2021 jylǧy 5 qaŋtarda jariialanǧan Sızdıŋ «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty maqalaŋyzda «...Nauryz meiramyn atap ötu tūjyrymdamasyn jasap, köktem merekesınıŋ mazmūnyn baiyta tüsken jön» degen bastamaŋyzǧa biylǧy «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ 2024 jylǧy 3 qaŋtarda jariialanǧan «Bız ozyq oily ūlt retınde tek qana alǧa qarauymyz kerek!»
Dep El basşysy ruhani jaŋaruǧa şaqyrǧanyna 3 jyl bolypty. Nauryzǧa qatysty 2021 jyly aqpanda Aqtoty Raiymqūlova basqarǧan QR Mädeniet jäne sport ministrlıgı «Nauryz meiramyn jaŋaşa ötkızu turaly» mädeniettanuşy Serık Erǧalidyŋ tūjyrymdamasyna jiendık jasap, ony būrmalap ministrlık saityna jariialap jıberedı. Osyǧan bailanysty patent avtorynan būrmalauǧa qatysty saraptamasyn sūratyp alyp, jariialap otyrmyz.
Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2021 jylǧy aqpandaǧy
№ qaulysymen bekıtılmegen «Nauryz meiramyn atap ötu tūjyrymdamasynyŋ» jobasyna
Saraptama
Tūjyrymdama jobasymen tanysa kelıp būǧan qatysty tömendegıdei qysqaşa taldau jasalǧanyn baiandaimyz.
Tūjyrymdamanyŋ «Iske asyru tetıkterı jäne kütıletın nätijeler» tarauy boiynşa 14-23 nauryz aralyǧynda 10 kün qamtylǧan, merekeleudıŋ är künı arnaiy ataularmen ataluy oryndy, dūrys. Būl Nauryz meiramynyŋ mazmūnyn aşuǧa tiıs. Alaida jobada qarastyrylǧan ataulardyŋ ışınde Nauryz meiramynyŋ mazmūnyn aşpaityn, bügıngı ūrpaqtyŋ qabyldauy men zamanaui tüsınık-talaptarǧa qaişy da kürdelı, resmi-nauqanşyldyqqa qūrylǧan sipat bar ekenın atap ötu kerek.
Tūjyrymdamanyŋ būl nūsqasy resmi qūjatqa tän emes stildık tūrǧydan säikes tüzılmegen, däieksız ärı aiǧaqsyz tūjyrymdarǧa toly, Nauryz taqyrybynyŋ aiasynan tys dünieler keltırılgen. Nauryz meiramyn memlekettık merekeden görı sanauly künder ışınde barlyq ruhani-mädeni mäselelerdı şeşıp tastau jaǧy qarastyrylyp, qisynsyz şeşımder men şaralar, jūmystar men basy artyq ūsynystar qamtylǧan. Memlekettık merekenıŋ eŋ äuelı qazaqstandyqtardyŋ ruhani-mädeni äleuetın paş etu jaǧy eskerılmegen.
Öreskel qate retınde uaqyt jaǧynan qūjatty şekteitın jäne onyŋ tūjyrymy men maqsatyna sai emes, basqa taqyryp pen taǧylymǧa qatysty materialdarǧa toly ekendıgın atap ötu kerek. Oǧan mysal: «Biyl Jambyl Jabaevtyŋ tuǧanyna 175 jyl toluyna orai aqynnyŋ tuǧan jerge, elge, erlık, önegelık sekıldı jyrlaryn därıpteu.
Ötken ǧasyrdyŋ basynda täuelsızdık ideialaryn halyq arasynda därıpteuge zor eŋbek sıŋırıp, azattyq jolynda qūrban bolǧan ärı elge qyzmet etudıŋ ozyq ülgısın körsetken Alaş qairatkerlerınıŋ esımın ūlyqtau öte maŋyzdy. Sondai-aq, jan sauǧalap bosyp ketuge mäjbür etken alapat aşarşylyqtyŋ alǧaşqy kezeŋı – 1921-1922 jyldardaǧy näubetten berı 100 jyl ötuıne orai arnaiy kezdesuler ūiymdastyru, talqylau.
Biyl Jeltoqsan oqiǧasynyŋ 35 jyl toluyna orai azattyqtyŋ alǧaşqy qarlyǧaştary, täuelsızdık bozdaqtary – Jeltoqsan qaharmandarynyŋ azamattyq erlıgı laiyqty baǧasyn alyp, josparly türde nasihattaluy öte maŋyzdy». Būl keltırılgen ıs-şaralar memlekettık merekenıŋ maqsaty men mazmūnyna säikespeidı, öz aldyna bölek qaraluǧa tiıstı ideologiialyq saiasi nauqandar ekenı eskerılmegen. Osylaişa resmi qūjattyŋ mazmūny syiyspaityn materialdarǧa tolyp, auyrlatylǧan.
