Dástúrli ónerge satqyndyq jasaı almaımyn

Dástúrli ánshi, qazaq óneriniń maıtalmany Sáýle Janpeıisova osyndaı erekshe jan.

– Búginde dástúrli ánshiler estrada ánshileriniń kóleńkesinde qalyp qaldy. Máselen, Aıgúl Qosanova dástúrli ánshi bolǵanymen, halyqqa estrada arqyly keńinen tanyldy. Siz de sol sekildi estradaǵa kósh burǵyńyz kelmeı me?
– Qojanasyr jolda kele jatqan bir top balalardy kórip:«Balalar, ana qyrdyń astynda kámpıt shashylyp jatyr» deı salypty. Sóıtse, balalar sol jaqqa tura júgirgen eken. Sol ýaqytta Qojanasyr da: «Eı, shynymen de sol jaqta kámpıt jatyr ma eken?» dep balalarmen birge júgirip ketipti degendeı, meni de sol sekildi kóresiz be? Olaı bolmaıdy. Árıne, estrada ánshileri tez tanylady. 2-3 ánimen-aq tanymal bolǵandar jeterlik. Aıgúl Qosanova, Qaraqat Ábildına, Ómirqul Aınııazov – meniń shákirtterim. Biraq estradalyq án aıtpaǵandyqtan, tanyla almaı júrgen qanshama dástúrli ánshi shákirtterim de bar. Shamamyz kelgenshe, dástúrli ónerdi ustanýymyz kerek. Ol – paryz. Dúrmekke qosylyp shaba berýge bolady. Biraq ondaı satqyndyq jasaı almaımyn. Dombyrany kózboıaýshylyq úshin ustaýǵa bolmaıdy. Ol – ónerge jasalǵan qııanat bolar edi. Máselen, toıǵa barǵanymda dombyra ustap júrgen ánshini kórmeımin. Bir jaǵynan, ol maǵan jaqsy, ekinshi jaǵynan, ol – úlken qasiret.
– «Qazaqtyń dástúrli 1000 áni» antologııa­syn qurastyrýshylardyń birisiz, basshylyq qyzmetti de atqardyńyz. Negizi, biraz sharýany jasap júrsiz. Biraq sonyń biri kórinse, endi biri kózden tasa qalyp jatady. Báz bireýler «túımedeı nársesin túıedeı etip» kórsetedi. Buǵan ne sebep dep oılaısyz? Álde bul isti áıel emes, er adam atqarsa, elener me edi?
– «Boǵyn botaly ingen qylatyn» adamdar bolady. Istegen eńbegimdi puldaǵan emespin. Óz basym jasaǵan nárseni jar salyp aıtýdy yńǵaısyz sanaımyn. Onyń ústine, kórý úshin oǵan ótkir kóz kerek. Mysaly, «Qazaqtyń dástúrli 1000 áni» degen jınaqty Elbasynyń tikeleı qoldaýymen shyǵardyq. Shynyn aıtsam, sol ánderdiń kóbin túgeldeı bilemin. Bylaı qaraǵanda, myń án bir ánshi úshin kóp. Biraq «osynshama án bilemin» dep eshýaqytta sanap, puldap kórgen emespin. Jumys júrgizilip jatyr. 2013 jyly 4 ánjınaǵym shyqty. Birinshisi – halyq ánderi, ekinshisi – Muhıt ánderi, úshinshisi – Ilıa Jaqanovtyń ánderi jáne folklorlyq ansambldiń súıemeldeýimen, zaman talabymen óńdelgen «Gákký» dep atalatyn óz ánderim. Endi halyq ony óz keregine jarata beredi. Estip jatqandar bar. Aýyl-aýyldardy aralap konert beremin, ánjınaǵymdy talap alyp ketedi. Demek, suranys bar degen sóz ǵoı.

Janpeıisovanyń súıenishi kim?
