Genrı Djon Haın — amerıkalyq kásipker, ketchýptiń atasy, «H.J. Heinz» korporaııasynyń negizin qalaýshy. Ol — naryqta básekeles shydatpaǵan ınnovator, as úıdiń araıyn kirgizgen aspaz.
Genrı Djon Haın 1844 jyly 11-qazanda Pensılvanııa shtatyndaǵy Pıtsbýrg qalasyndaǵy nemis januıasynda týǵan. Úıdiń tuńǵyshy Genrı Haın balalyq shaǵynyń kóp bóligin oıyn alańynda emes, esik aldyndaǵy shaǵyn eginjaıda ótkizdi. 8 jasynan bastap aqjelkek (tamaqqa qosylatyn ósimdik) ezýdi, sańyraýqulaq marınadtaýdy, qııar tuzdaýdy úırenip, olardy kórshilerine, aýyldastaryna satady. Bolmysynan kásipker bolyp jaratylǵan Genrı 12 jasynda 3,5 akr (14 myń sharshy metr) eginjaıdan bitik ónim alyp, qaladaǵy azyq-túlik dúkenderine jetkizip beretin. Ata-anasy Genrıdiń svıaennık bolýyn armandaǵanmen, taǵdyr ony jolyn basqa arnaǵa burdy. 17 jasqa deıin jınaǵan 2 400 dollarynyń arqasynda bıznes kolledjin támamdap, býhgalter mamandyǵynyń ıesi atanady. Odan soń azǵana ýaqyt ákesiniń kirpish zaýytynda qyzmet atqarǵanymen, Genrı Haın kókónis bıznesinen qol úzip kete almady.
1869 jyly kórshisi Klarens Noýblmen birigip, «Heinz & Noble» kásipornyn qurady. Kókónis túrlerinen daıarlanatyn azyq-túlik ónimderin shyǵarýmen aınalysatyn kásiporynnyń tez boı kóterýine Haıntyń tutynýshylardyń júregine jol tapqan ádisi sebepker boldy. Ol kezde kókónisten jasalǵan ónimder jasyl tústi qutyǵa salynyp satylatyn. Qutynyń ishindegi ónimniń kórinbeýi klıentterdiń kókiregine kóp kúdik uıalatýshy edi. Baspasóz betinde uzaq saqtalǵan ýly azyqtar men aǵash untaǵy qosylǵan jaramsyz ónimder týraly maqalalar basylyp, tutynýshylar arasynda jıi úreı týyp júrgen kez. Haın pen Noýbl aldymen qaladaǵy móldir tústi áınek bankiler men shólmekterdiń barlyǵyn jınap alyp, soýs, ashytylǵan qyryqqabat, marınadtalǵan qııarlardy sol ydystarǵa salyp satady. Birinshiden, móldir ydystardaǵy ónimderdiń sapalyq quramy tutynýshylarǵa tikeleı kórindi, ekinshiden, ónimderdiń túsi syrtqa anyq kórinip, taýarǵa tartymdy sıpat beretin. Satyp alýshylar taýardyń tek sapasyna emes, onyń qoraby men markasyna qatty nazar aýdaratynyn tym erte túsingen Haın dızaınǵa da basa kóńil bóldi.
1874 jyly «Heinz & Noble» júzdegen akr baqshasy, 24 jylqysy, 12 arbasy, sirke sýyn óndiretin jeke fabrıkasy bar aýqymdy kásiporynǵa aınalǵanda AQSh-ty makroekonomıkalyq daǵdarys sharpıdy. Tutynýshylardyń suranysynyń qarqyndy ósýine baılanysty kókónis ósirýshilerge orasan tapsyrys berip qoıǵan kompanııanyń sengeni bank nesıesi edi. Kompanııany kókónispen qamtamasyz etýshi dıqandardyń ónimderin satyp alýǵa Haın pen Noýbldiń qarjysy jetkiliksiz bolyp, bank nesıesine júgingenimen, toqyraýdy basynan ótkerip jatqan bank basshylyǵy olardyń ótinishin qanaǵattandyrmady. Sóıtip nesıeden qaǵylǵan «Heinz & Noble» kompanııasy 1875 jyly bankrot dep jarııalanady. AQSh úkimeti bankrot dep tanyǵan 5000 kásiporynnyń tizimine «Heinz & Noble» kompanııasy da enedi. Al Amerıka zańy boıynsha bankrotqa ushyraǵan kompanııa eshkimniń aldynda qaryz tóleýge mindetti emes.