Ataularǧa toqtalyp ötsek, būl ataular Nauryz meiramyna tän ärı laiyq emes taqyryptar men salany qamtyǧan, meiramnan görı qoǧamdyq-saiasi nauqandarǧa tän ataular qamtylǧan.
14 nauryz – «Körısu künı» boiynşa: Körısu – Nauryz meiramynyŋ ǧūrpy, oǧan bır kündı beru arqyly künnıŋ märtebesı men mazmūny tarylady; Būl kün – türkılerdıŋ müşeldık jaŋa jylynyŋ basy, Jyl basy, 90 kün qys şyǧyp, Köktem keler alǧaşqy kün, biyl Siyr jylynyŋ bırınşı künı. Mazmūndy aşatyn ǧūryp emes, künnıŋ mänı. Mysaly, qyz ūzatu dästürınde syŋsu bolǧanmen, ol kün «Syŋsu künı» atalmaidy, ol ǧūryp qana.
15 nauryz – «Jailau künı» - mal şaruaşylyǧy men etnologiialyq salaǧa qatysty būl atau azamattardy taǧy da arhaistık közqaras pen daǧdarysqa tıreidı, qalalyqtardy tūiyqqa tıreidı; būl atau tıptı bügınde auyldyqtardy da merekege jūmyldyrmaidy, öitkenı Nauryz merekesınde bügıngı jailau maŋyzdy emes, ol öz aldyna ruhani-etnologiialyq qūdylyq retınde qarastyryluy kerek;
16 nauryz – «Şejıre künı» - «şejıre» ūǧymy bügınde geneologiialyq tarihi taqyryp retınde ūǧylady, būnyŋ da Nauryz meiramyna qatysy müldem joq, arhaistık taqyrypty meiramǧa telu, onyŋ özektılıgı men sipatyn älsıretedı, şatastyrady;
17 nauryz – «Tarihqa taǧzym künı» - Nauryz meiramyna tarih ǧylymyn, pänın, tälım-tärbie mäselesın būlaişa tyqpalau, būrynǧyşa qasaŋ nauqandarǧa jol aşpaq, būl da atalmyş merekege qatysy joq konsept;
18 nauryz – «İgı ıster künı» - Jyldaǧy 365 künnıŋ bärı de igı ısterdıŋ uaqyty, al 14-22 nauryz aralyǧy Nauryz meiramynyŋ mezgılı, igı ısterden moiyn bosatyp, sonyŋ igılıgın körıp, mäz-meiram boluǧa tiıs saltanatqa toly künderge būl jalpylama atau müldem laiyqsyz;
19 nauryz – «Şymyrlyq pen şeberlık künı» - būl da meiramdy nauqandyqqa būrmalaidy, sport pen qolönerdı,bır bırıne qabyspaityn ekı salany bır künge zorlap bırıktırudıŋ qisyny kelmeidı, merekenı aşpaidy, basqa salany meiramǧa qosyp, jasandy dästürge jeteleitın nauqandyq baǧyt bolady. Sport pen qolöner būiymdary Nauryz meiramyn aşuǧa tiıs qosalqy mazmūndar ǧana jäne ony bır künmen şekteu taǧy da nauqandyq sipatqa itermeleidı.Būl şaralar künnıŋ mazmūnyna kırgenmen, atauyna kırmeuı kerek, sonda merekege basymdyq bolady.
20 nauryz – «Ziiatkerlık künı» - būny qarapaiym tüsınıkpen aitqanda, aqyl-oi, parasat künı dep ūqsaq, būndai künderdı Nauryz meiramyn kütpei-aq ūiymdastyryp paş etuge bolady; Ziiatkerlık taqyrybyn Nauryz meiramyna äkelıp äspetteu artyq jük, mereke mazmūnyn basy artyq salalardy qamtumen auyrlatu bolmaq. Orysşaǧa audarǧanda: «den intellektualnosti», būl tırkester azamattardyŋ qabyldauyna auyr ärı tüsınıksız.
21 nauryz – «Ūlttyq taǧamdar künı» - būndai kün 1 mamyr merekesıne tän bolatyndai mazmūny bar atau, öitkenı būl kün Qazaqstan halyqtarynyŋ bırlıgı, endı būl mazmūndy Nauryzǧa telu arqyly halyqty şatastyramyz. Jäne de Nauryz meiramynyŋ öz dästürlı taǧamdary bar, osy künge arnalǧan basqa etnostardyŋ da taǧamdary jetkılıktı, olar nasihattalmai, köleŋkede qalady.
