Ūly batys oişyldarynyŋ eŋbegıne alǧaş ret öz közqarasyn bıldırıp, tüsındırme eŋbekter jazyp, ǧylym közın Türkı älemıne äkelgen bırden bır ırı tūlǧa Äbu Nasyr äl-Farabi edı. Bızge jetken qyryq şaqty eŋbegın oqi otyryp «ekınşı ūstazdyŋ» tek qana filosof bolyp qana qoimai, filolog, tarihşy, saiasatker, geograf, muzykant bolǧanyn da köre alamyz. Älı de qūnyn joimaǧan būl eŋbekter zerttelu barysynda jaŋa qyryna tanylyp, jan-jaqty qarastyrylyp jür. Osy oraida maqalanyŋ maqsaty – ūly oişyldyŋ eŋbekterınıŋ qündylyǧy men tıl bılımı, onyŋ ışınde grammatikaǧa qosqan ülesın atap körsetu. Mındet – ǧalymnan qalǧan zertteu jūmystaryna şolu jasap, qazırgı tıl bılımı üşın maŋyzdylaryn anyqtau, saralu.
Äl-Farabi jastaiynan türlı ǧylymdy oqyp üirendı.Arab, parsy, türık tılderın jetık meŋgerdı. Baǧdad qalasynda bılımın jetıldırgen. Sol zamandaǧy ǧylymynyŋ ordasy bolǧan būl qala köptegen oişyldardyŋ ortasy, kıtap qoryna bai qala edı.Batys ǧalymdarynyŋ logika turaly eŋbegımen tanysady. Ǧalym jaratylystanu, filosofiia, astronomiia, matematika, medisina, logika, etika, metafizika, jaǧrafiia, ädebiettanu, tıl bılımı, muzyka siiaqty ǧylym salalarynan 164 traktat jazǧan. Keltırılgen eŋbekter sanynyŋ özı Farabiden bızge köp mūra qalǧanyn baiqatady.
Qorytynlai kele aitarymyz, «ekınşı ūstaz», ǧylymnyŋ şamşyraǧy bolǧan Äbu Nasyr äl-Farabi köptegen ǧylymdy damyta otyryp, öz tarapynan maŋyzdy ǧylymi eŋbekter jazdy. Äl-Farabi filosofiia ǧylymyn jaŋa qyrynan tanytyp, Batys mädenietınen alynatyn mälımetterdı sūryptap, saralaǧan. Ǧūlamanyŋ metafizika, lingvistika, logika, psihologiia, geografiia, etika, muzyka, t.b. ǧylymdar jaily jazǧan eŋbekterı barşylyq.X ǧasyrda jazylǧan ǧūlamanyŋ eŋbekterı HHI ǧasyr ǧalymdarynyŋ zertteu obektısıne ainalyp otyr. Oişyldyŋ Keŋes ükımetı kezeŋınde būrmalanyp jekten eŋbekterın tüzetıp, qaita qarastyryp keiıngı jas buynǧa maŋyzyn tanytu –bızdıŋ basty mındetımız.
Aqnūr SÄLIM,
8 (747) 264-02-26