Dese de, Genrı Haıntyń ómirinde aýyr kezeń bastaldy. Bir kezderi mıllıondap aqsha taýyp júrgen bıznesmenniń Rojdestvo merekesinde balasyna syılyq áperýge qarjysy bolmaıdy. Ózimen qoımaı dıqanshylarǵa kókónisterin satyp alýǵa ýáde berip, olardy da orta jolda qaldyryp ketkeni júıkesine júk bolyp, birneshe aı tósek tartyp jatyp qalady.
«F&J.Heinz» kompanııasynyń bas keńsesi men óndiris orny. 1869 jyl
Alaıda tósekke tańylyp uzaq jatýǵa múmkindik joq. Erte me, kesh pe Genrı bir istiń kózin tabýǵa tıisti edi. Baýyrlarynan, bajasynan, joldastarynan qaryz surap, oǵan anasynan alǵan azyn-aýlaq aqshany qosqanda 3 myń dollardyń basy áreń quralady. Haın qansha tyryssada budan artyq aqsha jınaı almaıdy. Qomaqsyz qarajattyń kómegimen «F&J.Heinz» kompanııasyn qurady. Kompanııanyń quryltaıshylary baýyrlary men týysqandary bolǵanymen, búkil jumystyń tizginin Genrı ózi ustady. Al jańa kompanııanyń búkil úlesin ózine qaıtara satyp alý tek 1888 jyly ǵana múmkin boldy. Ol daǵdarys kezinde dıqanshylardyń aldyndaǵy mindetin oryndaı almaǵanyn esine ustap, qaryzdy tóleýge mindetti bolmasa da olardyń shyǵynyn ótep berýdi óz moınyna alady.
Genrı Haın birden jańa reeptter daıyndaýǵa kóshti. Alǵashqy ónimi qysha boldy. Móldir ydysqa salynǵan qysha óz tutynýshylaryn jyldam tapty. Ol munymen shektelip qalǵysy kelmedi. Genrı bir jyldary saıahattap júrip, qytaıdyń qyzanaqtan jasalǵan «ke-ıa» dep atalatyn dámdeýishimen ushyrasqany bar edi. Jadynda saqtalǵan sol bir dámdi ómirge ákelý úshin, qyzanaq, krahmal jáne túrli soýstardy aralastyryp, kúni-túni tájirıbe júrgizdi. Tynymsyz izdenis aqyry nátıjesin berip, ashyq qyzyl tústi dámdi tuzdyq paıda bolady. Genrı oǵan qytaısha atyna uqsastyryp «ketchýp» dep at qoıady. Ketchýpti móldir áınek shólmekke quıǵanda, onyń jarqyraǵan ashyq qyzyl túsi ónimdi óte tartymdy, súıkimdi etti. Tábetti ashatyn ketchýp «F&J.Heinz» kompanııasynyń basty kóziri, negizgi generatory boldy. Ol kezdegi amerıkalyqtardyń ashanasy jupynylaý edi. As mázirindegi negizgi tamaqtarǵa nan, kartop, kepken, súrlengen, tuzdalǵan et kiretin. Qysta bularǵa qııar, úı kókónisterinen daıyndalǵan tuzdyqtar men marınadtar qosylatyn. Al qyzanaq Meksıkadan tasymaldanatyn ekzotıkalyq kókónis bolyp esepteldi. Haıntyń tábetti ashatyn ketchýby amerıkalyqtardyń dastarqan máziriniń ajaryn kirgizdi. «F&J.Heinz» kásiporny tabatyn tabystyń 30%-yn ketchýptan túsetin túsim qurady. Ketchýptiń arqasynda 1876 jyly kompanııanyń aınalymy 44 474 dollarǵa jetti, arada bes jyl ótkende bul kórsetkish 6 ese artyp, 284 myń dollarǵa teń boldy.
«H.J.Heinz» kompanııasy ketchýpteriniń bótelkeleri
Haın 1879 jyly boryshkerlerdiń aldyndaǵy barlyq qaryzdaryn tólep, týysqandary men dostarynyń qolyndaǵy úlesterdi de satyp alady. Ózi jeke-dara qojaıyn bolyp, kompanııanyń atyn «H.J.Heinz» dep ózgertedi. Ketchýpti naryqqa sińisti etken soń, jańa ónimderdiń legin aǵytty: qyzyl jáne kók buryshtan daıyndalǵan soýstar, «Chılı» soýsy, almadan jasalǵan sirke sýy, alma tuzdyǵy, záıtún, tuzdalǵan pııaz ben qyryqqabat, pisirilgen burshaq, taǵy basqa tuzdyq túrleri «H.J.Heinz» ónimderiniń sanyn kóbeıtti. Onyń pasterlengen, konservilengen, tońazytylǵan taýarlary azyq-túlik naryǵyn jaýlap aldy. Barlyq taýarlardy daıyndaý shemasy birdeı júrgizildi: eń sapaly kókónisti irikteý, ónimniń dámin qalypqa keltirý, ydysqa quıyp (nemese salyp), olardy qorabqa ornalastyrý, belsendi jarnama jáne jappaı óndiris. Bý peshi, vakýýmdyq konservileý tehnologııalarynyń ozyq túrlerin qoldandy. 1880 jyldary kompanııanyń jyldyq taza tabysy 1,5 mıllıon dollardan asady.