22 nauryz – «Ūlystyŋ ūly künı» - būl tırkes negızınde «ūly ıstıŋ ūly künı» ūǧymynan tuyndaǧan, osylai ataluy kerek. Öitkenı, Nauryz meiramy ǧaryştyq deŋgeidegı jaŋaru men astronomiialyq özgerısterge qatysty. Halqymyz būl kündı sol sebeptı «ūly ıs» ataǧan da, auyzekı tılde bırıgıp «ūlys» bolyp aitylyp ketken. «Ūly ıs oŋ bolsyn!» degen tılek osy tūjyrymdy aşyp tūr, ūlystyŋ oŋ-terısı bolmaidy, ıstıŋ oŋ-terısı bolady. Alǧa basatyn ıstı – «oŋǧa basu» tırkesımen bıldıredı. Is degende, halqymyz orysşa «delo» ūǧymyn ǧana emes, «iavlenie » ūǧymyn da osy sözben ūqqan: velikii den velikogo iavlenie.
23 nauryz – «Joralǧy künı» - atalmyş künnıŋ Nauryz meiramyna qatysy joq, artyq kün. Būl küngı demalysty 14 nauryzǧa «Müşeldık jyl basy» atap auystyrǧan abzal. Būl üşın 2009 jyly 22 säuırde «Merekeler» turaly Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋyna säikes türde özgerıs engızılgenı maqūl. Osylaişa Nauryz meiramynyŋ künderın qazaq ūǧymyndaǧy kielı 9 sanymen şekteu dūrys bolmaq.Būl tarihi aqparat közderıne de säikes.
«Meiramnyŋ mındetterı» tarauy bırşama qasaŋ da jauyr joldarǧa toly. Memlekettık meiramǧa mındet jükteudıŋ özı orynsyz, bıraq kütıletın nätije belgıleuge bolady. Keltırılgen mındetterdıŋ ışınde Nauryzǧa qatysty bır ǧana söilem jetkılıktı: jalpyqazaqstandyq ruhani qūndylyqtardy nyǧaitatyn qazaq halqynyŋ salt-dästürlerın jaŋǧyrtu, yntymaq-bırlıktı arttyru.
Qalǧan mındetter Nauryz meiramynyŋ belın qaiystyratyn artyq jük:
- meiram kezınde är adam otbasyna, ata-anasyna baryp, hal-jaǧdai sūrasu arqyly otbasy institutyn küşeitu – būl mındet merekenıŋ emes, Adam kapitalynyŋ damu körsetkışı, ūlttyŋ, qazaqstandyq halyq mädenietınıŋ qalyptasu men damuy arqyly körınıs tabuǧa tiıs sapalar, meiramnyŋ mındetıne jatqyzu mülde jaramsyz.
- azamattyq beibıtşılıktı saqtau, äleumettık ärıptestıktı jäne qaiyrymdylyq jasau mädenietın damytu – būnyŋ barlyǧy qoǧamdy damytu arqyly keletın nätijeler men dästür boluǧa tiıs, būlar ışkı saiattyŋ barysynda kütıletın nätijeler, al meiram kezınde bar bolǧany sonyŋ körınıs ǧana boluy jetkılıktı.
- etnosaralyq qatynastar mädenietın damytu, qoǧamdaǧy dostyq pen senımdı nyǧaitu – būl kem degende 1 mamyr merekesınıŋ «mındetı», dälırek aitqanda Nauryz meiramynyŋ emes, Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ tıkelei mındetı;
- Qazaqstan tabiǧatynyŋ bıregeilıgın, tabiǧatqa ūqypty qaraudy ūǧynu, ekologiialyq mädeniettı jäne eldı mekenderdıŋ aumaqtaryn abattandyru boiynşa qoǧamdyq bastamalardy damytu – būl eldıŋ ekologiialyq saiasaty men önerkäsıp mädenietınıŋ körınısı boluǧa tiıs, azamattyq bastamalardyŋ körınısı, qalalardyŋ säulettık jaǧynan qalyptasuy men damuyna qatysty atqaruşy bilıktıŋ qarastyratyn mındetı. Meiramdy jeleu etıp ekologiia mäselelerın qolǧa alu qoǧamda qaişy rezonans tuǧyzatyn bolady.
Jalpy meiramǧa mındet qoiu degen söz, onyŋ subektıge ainaldyryp, ol merekeden älgı mındetterdı talap etu degen söz. Meiramnyŋ subektısı halyq, ony merekeleitın de, tūtynatyn da azamattar, sonda olarǧa qalai mındet jüktep, onyŋ oryndaluyn talap etuge bolady?! Memlekettık mereke – sol memlekettıŋ ışkı saiasatynyŋ körınısı, nätijesı, barysy. Sol sebeptı mındettıŋ kımge qoiylatyny, subekt men obekt anyqtaluy qajet.
