Ūly dalanyŋ mifologiialyq-folklorlyq tūlǧasy eldıŋ bastauyn, halyqtyŋ köne tarihyn jyrlauşy beine. Sonyŋ ışınde könenıŋ könesı – Qorqyt baba. Qobyzdyŋ iesı Syr boiyn meken etken. Ömır sürgen kezeŋı turaly ǧalymdar arasynda ärtürlı boljam bar. Naqty ömır sürgen merzımı anyqtalmaǧan. Alaida zertteulerdıŋ basym bölıgı Qorqyt Ata Syrdariia boiynda ömır sürgen oǧyz-qypşaq taipalyq bırlestıgınde H ǧasyrdyŋ basynda düniege kelgen degen tūjyrymǧa saiady. Raşid äd-Din «Jamiǧ At-Tauarih» atty tarihi şejıresınde Qorqyt Atany qaiy taipasynan şyqqan dese, Äbılǧazynyŋ «Türık şejıresınde» onyŋ tegı baiat ekendıgı, oǧyzdardyŋ elbegı bolyp, 95 jasqa kelıp qaitys bolǧandyǧy aitylady. Syr jaǧasyna jaqyn jerde Qorqyt atanyŋ ziraty bolǧanyn Ä.Divaev, t.b. ǧalymdar öz eŋbekterınde Qorqyt ata HI ǧasyrdyŋ basynda dünieden ötken delınse, Ä.Marǧūlannyŋ eŋbekterınde ol VII-VIII ǧasyr aralyǧynda ömır sürdı degen pıkır aitylady.
Qazaq filosofiiasy tarihynda Qorqyt Ata – el bırlıgın nyǧaitqan kemeŋger qairatker, türkı dünietanymynyŋ negızın jasaǧan ǧūlama oişyl, älemdık aqyl-oi mädenietınde özındık orny bar filosof-gumanist retınde körınedı. Qorqyt Ata jaiyndaǧy aŋyzdardan onyŋ boiyndaǧy üş türlı öner erekşe aiqyndalady. Bırınşıden, ol oǧyz-qypşaq ūlysynan şyqqan aituly baqsy. Ekınşıden, küişı, qobyz sarynyn alǧaş tuyndatuşy önerpaz. Üşınşıden, äigılı jyrau, onyŋ jyrlary oǧyz-qypşaq ömırın beinelegen ädebi-tarihi mūra. Türkı halyqtarynyŋ folkloryndaǧy Qorqyt ata turaly aŋyz äŋgımelerdıŋ negızgı motivı – ömırge keluı. Erekşelıgı, eşkımge ūqsamai, dara boluy halyq jadynda qaldy. Zamanaui tılmen aitsaq – individualdy qasietterge toly häm tırşılıgınde soǧan ūmtylǧan. Dala folklorynda tuǧan kezı anyq bolmaǧanymen, ömır süru filosofiiasy bügınge deiın jettı.
Qorqyttyŋ ölımnen qaşuy onyŋ ömırınıŋ mänıne ainalady. Dünienı kezıp, ölımnen qūtyludyŋ joldaryn ızdeidı. Onyŋ būl äreketterı bükıl adamzattyŋ problemasyn şeşu maqsatyndaǧy ölımdı jeŋu,onyŋ aldyn alu, mäŋgı jasau joldaryn ızdeitındıgı aŋǧarylady. Būl – barlyq pendelerdıŋ kökeitestı mūraty, öitkenı, eşkım mäŋgı jasamaidy, tırşılık atauly ölumen, öşumen aiaqtalady. Demek, äuel basta är adamnyŋ peşenesıne jazylǧan ölımnen qūtylu mümkın emestıgın halyq Qorqyttyŋ mifologiialyq obrazy arqyly körsetedı.[1, 46 b]
Qazırgı ǧalymdardyŋ būl tūjyrymdarynyŋ tereŋı mynada. Ejelgı türkıde adam ölgen şaǧynda qanşa jyl ömır sürgendıgı emes, sol jyldarda jasalǧan eŋbegı men paidasy, erlıgı men eldıgın kök tasyna qaşap jazady degen aŋyz bar-tyn. Qorqyttyŋ «ölımnen qaşuy» biologiialyq ölım emes, paidasyz keşken künnen qaşuynda. Būl – ruhani tereŋ bılım.
