Bul turmys merekesi.
Baǵzy zamanda túrkiler (onyń aldyndaǵy saqtar, ǵunder) maldyń jaıymen qysta da kıiz úıde ómir súre bergen. Maly da búrseń qaǵyp, qystan qysylyp shyqqan. Tipti jutqa da jıi ushyraǵan. Osyndaı jurt kóktem shyǵysymen arqa-basy keńip, tabıǵat jadyraǵan kezde kóktemdi qýanysh qylyp toılamaǵanda, endi neni toılamaq? «Qylyshyn súıretken kári quda qys ketti, endi aldymyzda jadyraǵan jazymyz bar» dep, keýdelerin alabóten qýanysh kernegen. Olar qýansa, boıymyz jylynady dep qana emes, qystan aman shyqqan aryq-turaq malymyz kókke iligip, semire bastaıdy, semire bastasa, ish tastamaı tóldi de tógip beredi dep qýanǵan. Malymyz tóldeı bastasa ýyzǵa jarımyz dep kóńildenetini óz aldyna bir hıkaıa.
Sóıtip, sarqylyp bitken kebeje-qaptarynyń túbin qaǵyp (qaqqanda ýysyna birdeńe ilikse), qalǵan-qutqan baryn aýyl ortasyna quryp qoıǵan taı qazanǵa salsa kerek. Qazannyń astyna ot jaǵyp qaınatqanda qoıý (keıde suıyq) kóje paıda bolǵan. Qazanǵa árkim qolda bar árqıly dámin ákep salǵan soń, kóje de ár aýylda ártúrli bola bergen. Ejelgi túrkiler osyǵan jetkenine de qýanyp, arqa-jarqa bop ishpeı me. Sodan keıin bundaı qoıyrtpaq kóje pisirýdi olar kelesi naýryzǵa deıin umyta turǵan. Qazanǵa jeti dám saldy ma, segiz dám saldy ma, álde toǵyz dám salǵan shyǵar, o zamanda kim sanapty? Sanamaǵan, tabylǵandy qamdaı bergen. Keıin tileý kóje jasaýdy ádetke, dástúrge aınaldyra kele kıeli sandardy qatystyryp, pálsapa soǵatyndar paıda bolsa kerek. Onysy jón de shyǵar. Júdegen halyqty solaı da jubatyp, aldaǵy kúnge úmittendirip, áńgime shyǵarý qajet qoı. Osy kúngi «Uly dalanyń jeti qyry» sııaqty áńgime qurastyratyn pálsapashyldarǵa uqsap.
Ne bolsa da, bul qýanyshtyń (mereke dep keıingiler ǵoı shyǵaryp júrgen) ıslamǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Islam dini degende oıymyzǵa alystaǵy Arapstan oralady. Al araptar naýryz aıy kelgende ne dep qýanady, olarda bizdiń jerdegideı qys bolmaıdy ǵoı. «Qylyshyn súıretken...» degen tirkes qaperine kirip-shyǵyp pa eken? Araptar qaıta «endi jer dúnıeniń apshysy qýyrylady» dep, ýaıym qylmasa deńiz. Olarǵa alty aı aptaptan góri qys mezgili qolaıly emes pe? Onyń ústine ózderi Jaqılııa dep atap júrgen jezókshelik pen qumar oıyny jaılaǵan qarańǵylyq dáýirin bastan keshken araptardan qaı bir izgilikti suraısyń? Maldyń yńǵaıymen ómir súrmeıtin olar úshin saýda jasaýǵa jyldyń qaı mezgili bolsa da báribir edi. Qısyn qaıda?
Al endi bireýler Naýryz kójeni Nuq paıǵambarǵa aparyp tireıdi eken. (Nuqtyń ózi ańyz). Olar «Nuq paıǵambardyń kemesi taý basyna toqtaǵan kezde kemede azyq-túlik taýsylyp, ár túrli dámnen bir-bir ýystan ǵana qalypty, sony bir qazanǵa salyp, as pisiripti, naýryzkóje sol eken» degen maǵynada áńgime taratyp, jańalyq ashyp jatyr. Qısynǵa kelsin-kelmesin, jobalap soǵa beretin, bolmasa bireý bir áńgime shyǵarsa, oıǵa salyp saralamastan ere jóneletin minez, osy bizge qaıdan juqqan?
Máshhúr Júsip Kópeıuly óziniń «Nuq, Naýryznama» degen jazbalarynda naýryz meıramy Nuq paıǵamdardyń zamanynda da bar eken dese, bul qýanyshty toıdy Nuqqa baılanystyrǵany emes, óte-móte ejelgi ekenin meńzegeni.
Ádet-ǵurypty qalyptastyratyn adamnyń turmysy, sondyqtan bundaı shalaǵaı ańyzdarǵa ılana bermegen jón.
Nurlybek Samatuly
