Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen "Adyrna" ulttyq-etnografııalyq birlestigi 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyǵyna oraı "Ult-azattyq kóterilistiń kishi oshaqtary" atty dóńgelek ústel ótkizdi. Osy dóńgelek ústelde basty baıandamashy bolǵan t.ǵ.k., doent Erkin Ermuhanovtyń baıandamasyn tolyqtaı usynyp otyrmyz.
Patsha úkimeti halyqtyń azattyq kúresin qarýly kúshpen basqannan keıin jarlyqty is-júzine asyra bastady. Jarlyq Qazaqstannyń ár óńirinde onyń basylýyna qaraı túrli kezeńde oryndaldy. Tipti keıbir aımaqtarda aqpan tóńkerisine deıin sozyldy. Otarshyl ákimshilik maqsattaryna tolyqtaı jete almaǵanymen ony birtindep iske asyrýǵa barynsha kúsh saldy. Patshanyń o bastaǵy «soǵysyp jatqan armııalar aýdanynda qorǵanys qurylystary men áskerı qatynastar ornatý jónindegi jumystar úshin» jarlyǵy orys soldattary men jumysshylaryn neǵurlym kónbis jáne arzan jumys kúshi retinde «buratanalarmen» aýystyryp, olardy qorǵanys qurylystary men basqa da tyl jumystarynan bosatýdan týyndaǵan edi.
Tyl jumysyna alynǵan qandastarymyz Reseıdiń túrli aýdandaryndaǵy qara jumystarǵa tartyldy. Qara jumysqa adam alý týraly nusqaýda maıdanǵa alynǵan ár jumyskerdiń qystyq, jazdyq tolyq kıim, as saýyty, saımany bolýy kerek ekeni aıtylǵan. «Nusqaý boıynsha jumysqa alynatyn adamdar ár qaısysy óz bolystarynyń atymen atalyp onǵa, júzge, myńǵa bólinetin, olarǵa on basy, júz basy, myń basy saılanatyn boldy. Jumyskerlerdiń janynda moldalary, myrzalary, tilmashtary, nanshylary, etshileri, shashtarazdary belgilenetin boldy. Munan keıin nusqaýda jumyskerdi jiberý, azyq berý tártibi, jumyskerlerdiń bastyqtarynyń shenine qaraı belgisi kórsetilgen. Jumyskerlerge belgilengen aqy – kúnine bir som. Bul aqyny jumysyna qaraı kóbeıtýge de bolady. Júz basylarǵa aqy kúnine 2 som, on basylar men tilmáshtarǵa 3 som, moldalarǵa 2 som. Bárine de tamaq qazynadan» [1].
Ult kósemi A.Baıtursynov «Qazaq gazetiniń №189 sanynda: «... jumysqa baratyn jigitterdiń kıim-keshegi, azyq-túlikteri kúıli bolǵany memleket qorǵaý isine de, jumysshylardyń ózderine de birdeı paıdaly. Olar ash, jalańash bolsa, jumysy berekesiz bolyp, memleketke paıda keltire almas, ekinshi ystyqqa kúıip, sýyqqa tońyp, qarny ash bolsa, ózderi qara basyn saqtaýy qıynǵa aınalar...» [2], dep maıdanǵa alynǵan jigitterge el bolyp járdem berýge shaqyrady.
Tyl jumysyna alynatyn halyqtyń kerek-jaraǵyn daıyndaý barlyq jerde birdeı qoldaý tappaǵanymen keıbir óńirlerde oǵan erekshe mán berildi. Máselen, Lepsi ýezine qarasty Aıagóz hám Baqty ýchaskalaryndaǵy 12 bolystardan 15 úıden bir kisi almaq bolyp, spısoktaryn tártiptep, kıim-keshekterin daıarlaýǵa buıryq boldy. Buǵan halyq kónip 5 úıden baratyn bir kisiniń qamyn jep, olardyń kıim-keshegine 100 somnan aqsha jınap jatyr [3].
