قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ 1995 جىلدىڭ 20 جەلتوقسانىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سوت جۇيەسى مەن سۋديالاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» كوستيتۋتسيتۋتسيالىق زاڭ كۇشىنە يە جارلىق قابىلدادى. بەس جىل قولدانىستا بولىپ، ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىنىڭ اياعىنا تۇرۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ەلباسى تاپسىرماسى بويىنشا قر جوعارعى سوتى سوتتار تۋرالى زاڭنىڭ جوباسىن ازىرلەپ، 2000 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سوت جۇيەسى مەن سۋديالاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.
قابىلدانعان زاڭنىڭ نەگىزگى ماقساتى – ەلدەگى سوت-قۇقىقتىق رەفورمانى ودان ءارى دامىتۋ. زاڭ قاعيدالارى مەملەكەتتىك بيلىكتى تارماقتارعا ءبولۋ كونستيتۋتسيالىق ءپرينتسيپىن مەيلىنشە تولىق جانە دايەكتى جۇزەگە اسىرىۋعا، تەجەگىشتەر مەن قارسى سالماق جۇيەسىن پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ ءوزارا ارەكەتىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان.
قر ءادىل سوتىن تەك كونستيتۋتسيادا اتالعان سوت ورگاندارى – سوت القالارى، جەكە دارا سۋديالار جۇزەگە اسىراتىن بولادى. سوتتاردىڭ پلەنارلىق ماجىلىستەرىنە ءادىل سوت اتقارۋ قۇقىعى بەرىلمەيدى.
قر سوت جۇيەسى كونستيتۋتسياعا جانە كونستيتۋتسيالىق زاڭعا سايكەس قۇرىلاتىن قر جوعارعى سوتىنان جانە جەرگىلىكتى سوتتاردان تۇرادى. قر جوعارعى سوتى جانە جەرگىلىكتى سوتتار ءبىرتۇتاس سوت جۇيەسىن قۇرايدى. سوت جۇيەسىنىڭ بىرتۇتاستىعىن تومەندەگى فاكتورلار قامتاماسىز ەتەدى:
- كونستيتۋتسيادا;
- «سوت جۇيەسى مەن سۋديالاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدا;
- پروتسەسسۋالدىق جانە وزگە دە زاڭداردا بارلىق سوتتار مەن سۋديالار ءۇشىن ورتاق، ءادىل سوت پرينتسيپتەرى بەلگىلەنگەن.
سوت بيلىگى زاڭداردا بەكىتىلگەن بارلىق سوتتار ءۇشىن ءبىرتۇتاس موت ءوندىرىسى نىساندارىندا ىسكە اسىرىلاردى. بارلىق سوتتار كونستيتۋتسيانىڭ 4-بابىندا كورسەتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى قۇقىعىن قولانادى.
كونستيتۋتسيا جانە «سوت جۇيەسى مەن سۋديالاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ بارلىق سۋديالار ءۇشىن ءبىرتۇتاس سۋديا مارتەبەسىن بەكىتتى. زاڭدى كۇشىنە ەنگەن سوت كەسىمدەرى (شەشىمدەر، ۇكىمدەر، ت.ب.) رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل اۋماعىندا مەملەكەتتىك ورگاندار، لاۋازىمدى تۇلعالار، قوعامدىق بىرلەستىكتەر، مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار، ازاماتتار، شەتەلدىكتەر جانە باسقالارى ءۇشىن وىرنداۋعا مىندەتتى.
بارلىق سوتتار تەك قانا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلادى. ونىڭ ەكى سەبەبى بار:
- سوت جۇيەسىنىڭ بىرتۇتاستىعىن نىعايتادى;
- سوت بيلىگىنە اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ تاراپىنان ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارادى.
وسىلايشا، ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسى قالىپتاسىپ، وز ەلى مەن ازاماتتارىنا 20 جىلدان استام ۋاقىت قىزمەت ەتىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامىعان زامانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوت جۇيەسىن تسيفرلاندىرۋ ماقساتىندا جۇمىمتار اتقارىلىپ جاتىر. ەلباسى جاڭا وزگەرىستەردى قولداپ قانا قويماي، ونىڭ ماڭىزدىلىعىن باسا كورسەتكەن بولاتىن.
سوت جۇيەسىن تسيفرلاندىرۋ – سوت جۇيەسىنىڭ قىزمەتىن كەڭەيتىپ، ءادىل سوت جۇيەسىن نىعايتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار، كەز-كەلگەن زاڭسىزدىقتى ۋاقىتىلى الدىن الىپ، دەر كەزىندە توتەپ بەرە الاتىن جاعدايعا دا جەتكىزەتىنى انىق. سوت جۇيەسى تولىق تسيفرلاندىرۋعا وتكەن جاعدايدا سوت جۇيەسىندەگى وقىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردىڭ شەشىمى تابىلىپ، ازاماتتاردىڭ دا سوت بيلىگىنە دەگەن سەنىمىنىڭ ارتىپ، ودان ءارى نىعايارى ءسوزسىز. ال تاۋەلسىز مەملەكەت ءۇشىن ءوز كونستيتۋتسياسى مەن ونداعى سوت جۇيەسىنىڭ قىزمەتى جانە ونىڭ ماقسات-مىندەتىنىڭ ناقتى ءارى وزىق بولۋى مىندەتتى.
لاۋرا تۇرسىنجان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