Täŋırge tabynuşylardyŋ säuegeiı, baqsylardyŋ pırı, tıptı paiǧambary bolǧan desedı. Endı bır mysalda, Qorqyttyŋ tūsynda ömır sürgen İnal hannyŋ balasyna at qoiuy alynǧan. Baba hannyŋ mūragerın – Tūman dep ataudy jön körgen eken. Maǧynasynda: «Tūman tüsken kezde aua qoiulanady, eş närsenı körsetpeidı, bıraq ösımdık üşın paidasy zor, jerde dymqyldy küşeitedı. Demek, būl balanyŋ äkesı qaitys bolǧanda halyqtyŋ köŋılı de qapalyqpen basyŋqy edı. Bıraq, ümıt etıp tüsıne bılıŋızder, būl – ötkınşı närse, kün közı şyǧyp, dünienı jasyl şöp körkeitkende, ärkım igılıkke bölenedı, būl balanyŋ ümıtı osynda, sondyqtan da osy atty qoidyq», - deidı. Asqan köregendık, tereŋ bılım, täŋırşıldık kezınde qai qazaqtyŋ boiynda bolǧan-au.
Bügıngı taŋda «Qorqyt Ata» aŋyzy, onyŋ filosofiialyq tereŋdıgı qoǧamda aktualdy. Jazuşy, dramaturgterdıŋ jazǧan pesalary, ssenariilerı onyŋ teatr, kino, derektı filmderge arqau etuı dälel. Mysaly üşın, Täuelsız zamanda, naqty aitsaq 2002 jyly «Qorqyttyŋ körı» atty jyr kıtaby üşın İranbek Orazbaev (İran-Ǧaiyp) QR Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty atandy.
Aŋyzdyŋ negızın aita ketsek, Qorqytty ajaldan araşalaǧan – Qobyz.
«...Qalyŋ Jynys dıŋınen –
Aiyryp alǧan, Qobyzym.
Şyrǧai-Aǧaş tübınen –
Maiyryp alǧan, Qobyzym.
Jelmaianyŋ terı-qūiyzyn –
Küiek qylǧan, Qobyzym.
Ortekenıŋ müiızın –
Tiek qylǧan, Qobyzym.
Bestı Aiǧyrdyŋ qūiryǧyn –
Işek qylǧan, Qobyzym.» [2, 60 b] Qoŋyr küidıŋ aspabyn osylai suretteidı aqyn, dramaturg İranbek Orazbaev (İran-Ǧaiyp)
Qobyz ben Qorqyt jaiynda aŋyzdyŋ köptegen türı halyq arasynda asa tanymal. Kie men küidıŋ syry bır Qorqyttyŋ boiynda. Ömırge keluınıŋ özı bır tylsym küşke toly. Üş jyl anasynyŋ jatyryn meken etken degen aŋyzda bar jäit. Ajaldan qaşqan Qorqyt baba, qobyz küiın şertkende, ajal jylany janyna jolai almaǧan, közı ılıngen bır mezette şaǧyp öltırgen degendı jiı estitınbız. Bıraq, aŋyzdyŋ bırneşe türı bolatyny belgılı. Jäne, ony öz būryşynan baqylap, ömırge jaŋa şyǧarma alyp kelu qarymy jetken qalamgerge ǧana būiyratyny haq.
«Qorqyttyŋ körı» aŋyz-dastanynan erekşe stildı, «Är şyǧarmamnan menı ızdeŋder» deitın mınezdı İran-Ǧaiyptyŋ pesasy. Poetikalyq stilde jazylǧan tuyndy, şūbyryndy ūiqasta örılgen.