Maıdanǵa alynatyn halyqtyń jaǵdaıy 1916 jyly 7 tamyzda Orynborda ótken ult zııalylarynyń keńesinde de sóz bolyp, onda tómendegideı máselelerdi qarar retinde qabyldaǵan bolatyn: «... Qara jumysqa tartylǵan árbir 30 jumysshy artelge uıymdasýǵa erikti, artel janynda aýdarmashy jáne 10 artelge bir molda bolýy qajet; aýrýǵa shaldyqqandarǵa jaralanǵan jumysshylarmen teń dárejede dárigerlik kórsetý; jumysshylarǵa kıim-keshek pen azyq-túlik jetkizý úshin jetkilikti mólsherde tegin vagondar bólip, onyń oryndalýyn qadaǵalaýǵa árbir bolystan eki adamdy bólip, olardyń baratyn jerine sheıin ruqsat qaǵazyn berý; dáleldi sebeptermen qajetine qaraı jumysshy qazaqtar demalys alýdy paıdalanýy qajettigi atap kórsetilgen [4].
Endi osy májiliste qabyldanyp, úkimet oryndaryna tapsyrylǵan qararlardyń oryndalý barysyna keleıik.
«Qazaq» gazetine Aqsý bolysynyń bastyǵy Jandarbek Tazabekulynyń joldaǵan hatynda: «Shymkent ýezine qaraǵan Aqsý, Qaraqum, Meshit, Qoshqarata, Boraltaı hám Tashbaı bolystarynan alynǵan 1085 adamnan aman-esen temir jolmen bara jatyrmyz. Jolda kemshilik kórgenimiz joq, otarbanyń ashanasynda tamaǵymyzdy pisirip iship kelemiz. Qazir biz Shlıabıge kele jatyrmyz. Ornyqqan soń taǵy da hal jaǵdaıymyzdy bildiremiz. Jumysshylarǵa bas-kóz bolý úshin halyq saılap jibergen Aqsý bolysynyń ýpravıteli Jandarbek Tazabekuly hám «pısmennyı peredchık» Ábdýlqadir Sydyq Nazarurǵly [5], - deı kele ózderiniń júktelgen mindetti abyroımen atqaryp kele jatqanyn málimdeıdi.
Atalǵan basylymǵa ózderi bas bolyp barǵan Hakim Kekın, Ámir Qataluldyrynyń da hattary joldanǵan. Hatta maıdanǵa attanǵandardyń jolaı bastan keshkenderi, ornalasýy, ondaǵy jaǵdaılary sóz bolady. Endi osy hatqa úńilip kóreıik: «Aqtóbe ýezine qaraǵan Batpaqty, Bestamaq hám Álimbet bolystarynan alynǵan 700 jigit Aqtóbe qalasynan 15-qazanda jóneltildi. Bul jigitterdi baratyn jerine sheıin basshylyq qylyp ertip barýǵa bul elder ortalarynan biz ekeýmizdi saılap shyǵardy. Biz bul jigittermen birge otarbaǵa minip, baratyn jerlerine qolymyzdy aman-esen tapsyrdyq. Bara jatqan Syzran qalasynda 7 kún toqtap jattyq. Munda jigitterge sheshek ektik. Syzrannan Vyzma, onan Orsha, Orshadan Mınsk gýbernııasyna Zamırııa degen stanııaǵa bardyq. Jolda jigitterdiń tamaǵy toq. Jaı-kúı jaqsy boldy, eshkimnen qaqpaı-soqpaı kórgen joq. Olardy áli Zamırııa stanııasyna úsh shaqyrym jerde jumysshylardy basqaratyn partııa bastyǵyna tapsyrdyq. Jigitterdiń jumys qylatyn orny osy, soǵys maıdanynan qashyq, qaýip qatersiz jer. Bara jatqanda Rıajskıı degen stanııada Bestamaq bolysynyń 2 aýlynyń bir jigiti aýyryp qaldy.
Jigitterdiń arasynan myń basy, júz basy, molda, aspazshy, mal soıýshy saılap qoıdy. Bular qara jumystan azat. Jumys qylatyn ýaqyttary 6-12 sheıin, kesh saǵat 4-ten kún batqansha. Bular namaz oqıtyn aǵashtan namazhana saldyryp jatyr. Jumys qaqy qara jumyskerge kúnine bir som, myń basy hám myńnyń moldasyna 3 som, júz basyǵa 2 som, júz basynyń tilmáshi hám pısari kúnine 2 somnan alady» [6].