«Üzdık ūiym aulasy» men «Üzdık mektep aulasy» sekıldı baiqaular (senbılık ötkızu, aǧaştar men gülder otyrǧyzu), Nauryz merekesı bolmasa da basqa da şaralar men nauqandar aiasynda ömırımızdı qamtuy tiıs. Al mereke elge bırlık pen bereke şabytyn äkeluge tiıs ruhani qūndylyq retınde qaraluy kerek edı.
Tūjyrymdamada atalǧan «Analar künı», «Äkeler künı», sondai-aq «Otbasylar künın» mereke retınde keŋ kölemde atap ötu jäne merekenıŋ qūndylyǧyn balalar sanasyna jastaiynan sıŋıru qajet» degen tūjyrym Nauryz meiramyn taǧy da mazmūn jaǧynan jalpaqşeşeilık sipatqa būrmalaityn, onyŋ mazmūnyn räsuä etıp, merekelık fokusty joiatyn jaŋsaq tūjyrymdar. Būlardyŋ barlyǧy Nauryz meiramynyŋ ruhani tanym men tarihi qūndylyq retınde zerttelmegendıkten bolmasa bar zerttemelerdı tūjyrymdamaǧa kırıstıre bılmeuden tuyndap otyr.
Merekege tän naqtylanǧan atributtyŋ aiqyndalmauy da atalmyş tūjyrymdamanyŋ köpsözdılık, şynaiylyqtan alşaqtatatyn älsız tūstary. Tūjyrymdama jobasy ǧylymi zertteu nysany bolǧandyǧy baiqalmaidy. Jaŋalyǧy men argumentı osal. Sondyqtan da qūjattyŋ däiegı men dälelı barynşa būldyr, resmi de qasaŋ mındetterdı tızbeleu qamtylǧan; halyq tarapynan qoldauǧa tūratyn ärı jalpyazamattyq dästürdı qalyptastyra alatyn tūjyrymdamaǧa tän mazmūn men sipat kerek.
Jalpy alǧanda, Tūjyrymdama jobasy Nauryz meiramyna öz mazmūnyn qaitaru men damytudy tolyq qamtymaidy. Bastysy - ǧylymi negızdeme men aiǧaqtar älsız, argument joqqa tän. Ūlttyq qūndylyqtar men etnologiialyq materialdardy, qoǧamdyq tüsınıkterdı japatarmaǧai japsyryp qoiǧandai äser bar.
Merekege azamattyq mazmūnnan görı, äkımşılık taraptan ūiymdastyryluǧa tiıs nauqanşyl şaralardy qamtityn däiektemeler men tızbeler keltırılgen. Atalmyş memlekettık merekenıŋ būǧan deiıngı kemşılıgı de osy bolatyn, jalpyqazaqstandyq, jalpyadamzattyq mazmūn men türge jeteleitın, tarihi etnologiialyq bai materialdardy ūqsata jymdastyrǧan tūjyrym qajet.
Tūjyrymdama qazaq halqynyŋ būl merekege qatysty tanymdaryn, Uaqyt pen Keŋıstıktı meŋgere bılgen dalalyq etnoqūndylyqtar, etnografiialyq sipattan görı, jalpyadamzattyq örkenietke qosylǧan ruhani üles retınde, erkın de keŋ tynysty azamattyq bastamalarǧa jol aşatyndai, ruhani jaŋǧyrudyŋ körınısı bolatyndai jūmys josparynyŋ nobaiyn qamtuy tiıs. Būlai naqtylanbaǧan tūjyrymdama taǧy da merekenıŋ körınısı men dästürın qalyptastyruǧa böget bolumen bırge, jauaby düdämal saualdardy tudyrady.
Atalmyş tūjyrymdamany qarastyra kele, onyŋ Nauryz meiramyn oidaǧydai qalyptastyratyn qūjat bolaryna kümän bar. Tūjyrymdamany basy artyq, böget bolar materialdardan tazartu kerek, jalpyhalyqtyq sipat alarlyq jäne Nauryz meiramyna ǧana tän dünielerdı jaŋǧyrtyp, jarqyn materialdar men tanymdardy, jaŋa ärı tyŋ zertteulerdı negızge ala otyryp, qazaq halqynyŋ bırneşe ǧasyrdy qamtyǧan ruhani qūndylyǧyn zaman talabyna laiyqtap, jaŋaşa qalyptastyratyndai, damytatyndai, zamanaui sipat alatyndai qūjatqa ainaldyrǧan abzal. Būl küiınde atalmyş Jobanyŋ jüzege asyryluy düdamal qūjat dep atap ötemız.
Serık Erǧali, «Elsana Amanat» qorynyŋ prezidentı, mädeniettanuşy, «Nauryz meiramyn jaŋaşa ūiymdastyru» tūjyrymdamasynyŋ avtory