«H.J.Heinz» kompanııasyna qatysty kóne sýretter
1886 jyly Genrı Haın otbasymen birge atajurty Germanııaǵa joly túskende, jolshybaı Ulybrıtanııaǵa aıaldaıdy. Haıntyń chemodanynda «H.J.Heinz» ketchýbiniń eń sapaly jeti túri bar edi. Londondaǵy iri azyq-túlik satýshy kompanııa «Fortnum & Mason»-ǵa taýarlaryn tanystyrǵanda, olar Haıntyń taýarlaryn qabyldaýǵa birden kelisim beredi. «Fortnum & Mason»-nyń arqasynda eýropalyq naryqqa joldama alady.
1896 jyly Londonnan ofıs ashyp, 1905 jyly Brıtanııanyń Pekhem qalasynan jeke fabrıkasyn turǵyzady, 1919 jyly Harlesden aýdanynan egin alqabyn satyp alyp, kókónis ósirýdi ózi qolǵa alady. Osy jyldar ishinde Genrı Haın Brıtanııadaǵy korol saraıyn konservilengen, pasterlengen azyqpen úzdiksiz qamtamasyz etip otyrdy.
1896 jyly «New York Times» gazeti ketchýpty «Amerıkanyń ulttyq dámdeýishi» dep atady. Ol 46 jasqa tolǵansha qutyny jetildirýin jalǵastyrdy. 1890 jyly bótelke segiz qyrly bolyp sándeldi, onyń aýzyna kishkene lenta ilindi, qaqpaq buramaly boldy, al etıketti Pensılvanııa shtatynyń sımvolyna uqsatyp, qorǵannyń tasy tárizdi etip beıneledi.
«H.J.Heinz» kompanııasynyń qyzmetkerleri 57 sanyn jarnamalaý úshin stend daıyndaýda. 1900 jyl
Ol 1896 jyly Nıý-Iork qalasyna barǵanda, kóshedegi aıaqkıim satatyn dúkenniń tóbesinde ilýli turǵan «aıaqkıimniń 21 túri» dep jazylǵan mańdaıshany kóredi. Osy kúnge deıin ketchýp ydysynyń syrtyndaǵy «Heinz 57 Varieties» degen lozýng osylaı ómirge kelgen edi. «H.J.Heinz» kompanııasy óndiretin ónim túrleri budan kóp bolsa da, Genrı Haın 57 sanyn tańdap alady. Eldiń jadyna sińisti etý úshin, 1899 jyly «Heinz 57 Varieties» lozýngy jazylǵan boıy 21 metrlik alyp jarnama taqtasyn teńiz jaǵalaýyndaǵy alyp úılerdiń biriniń qabyrǵasyna ildiredi. Onyń jarnamalyq saıasaty munymen shektelmedi, 1900 jyly elektr jaryǵymen bezendirilgen jarnama qalqanyn alǵash ilgen kásipker retinde tarıhta qaldy. Kásiporynnyń aınalasyn jaryqtandyrý maqsatynda 1 200 elektr shamyn ornalastyrady. AQSh-taǵy 21 fabrıka men 7 iri zaýyttyń ıesi bolǵan Haın kompanııa taǵamdaryna jarnama jasaý úshin, degýstaııa (dám tattyrý) ádisine de júginedi. Kýba, Ispanııa, Anglııa elderinen jańa zaýyttar ashty.
«H.J.Heinz» kompanııasynyń qyzmetkeri bótelkelerge etıket qaǵazyn jabystyryp jatyr
1905 jyly Genrı Haın «H.J.Heinz» kompanııasyn akıonerlik qoǵamǵa aınaldyrǵanda, kásiporynnyń quny 4 mıllıon dollarǵa teń boldy.
Al ketchýp qaı kezde de kompanııanyń negizgi taýary bolyp qala berdi. Kásiporyn 1906 jyly 12 mıllıon quty ketchýp satyp úlgeredi. 1909 jyly «H.J.Heinz»-tiń satý kólemi 6,13 mıllıon dollarǵa jetse, bul kórsetkish 1914 jyly 12 mıllıon dollarǵa ulǵaıdy, al 1919 jyly kompanııanyń tabysy 20 mıllıon dollardan asyp jyǵyldy.