«Jumysqa alynǵan jigitter 100, 150, 200 adamǵa arnaıy jartylaı jerdi qazyp, tóbesin taqtaımen, onyń ústin topyraqpen japqan, al astyna taqtaı tósep eden jasaǵan, 2-3 terezesi bar úılerde turǵan. Úı ishindegi eki jaq qabyrǵaǵa eki qabat nar-sákiler ornalastyryp, jatyn oryn jasaǵan. Keıbir úılerde sákiler eki jaq qabyrǵaǵa jáne ortasyna salynǵan tamaq ishýge ústel qoıylmaǵan. Sondyqtan, keıbir úılerde ashanany arnaıy bólek jasaǵan. Úılerdiń ishinde 2-3 temir pesh qoıylǵan.
Alǵashqy kelip ornalasqandardyń úıleri jyly, qurǵaq, turýǵa jaıly, al sońǵy, keshirek kelgenderdiki kúzgi jaýyn sýyqta salynǵandyqtan dymqyl bolǵan. Sońǵy kelgenderdiń bárine birdeı úı jetpegendikten, olardyń birazy úılerdiń shatyrlaryna ornalastyrylǵan. Shatyr úıler sý ótpeıtin kenepten, terezeleri eki basynda, 100-150 kisilik, bulardyń ishi de jer úıden sýyq, dymqyl bolǵan» [7].
Búkil ómirlerin ult jolyna arnaǵan qazaq zııalylary tyl jumysyna alynǵan qandastarynyń maıdandaǵy mundaı jaǵdaıy tynshytpady. Maıdan jumysyna alynǵan qazaqtardyń basym kópshiligi Zemgorsoıýz mekemesiniń qaraýyna kelip tústi. Ult zııalylary Zemgorsoıýz janynan ashylǵan buratana bóliminde qyzmet istedi. Al bul bólimge Álıhan Bókeıhanov basshylyq etken edi. Ult janashyry eń aldymen tyl jumysyna alynǵandardyń basy-qasynda bolýǵa,olardyń otarshyl ákimshilik ókilderinen qysym kórmeı, elge aman-saý oralýlary úshin qyzmet etýge jan-jaqtaǵy kózi ashyq azamattardy shaqyrdy. Óz ǵumyrlaryn halyq jolyna arnaǵan, bir jaǵynan shaqyrýdy tıek etken sondaı janashyrlardyń biri – Mirjaqyp Dýlatov Toǵaı oblysynyń gýbernatory atyna birden ótinish bildiredi. Gýbernator Bas qolbasshynyń Joǵary Shtabyna joldaǵan jedelhatynda «Qazaq» gazetiniń qyzmetkeri M.Dýlatov pen dáriger Á.Aldııarovtar ózderin Zemgorsoıýzdyń buratana bólimine qyzmetke jiberýin suraǵanyn aıta kele, olardy atalǵan bólim bastyǵy Á.Bókeıhanovtyń M.Dýlatovty jumysqa shaqyrǵan jedelhatyn ózderine kórsetkenin baıandaıdy. M.Dýlatov pen Á.Bókeıhanovqa qol qoıǵan kepil qaǵazdy bergendigin habarlaı kele [8], olardyń únemi qadaǵalaýda bolǵandyǵyn, kúdik týdyratyn jaǵymsyz áreketterdiń baıqalmaǵandyǵyn, ári Orynbor jandarm bastyǵy bulardyń ústinen eshqandaı is qozǵalmaǵandyǵy sebepti tyl jumysynda qazaqtarmen jumys isteýge jiberýge bolatyndyǵyn málimdeıdi [9].
Zııalylardy maıdanda, ásirese dáriger men tilmashtiń tapshylyǵy qatty mazalady. Muny «Qazaq» gazetine kelip túsip jatqan tilshilerdiń habarlary da basa kórsetip otyrdy.