– Jalpy, óner joly – aýyr jol. Keıde adam bolǵan soń kúresýden, ózińdi dáleldeýden sharshaıtyn kez bolady emes pe?! Tipti qoldy bir siltep, bárin tastaı salǵyńyz keletin sátterde sizge ne kúsh beredi? Súıenerińiz kim?
– Ras, Jambyldaǵy jaǵdaıdan el habardar. Bul jerde kóptiń emes, jekelegen 6-7 adamnyń tirligi. Soǵan tipti halyqtyń ózi ún qosa almaı qaldy. Al jalǵyz ózim ne isteı alamyn? Allanyń demeýimen, bul qıyndyqtan óttim. Biraq ol qıynshylyqty ákem kótere almady. Jasy 80-ge kelip qalǵan edi. Ákem 40 jyl muǵalim bolǵan, óte prınıpshil, ádil adam. Sol úshin de Stalın atanǵan. Kez kelgen ata-anaǵa el aldynda júrgen perzentiniń basynan ótip jatqan ádiletsizdik aýyr tıedi ǵoı. Sóıtip, ákemniń júregi syr berip, bıylǵy jyldyń mamyrynda ómirden ótti. Bul jaǵdaı maǵan aýyr tıdi. Sebebi, «kári qoıdyń jasyndaı» ja­sy qaldy ǵoı, ómirin uzartaıynshy» dep ja­ny­na barǵanmyn. Kerisinshe, ákemniń ómirin qys­qartyp aldym. Osy oı meni qatty shar­shat­ty. Biraq tiri adam tirshiligin jasaıdy eken. «Dıir­mende týǵan tyshqan dúbirden qoryq­paıdy» degendeı, ol qıyndyqtan da óttim. Árıne, birinshi – Allanyń arqasy. Ekinshiden, ýaqyt emdeıdi. Onyń ústine jaqyn adamdarym demeý boldy. Sonyń biri – qyzym Qýanysh.
– Ákeńizben qoshtasa aldyńyz ba? Sońǵy sózi ne jaıynda boldy?
– Bir jaǵynan shúkir deımin, ákem 80 jas jasady. Ómirden ótetinin bilip, aldyn ala janyna shaqyrdy. Ol kezde ákem aýrýhanada bolatyn. Barǵanymda: «Aınalaıyn, josparyń úlken eken. Tym alysqa ketip barasyń. Seni jolyńnan bógeı almaımyn. Biraq myna telefonyń qosýly, qulaǵyń úıge qaraı túrýli bolsyn. Balam, men ketemin. Alysqa uzamaımyn, az qaldy ǵoı» dedi de, úıdegi balalardy maǵan tapsyrdy. Shynynda da, sol kezde meniń gastrolim kóp edi. Onyń aıtqanyna senbedim. Bir jaǵynan ólimge qımaǵanym ras. «Joq, bul ne degenińiz?! Qudaı qalasa, kúzde sizdiń 80 jasyńyzdy, meniń 50 jasymdy qosyp, Tarazda toı jasaımyn» dep ákemniń sózine mán bermedim. Alaıda ákem aıtqan kúninde, 25 mamyrda qaıtys boldy.
Ákemniń kózi tirisinde «qandaı jaqsylyq ja­sasam eken?» dep oılaıtynmyn. Iá, úı alyp, ne salyp bergim keldi, biraq ony jasaı almadym. Onyń barlyǵy materıaldyq jaǵdaı ǵoı. Biraq konertimde ákemdi halyqtyń orta­synan turǵyzyp «Meniń asqar taýym — ákem. Ákeme «Jan ákem» degen ándi arnaımyn» dep oryndaǵanym bar. Sonda ózine arnaǵan ánim­di ákem estidi dep qýandym, soǵan táýbá deımin.

Anamnan erte aıyryldym
– Anańyz jaıynda ne deısiz? Ol kisi qandaı beınesimen esińizde qaldy?
