QR tuńǵysh prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev 1995 jyldyń 20 jeltoqsanynda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sot júıesi men sýdıalardyń mártebesi týraly» Kostıtýıtýııalyq zań kúshine ıe jarlyq qabyldady. Bes jyl qoldanysta bolyp, elimizdiń sot júıesiniń aıaǵyna turýynda mańyzdy ról atqardy. Elbasy tapsyrmasy boıynsha QR Joǵarǵy Soty sottar týraly zańnyń jobasyn ázirlep, 2000 jyldyń 25 jeltoqsanynda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sot júıesi men sýdıalardyń mártebesi týraly» Zań qabyldandy.
Qabyldanǵan zańnyń negizgi maqsaty – eldegi sot-quqyqtyq reformany odan ári damytý. Zań qaǵıdalary memlekettik bılikti tarmaqtarǵa bólý konstıtýııalyq prınıpin meılinshe tolyq jáne dáıekti júzege asyryýǵa, tejegishter men qarsy salmaq júıesin paıdalana otyryp, olardyń ózara áreketin kúsheıtýge baǵyttalǵan.
QR ádil sotyn tek Konstıtýııada atalǵan sot organdary – sot alqalary, jeke dara sýdıalar júzege asyratyn bolady. Sottardyń plenarlyq májilisterine ádil sot atqarý quqyǵy berilmeıdi.
QR sot júıesi Konstıtýııaǵa jáne konstıtýııalyq zańǵa sáıkes qurylatyn QR Joǵarǵy Sotynan jáne jergilikti sottardan turady. QR Joǵarǵy Soty jáne jergilikti sottar birtutas sot júıesin quraıdy. Sot júıesiniń birtutastyǵyn tómendegi faktorlar qamtamasyz etedi:
- Konstıtýııada;
- «Sot júıesi men sýdıalardyń mártebesi týraly» Konstıtýııalyq zańda;
- Proessýaldyq jáne ózge de zańdarda barlyq sottar men sýdıalar úshin ortaq, ádil sot prınıpteri belgilengen.
Sot bıligi zańdarda bekitilgen barlyq sottar úshin birtutas mot óndirisi nysandarynda iske asyrylardy. Barlyq sottar Konstıtýııanyń 4-babynda kórsetilgen Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldanystaǵy quqyǵyn qolanady.
Konstıtýııa jáne «Sot júıesi men sýdıalardyń mártebesi týraly týraly» Konstıtýııalyq zań barlyq sýdıalar úshin birtutas sýdıa mártebesin bekitti. Zańdy kushine engen sot kesimderi (sheshimder, úkimder, t.b.) respýblıkanyń búkil aýmaǵynda memlekettik organdar, laýazymdy tulǵalar, qoǵamdyq birlestikter, memlekettik emes uıymdar, azamattar, sheteldikter jáne basqalary úshin oyrndaýǵa mindetti.
Barlyq sottar tek qana respýblıkalyq bıýdjetten qarjylandyrylady. Onyń eki sebebi bar:
- Sot júıesiniń birtutastyǵyn nyǵaıtady;
- Sot bıligine atqarýshy bılik organdarynyń tarapynan yqpal etý múmkindigin joqqa shyǵarady.
Osylaısha, elimizdiń sot júıesi qalyptasyp, óz eli men azamattaryna 20 jyldan astam ýaqyt qyzmet etip keledi. Qazirgi tańda, ǵylym men tehnıkanyń damyǵan zamanynda Qazaqstan Respýblıkasynyń sot júıesin ıfrlandyrý maqsatynda jumymtar atqarylyp jatyr. Elbasy jańa ózgeristerdi qoldap qana qoımaı, onyń mańyzdylyǵyn basa kórsetken bolatyn.
Sot júıesin ıfrlandyrý – sot júıesiniń qyzmetin keńeıtip, ádil sot júıesin nyǵaıtýǵa óz úlesin qosyp qana qoımaı, sonymen qatar, kez-kelgen zańsyzdyqty ýaqytyly aldyn alyp, der kezinde tótep bere alatyn jaǵdaıǵa da jetkizetini anyq. Sot júıesi tolyq ıfrlandyrýǵa ótken jaǵdaıda sot júıesindegi oqylyqtar men kemshilikterdiń sheshimi tabylyp, azamattardyń da sot bıligine degen seniminiń artyp, odan ári nyǵaıary sózsiz. Al táýelsiz memleket úshin óz Konstıtýııasy men ondaǵy sot júıesiniń qyzmeti jáne onyń maqsat-mindetiniń naqty ári ozyq bolýy mindetti.
Laýra TURSYNJAN,
«Adyrna» ulttyq portaly