Bırınşı körınıstıŋ alǧaşqy joly «...Aspan asty... Jer üstı... Ūly Dala... Tabiǧat... Qorqyt...» dep bastalady. Basty suretteitın beineler osy. Oqiǧada mınezdıŋ boiauy qanyq. Ūly dalanyŋ tabiǧatyn surettei aldy. Ruhty şyǧarma.
M.Äuezov atyndaǧy qazaq memlekettık akademiialyq drama teatry litvalyq rejisser I.Vaitkustyŋ jetekşılıgımen İran-Ǧaiyptyŋ «Qorqyttyŋ körı» aŋyz-dastanyn sahnalady.
Spektakl arnaiy tüsırılgen videomen bastalady. Iаǧni, avtor İran-Ǧaiyp auruhana tösegınde jatyp, monolog oqidy. Bır tyŋdaǧanda Qorqyttyŋ monology sekıldı. Keibır tırkesterden darhan dalanyŋ dauysy ma dersıŋ. Qaŋbaqty da, qūiyndy da söiletıp jatyr avtor. Sondaǧy negızgı ideia, dalanyŋ perzentı Qorqyttyŋ küiı degenımız kez-kelgen tūlǧanyŋ ışkı syry ekenın körsetu. Küi – qazaqtyŋ dombyra men qobyz sekıldı ūlttyq aspaptarynyŋ kompozisiiasy. Al leksikalyq maǧynasynda «Küi» – ışkı sezım, köŋıl (Orysşa: sostoianie). Avtor köŋılınıŋ küiın meiırbike rolınde otyrǧan L.Qaldybekovaǧa şertıp otyrǧanymen, ülken ekrannan küllı jūrtqa aityp otyrǧany belgılı. Küige qūrylǧan şyǧarma. Ony jetkızude akter A.Satybaldynyŋ «Kökte sen, Jerde men jalǧyzbyn, Qūdai» dep dırıl qaqqan sözınde nanbasyŋa bolmas. Dauysyn qaryltyp, bırde suynyp, bırde ysyp Qorqyttyŋ küiın körsetumen älek. Deitūrǧanymen, Qorqyttan būryn akterdıŋ ışkı syryn sezgendei küi keştık. Bır Qorqyttyŋ häl-küiı avtordyŋ da, qoiuşy-rejisserdıŋ de, basty roldegı akterdıŋ de jaǧdaiy. Körermennıŋ de şymbaiyna tietın söz qūdıretınıŋ körınısı.
Zamanaui dekorasiiamen ärlengen spektaklde tabiǧatty (tas, aǧaş, jel, aqqu, tyna) äserlı beineledı. Spektakl körkıne ainalǧan kostium boiau syilap tūrǧandai. Qūdaidyŋ baryn moiyndamaǧan Qorqytqa jaratuşynyŋ haq ekenın eskertuşı täŋırdıŋ jaratqan tabiǧaty kezek-kezegımen kelıp, dramaturgiianyŋ ideiasyn tolyqtyra tüstı.
Biık taudyŋ basynan ügılıp tüsken jartas «mendei küi keşerıŋ anyq» dep eskertse, mäuelı aǧaş ta, «Qūdai haq!» deidı. Ekı joly men arqasyna aǧaş bailanǧan akter kostiumy, jäne süiengen taiaǧyn Qorqyt jūlyp alǧandai iılmei jerge qūlauy aǧaştyŋ beinesın barynşa şynaiy şyǧardy. «Tumaq bar da, ölmek bar» dramaturgtyŋ ömır filosofiiasyn qozǧaǧany, şyǧarma maŋyzyn arttyrdy.