– Bir ókinishim, anam ómirden eshteńe kórmedi. Oǵan eshteńe jasaı da almadym. Ol bar-joǵy 30 jasynda ómirden ótti. Ol kezde eki jasta edim. Esimde tek anamnyń sulbasy ǵana qalǵan. Anam ómiriniń sońǵy kezinde aýrýhanada ótkizdi. Bir kúni aýrýhanadan keldi. Ústinde órnektelgen kóılegi bar. Kelgenine bárimiz qýanyp, aldynan júgirip shyqtyq. Sonda anam shemishke alyp kelipti. Bárimiz onyń janyna jamyraı otyryp, shemishke shaǵyp otyrǵanym esimde.
Áıteýir ismer kisi edi. Bizge kıim tigip beretin. Keıin konert kezinde kıim tiktirgen saıyn «shirkin, anam bolǵanda ǵoı, ol maǵan ózi tigip beretin edi» dep talaı armandadym.
– Ákeńizdiń 80 jasyn, ózińizdiń 50 jasyńyzdy qosyp, ataǵyńyz kelgenin aıtyp óttińiz. Bul mereıtoılyq kesh pe?
– Ras, byltyr ákemniń 80 jasy, ózimniń 50 jasym bar, el aldynda jaqsylap án-keshimdi ótkizýdi josparlaǵanmyn. Aıaq astynan osyndaı qıyndyq bolyp, bári qaldy. Shyny kerek, salym sýǵa ketti. Óz-ózime kelýim qıyn boldy. Alaıda ózimdi qamshylap, «bıtimdi syǵyp», barymdy salyp, konert berý qajet dep sheshtim. Negizi, bul kesh tek meniń mereıtoıyma nemese ákeme ǵana arnalǵan emes. «Ánim saǵan amanat» atty konertti Muhıt atamyzdyń 177 jyldyǵyna arnap otyrmyn. Biraq bul jalǵyz Muhıt babamyzdyń, ne bolmasa Táýelsizdigimizdiń 25 jyldyǵyna arnalǵan kesh emes, búkil babalarǵa arnalǵan taǵzymym.
Kásipker ánshi
– «Ýaqyt bárine emshi». Degenmen kóńilde kirbiń qaldy ma? 
– «Bıtke ókpelep, tonyńdy otqa jaqpa» degen dana halqymyz. Jambyl oblysynyń halqyna ókpeli emespin. Meni ketirgisi kelip júrgender bar, biraq meni ketire almaıdy. Sebebi, Jambyl – meniń kindik qanym tamǵan jerim. Ol tek – Allanyń qolynda. Baǵana aıtqanymdaı, birneshe adamnyń jasap júrgen quıtyrqy áreketin Jambyl oblysynyń halqy etip kórsetkisi keletinder bar. Sol adamdarǵa degen renishim arqyly kópke topyraq shashqym kelmeıdi. Oǵan bola ózimdi tómendetkim kelmeıdi. Olardy halyq biledi. Bastysy, halqymdy qashan da qurmetteımin, syılaımyn, olarǵa basymdy ıemin.
– Qyzmetten ketkennen keıin «kásipkerlikpen aınalysamyn» degen edińiz. Qazir nemen aınalysyp júrsiz? Jeke kásibińiz bar ma?
– Búginde Almaty men Astana qalalarynan «Amanat» degen óner ortalyǵyn ashtym. Negizinen, «Astanadan ashamyn» degen oımen elordaǵa ketkenmin. Dál sol ýaqytta Almatyǵa shaqyrtý aldym. Qala ákimi Baýyrjan Baıbek «Alataý» dástúrli óner teatryn ashqanyn aıtty. Buǵan deıin de men dástúrli óner ortalyǵy, teatry bolý kerektigin aıtyp júrgem. Qazir sol jerde «Amanat» degen ortalyq jumys istep jatyr. Onda dástúrli ónerdiń barlyq túrleri bar: dombyra, syrnaı, kerneı, jetigen aspaptaryna úıretemiz. «Ónerge árkimniń-aq bar talasy» degendeı, oqýshynyń jas ereksheligine qaramaımyz. Dástúrli mýzyka festıvalin ótkizý josparda bar. Kásipkerlik degen osy ǵoı.