XX ǵasyrdyń basynda Amerıka naryǵynda sapasyz, jeýge jaramsyz azyq túrleri qaptaıdy. Dinı prınıpterge súıenip eńbek etetin Genrı Djon Haın AQSh úkimetinen azyq-túlik naryǵyn qadaǵalaýdy surap, joǵary bılik organdaryna ótinish jazady. Haıntyń bul talaby onyń qarsylastarynyń qarasyn molaıtady. Tipti sol kezdegi AQSh prezıdenti Teodor Rýzvelt te erkin ekonomıkany jaqtaǵan adam bolatyn. Biraq adam ólimine alyp baryp jatqan naryqtaǵy bassyzdyqtar 1906 jyly Rýzveltti ýly zattar qosylǵan taǵam túrlerin baqylaýǵa alý jónindegi zańǵa qol qoıýǵa májbúrledi. Haıntyń ekologııalyq bastamasy bir jaǵynan onyń ómirine jabaıy kapıtalıster tarapynan qaýip tóndirse, ekinshi jaǵynan halyqtyń kóńilin tapqan marketıngtik qadam boldy.
Genrı jyl saıyn jaz aılarynda Germanııanyń Bad-Kıssıngen qalasynda demalýdy ádetke aınaldyrady. Ol jaqtaǵy dindesterimen, nemis qandastarymen jıi júzdesetin. Alaıda Haıntyń 1914 jylǵy demalysy sál bolmaǵanda qaıǵyly aıaqtala jazdady. Jergilikti qaýipsizdik qyzmetkerleri Amerıka azamaty bolyp esepteletin Genrı Djon Haınqa konaqúıden uzaýǵa tyıym salady. Kásipker terezege qaraǵanda, Bad-Kıssıngen kóshelerinen myńdaǵan nemis áskerlerin kóredi. Birinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵan edi. Záresi ushqan Haın amalyn taýyp, Gollandııa arqyly AQSh-qa qashady.
Djon Haın pen onyń jubaıy Sara Haın
Amerıkadaǵy nemis dıasporasynyń basyna da aýyr kún týady. Amerıkada XX ǵasyrdyń basynan bastap nemis tilinde habar taratyp kelgen 300-ge tarta gazet-jýrnal bir kúnde jabylady. 1917 jyly mektepterde nemis tilinde sabaq berý toqtatylyp, shirkeýlerde nemis tilinde qulshylyq jasaýǵa, ýaǵyz aıtýǵa tyıym salynady. Osyndaı alasapyrandardan keıin, Haıntyń áýleti men urpaqtary aǵylshyndardyń ortasyna sińip ketedi.
Haın keıingi urpaqqa eki mádenı ortalyq salyp qaldyrady. Birinshisi, jubaıy Sara Haın atyndaǵy jastar úıi, ekinshisi, Pıtsbýrg ýnıversıteti qalashyǵyndaǵy anasyna arnalyp soǵylǵan shirkeý. Ekinshisin óz ótinishi boıynsha balalaryna saldyrtady. «Men svıaennık bola almadym, – deıdi ol balalaryna, – Sondyqtan men adamdarǵa jaqsylyq isteýdiń basqa amalyn tabýym kerek».
Genrı Djon Haın 1919 jyly 14-mamyrda 75 jasynda qaıtys bolady. Ol qalaǵan kásiporyndy osy kúnge deıin Haıntyń urpaqtary basqarady.
Tujyrym: Haın ketchýbynyń reeptisi áli kúnge deıin memlekettik qupııa retinde qorǵalyp keledi. Genrı Haıntan keıin ketchýptiń júzdegen túri jasalynǵanymen, olardyń eshqaısysy Genrıdikindeı tatymdy, ótimdi bolǵan emes. Ol ketchýp óndirýshilermen emes, ár otbasynyń ashanasyndaǵy aspazdarmen básekege túsipti. Tek tutynýshylar úshin emes, as daıyndaýshylar úshin de ketchýp tańsyq taǵam túri bolyp kele jatyr.
Qarapaıym mıllıonerdiń ómiri jeri keń, egini mol agrarly eldiń kásipkerlerine úlgi bolarlyq. Biraq aldymen kórshilerin, sosyn búkil álemdi ashana ónimderimen qamtamasyz etken Genrı Haın syndy erlik jasaý sırek oqıǵa.
Abaı Asyl
«Adyrna» ulttyq portaly