Beımálim ólke, beıtanys jaǵdaıǵa tap bolǵan qandastarymyz barǵan jerlerine birden kóndigip, beıimdelip ketti desek shyndyqqa qııanat bolar. Olardyń týǵan jerge degen saǵynyshy erekshe bolǵanyn ózderiniń hattarynda bylaısha jetkizedi: «Omby ýezinen birge shyqqan 1207 jigit edik bul kúnde bárimiz de amanbyz, maıdanǵa jaqyn jerde jumys qylyp jatyrmyz. El-jurt, ata-ana, qurby-qurdasqa kóp sálem. Bul kúnde birge shyqqan 1207 jigitti bólip jiberdi, osy arasy bizge aýyr boldy, jat jerde týysqannan artyq bolyp edik. Tamaǵymyz jaman emes, sonda da qazaq balasy úırenbegen tamaqty tamaqsyna ma, qazaq tamaǵyn saǵynamyz... Rasyn aıtqanda 700 jigittiń kóbi aýrý, bulardyń nasharlaryn aýrýhanaǵa áketti. Jumysqa tipti jaramasa, bulardy qaıtarmaq» [10].
Álıhan,Mirjaqyptar elden jyraqta, maıdan shebinde júrgen baýyrlarymyzdyń jaǵdaılaryn únemi bilip otyrýǵa tyrysty. Qoldan kelgeninshe kómek berip otyrdy. Olar mundaı sharaǵa Reseıdiń túrli oqý oryndarynda oqıtyn stýdent jastardy tartqan. Osyndaı bir saparynda Álıhan janyna Qostanaıdaǵy orys mektebiniń oqytýshysy Myrzaǵazy Esboluly men Máskeýde oqyp júrgen Tel Jamanmurynuly, Musa Seıdollauly, Hasen Beketaıuldaryn ádeıi ertip kúntabys maıdandaryn aralaıdy [11]. Álıhan basqarmaǵa 17-jeltoqsanda jazǵan hatynda: «2-3 kúnde biz Álıhan, Myrzaǵazy, Tel, Musa, Husaıyn beseýimiz, zapadnyı frontqa júremiz, onda baryp qazaq jigitterin kóremiz, zemskıı soıýzǵa kómek kórsetpek bolamyz. Zemskıı soıýz qazaqqa ne qyl dese sony ornyna keltiremiz dep qýantyp tur. Ózge frontqa da baramyz» [12].
Istiń basy-qasynda júrgen zııalylarymyz qazaqtar tyl jumysynan elge qaıtqanda da Reseı qalalarynyń temir jol vokzaldarynda tapjylmaı turyp, olarǵa laýaqy berip, elge shyǵaryp salyp, keleshek isterine baǵyt siltegen edi.
Tyl jumysyna alynǵan qandastarymyzdyń shynaıy jaǵdaıy áli kúnge deıin arnaıy zertteý taqyrybyna aınala qoıǵan joq. Bul problemanyń kóptegen aspektileri, ásirese Reseıdiń qandaı qalalarynda, qandaı óndiristerde nendeı jumystar atqardy, jalpy alǵanda naqty qansha myń adam maıdanǵa tartyldy, olardyń bastan keshken jaǵdaılary óz aldyna saralaýdy qajet etedi. Ol úshin jergilikti ulttyq basylymdarǵa úzdiksiz joldaǵan olardyń hat-habarlary men Reseı, Belarýs, Baltyq boıy elderiniń ortalyq memlekettik muraǵattary qorlaryn arnaıy zerdeleý qajet.
Paıdalanǵan ádebıetter tizimi:
- Qaharly 1916 jyl. Groznyı 1916 god. Qujattar men materıaldar jınaǵy. 1-tom., Almaty. 1998. 177-178 bet.
- «Qazaq». №189. 1916.
- «Qazaq» gazeti. Qazaq enıklopedııasynyń Bas redakııasy. A., 1998. 339 bet.
- QR OMM 369-q, 1-t, 6077-is, 25-27-pp.
- «Qazaq» gazeti. Qazaq enıklopedııasynyń Bas redakııasy. A., 1998. 338 bet.
- Sonda, 345 bet.
- M.Qoıgeldıev Alash qozǵalysy. A., 1995. 200-201 better.
- QR OMM 25-q, 1-t, 490-is, 149-p.
- Sonda, 137-p.
- «Qazaq». №205, 1916 j.
- A.Mektepov. 1914-1916 jyldar dúrbeleńi // So. Qazaqstan. 1990 27 sentıabr.
- «Qazaq» gazeti. Qazaq enıklopedııasynyń Bas redakııasy. A., 1998. 354 bet.
"adyrna"kz