Tūlǧalarǧa arnap şyǧarmalar jazylǧanda köp jaǧdaida, erlıgı men artta qaldyrǧan estelıkterın ūlyqtaimyz. Jäne sol jolda körkemdıkke asa barmai, tarihi şyndyqty jazǧandy süiemız. Sebebı, sahnadan tarihi şyndyqty tamaşalaǧan qazaq halqyna ūnamdy. Asyra sıltep, ia bolmasa jetkızbei tastasa halyqtyŋ auyr synyna tüserı anyq. Äruaqty syilaǧan halyqpyz, kienı tüsınetın elmız. Tūlǧa taǧdyryn baiandau önerpaz üşın ärı bedel, ärı baq, ärı ülken jauapkerşılık. İran-Ǧaiyptyŋ erekşelıgı de sonda, aŋyzdyŋ jelısın özgertpei detaldar qosqan.
Rejisser I.Vaitkustyŋ jūmysy kürdelı. Kez-kelgennıŋ jüregı daualamaityn kielı tūlǧany sahnaǧa alyp şyqty. Spektakl ortasynda, ara-tūra syr elınıŋ ūrpaǧy qoisa būdan da artyq qoiylym şyǧar ma edı, degen saual tuyndady. Sebebı, bılım men talanttan bölek, sezım bar. Öz ösken jerın, elın sezınu bar. Syrdyŋ jelı men suyn ışken, aŋyzyna qanyp ösken ūrpaqqa asa tanys dünie oŋ jambasyna keler edı.
Şirek ǧasyr bilegen elınıŋ basşysy ölgende düiım jūrt joqtau aitady. Qazaqy äieldıŋ aşy dauysyn, jaqynynan aiyrylǧan zarly ündı naqyşyna keltıre oryndaityn Z.Köpjasarova avtor sözın süiekten ötkıze bıldı. (Mūny bız, atalmyş teatrdyŋ repertuaryndaǧy «Kömbe nannyŋ dämı» qoiylymynan da estıgen bolatynbyz) Tek, I.Vaitkustyŋ halyqtyŋ dästürın körsetetın sahnada, basşysyn joqtaǧan, iesınen aiyrylǧan jūrtty sahnanyŋ ekı būryşyna paralelldı mizanssenaǧa tūrǧyzyp, äielderdı zarlatyp, erkekterdıŋ qolyna dauys ūlǧaitqyş qūral ūstatyp replikasyn oryndatqyzdy, ol az bolǧandai ūrysqa daiyndalǧandai qolqusyryp tūrǧandary ekı oidy qyldy.
Baqsylyq önerı bar Qorqyt, bileuşınıŋ şyqqan janyn «jyn şaqyryp» kırgızuge, qabyrǧasy qaiysqan halyqty jūbatu üşın öz jany şyqqanşa oinaqtaityn edı. Küş pen qasiettı asa tanymaityn rejisserdıŋ sol sätte A.Satybaldyny baqsy emes, baqsy emdeuşı aurudai etıp körsetkenı, ūly dalanyŋ tylsym küşınen beihabar jan ekenın aiqyn baiqatty.
«Ūly aqyn elınıŋ ötkenınen būryn, keleşegın boljaidy» degendı būrynyraqta köp esıtetın edık. Basşyny joqtau sätınde ekrannan jylt etıp joq bolǧan avtordy, sol sätte «Būl dünielık ülesıŋ, Sen jer betınde qyryq jyl ǧana ömır süresıŋ, Qorqyt» qasiettı söz aitqany onyŋ ūlylyǧyn körsetkendei.
Jalpy adamzattyq mäsele – folklordyŋ körkem ädebiettıŋ mäŋgı aktualdy taqyryby. Sonyŋ ışınde «Qorqyt» beinesı jatady.
Ädebietter:
- Sarbasov B.S., Däurenbekova L.N. Ejelgı däuır ädebietı. – Almaty: 2019. – 155B.
- Orazbaev İ. On üş tomdyq taŋdamaly. (Jetınşı tom). – Almaty: 2006. – 230 B.
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ dosentı,
filosofiia ǧylymynyŋ kandidaty
Karima Ahan, Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU magistranty
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
