügınedı. Kuba, İspaniia, Angliia elderınen jaŋa zauyttar aşty.
«H.J.Heinz» kompaniiasynyŋ qyzmetkerı bötelkelerge etiket qaǧazyn jabystyryp jatyr
1905 jyly Genri Hains «H.J.Heinz» kompaniiasyn aksionerlık qoǧamǧa ainaldyrǧanda, käsıporynnyŋ qūny 4 million dollarǧa teŋ boldy.
Al ketchup qai kezde de kompaniianyŋ negızgı tauary bolyp qala berdı. Käsıporyn 1906 jyly 12 million qūty ketchup satyp ülgeredı. 1909 jyly «H.J.Heinz»-tıŋ satu kölemı 6,13 million dollarǧa jetse, būl körsetkış 1914 jyly 12 million dollarǧa ūlǧaidy, al 1919 jyly kompaniianyŋ tabysy 20 million dollardan asyp jyǧyldy.
XX ǧasyrdyŋ basynda Amerika naryǧynda sapasyz, jeuge jaramsyz azyq türlerı qaptaidy. Dıni prinsipterge süienıp eŋbek etetın Genri Djon Hains AQŞ ükımetınen azyq-tülık naryǧyn qadaǧalaudy sūrap, joǧary bilık organdaryna ötınış jazady. Hainstyŋ būl talaby onyŋ qarsylastarynyŋ qarasyn molaitady. Tıptı sol kezdegı AQŞ prezidentı Teodor Ruzvelt te erkın ekonomikany jaqtaǧan adam bolatyn. Bıraq adam ölımıne alyp baryp jatqan naryqtaǧy bassyzdyqtar 1906 jyly Ruzvelttı uly zattar qosylǧan taǧam türlerın baqylauǧa alu jönındegı zaŋǧa qol qoiuǧa mäjbürledı. Hainstyŋ ekologiialyq bastamasy bır jaǧynan onyŋ ömırıne jabaiy kapitalister tarapynan qauıp töndırse, ekınşı jaǧynan halyqtyŋ köŋılın tapqan marketingtık qadam boldy.
Genri jyl saiyn jaz ailarynda Germaniianyŋ Bad-Kissingen qalasynda demaludy ädetke ainaldyrady. Ol jaqtaǧy dındesterımen, nemıs qandastarymen jiı jüzdesetın. Alaida Hainstyŋ 1914 jylǧy demalysy säl bolmaǧanda qaiǧyly aiaqtala jazdady. Jergılıktı qauıpsızdık qyzmetkerlerı Amerika azamaty bolyp esepteletın Genri Djon Hainsqa konaqüiden ūzauǧa tyiym salady. Käsıpker terezege qaraǧanda, Bad-Kissingen köşelerınen myŋdaǧan nemıs äskerlerın köredı. Bırınşı düniejüzılık soǧys bastalǧan edı. Zäresı ūşqan Hains amalyn tauyp, Gollandiia arqyly AQŞ-qa qaşady.
Djon Hains pen onyŋ jūbaiy Sara Hains
Amerikadaǧy nemıs diasporasynyŋ basyna da auyr kün tuady. Amerikada XX ǧasyrdyŋ basynan bastap nemıs tılınde habar taratyp kelgen 300-ge tarta gazet-jurnal bır künde jabylady. 1917 jyly mektepterde nemıs tılınde sabaq beru toqtatylyp, şırkeulerde nemıs tılınde qūlşylyq jasauǧa, uaǧyz aituǧa tyiym salynady. Osyndai alasapyrandardan keiın, Hainstyŋ äuletı men ūrpaqtary aǧylşyndardyŋ ortasyna sıŋıp ketedı.
Hains keiıngı ūrpaqqa ekı mädeni ortalyq salyp qaldyrady. Bırınşısı, jūbaiy Sara Hains atyndaǧy jastar üiı, ekınşısı, Pitsburg universitetı qalaşyǧyndaǧy anasyna arnalyp soǧylǧan şırkeu. Ekınşısın öz ötınışı boiynşa balalaryna saldyrtady. «Men sviaşennik bola almadym, – deidı ol balalaryna, – Sondyqtan men adamdarǧa jaqsylyq ısteudıŋ basqa amalyn tabuym kerek».
Genri Djon Hains 1919 jyly 14-mamyrda 75 jasynda qaitys bolady. Ol qalaǧan käsıporyndy osy künge deiın Hainstyŋ ūrpaqtary basqarady.
Tūjyrym: Hains ketchubynyŋ reseptısı älı künge deiın memlekettık qūpiia retınde qorǧalyp keledı. Genri Hainstan keiın ketchuptıŋ jüzdegen türı jasalynǧanymen, olardyŋ eşqaisysy Genridıkındei tatymdy, ötımdı bolǧan emes. Ol ketchup öndıruşılermen emes, är otbasynyŋ ashanasyndaǧy aspazdarmen bäsekege tüsıptı. Tek tūtynuşylar üşın emes, as daiyndauşylar üşın de ketchup taŋsyq taǧam türı bolyp kele jatyr.
Qarapaiym millionerdıŋ ömırı jerı keŋ, egını mol agrarly eldıŋ käsıpkerlerıne ülgı bolarlyq. Bıraq aldymen körşılerın, sosyn bükıl älemdı ashana önımderımen qamtamasyz etken Genri Hains syndy erlık jasau sirek oqiǧa.
Abai Asyl
«Adyrna» ūlttyq portaly
