Esimi dúnıejúzine málim bolyp, ǵylymı jáne mádenı muralary ǵasyrlar boıy ardaqtalyp, urpaqtan urpaqqa ótip kele jatqan ardager azamattar tarıhta asa kóp emes.Ondaı tulǵalardyń biri - Ál-Farabı.
Farabı ǵylymdy kóbinese óz betinshe oqýmen meńgerip, asa zor tabandylyq kórsetken, orasan zor tabystarǵa jetken adam.Ol, ásirese, grek ǵylymy men fılosofııasyn, eń áýeli Arıstoteldiń baı murasyn ıgerýdi qolǵa alǵan. Munda ol asa úlken shydamdylyq pen yjdahattylyq kórsetedi, bir ańyz boıynsha ol Arıstoteldiń «Jan týraly» deıtin eńbegin júz ret, «Tabıǵat garmonııasyn» qyryq ret, «Rıtorıkasyn» eki júz ret oqyǵan kórinedi. Mine, osylaı Farabı jurtqa málim oqymysty bolyp, dúnıejúziniń ustazy degen dárejege kóteriledi. Ol alǵashqy kezde Baǵdatta isteıdi, keıinnen Damaskide, sodan keıin Aleppoda ámir Saıf ád-Daýlanyń qaramaǵynda bolady. Farabı óz betinshe ǵylymmen úzbeı shuǵyldana bergen. Máselen, bir áńgime boıynsha ol Damaskide júrgen kezinde kúndiz qalda shetindegi baý-baqshada qaraýyldyq qyzmet atqaryp, kúndiz tapqan aqshasyna satyp alǵan shyraq jaryǵymen túnimen ǵylymı jumyspen shuǵyldanady eken. Farabı óte qarapaıym, qanaǵatshyl kisi bolǵan, jupyny kıinip, yrdý-dyrdýdan barynsha aýlaq júrýge tyrysqan.
On segiz myń ǵalamdy jaratýshy – jalǵyz ıe, onyń syryn túgel uǵýǵa adamnyń mıy jetpeıtinin búkil shyǵys ǵalymdary jáne Ál-Farabı de aıtqan. Osy izben Abaı: «Jer júzin bezendirgen táńirim sheber»,- deıdi.Adam neǵurlym izdenip, kóp bilgen saıyn óziniń túk bilmeıtinin sezinip púshaımen bolady ǵoı. Sokrattyń «Meniń biletinim – túk bilmeıtinim» degeni kóp izdenýden týǵan oı. «Nadannyń eń basty belgisi – bárin bilý»... Onyń bilmeıtini joq. Ol barlyq dúnıeni óz paıdasyna qaraı beıimdep sheshýge tyrysady. Al onyń paıdasynyń kólemi ishý, jeý, uıyqtaý, kóbeıý, maqtaný... Eger de osyndaı nadandardyń qolyna bılik tıetin bolsa, olar dúnıeni oıran eter edi, ózderi de oıran bolar edi.Ál-Farabı men Abaıdyń kezdesken tusy osyndaı oılar tóńireginde.
M.Áýezov aıtqandaı, Abaıdyń sýsyndaǵan úsh bulaǵynyń biri – shyǵys mádenıeti desek, ol mádenıettiń tórkini Ál-Farabı bolýǵa kerek. Óıtkeni Abaı Ál-Farabıdi tikeleı oqymaǵanmen, úlgi alǵan mektebiniń negizi sonda jatyr. Bul arna endi ǵana jol salynǵan, bolashaqta túbegeıli zertteýin kútken arna. Á.Qońyratbaev aıtqandaı: «Bul másele ádebıet sheńberine syımaıdy.»
Ál-Farabıdiń áleýmettik-estetıkalyq kózqarastaryn bildiretin zertteýleri de barshylyq. Olar: «Baqyt jolyn silteý», «Azamattyq saıasat», «Memlekettik qaıratkerlerdiń naqyl sózderi», «Baqytqa jetý jolynda» dep atalatyn ǵylymı eńbekteri.Ál-Farabı óz zertteýlerinde etıka, moral máselelerine erekshe nazar aýdaryp otyrǵan. Etıkanyń zertteý obektisi – moral, minez-qulyq, ádeptilik normalary ekenin jan-jaqty dáleldegen.Ál-Farabıdiń aıtýy boıynsha, etıkanyń eń joǵary kategorııasy – baqyt bolyp tabylady. Sondaı-aq ol adam boıyndaǵy aqyl-parasatty etıkalyq-adamgershilik qasıetterden bólip qaraýǵa bolmaıdy degendeı pikir aıtady. Aqyl men adamgershilik, qaıyrymdylyq ózara tabıǵı túrde baılanysyp jatqan qubylystar ekenin túsindiredi. Ál-Farabıdiń aıtýy boıynsha, adam óziniń minez-qulqyn jetildire túsý úshin, eń aldymen, ózine-ózi meılinshe adal bolýy tıis.Sonda ǵana adam óz boıyndaǵy izgilikti qasıetterdi barynsha jetildire túsýge múmkindik alady. Ál-Farabı «qandaı sheber ádistiń járdemimen jaqsy minez-qulyqqa jetetinimizdi qarastyrýymyz kerek» deı kelip, ázil men kúlki sııaqty qubylystarǵa moraldyq-estetıkalyq turǵydan baǵa beredi. Qoǵamdaǵy árbir qubylys shekten shyǵyp ketken jaǵdaıda adamǵa teris áser etetini sııaqty adamnyń minez-qulqyndaǵy shamadan asyp ketken kórinister de izgi qasıetterge keri yqpalyn tıgizedi. Osy pikirin túıindeı kelip, Farabı: «ázilqoılyq – ázildi shekten tys qoldanýdan bolady. Al ázildeý ońaı bolǵandyqtan, biz soǵan beıim bola bastaımyz. Endi bizge qalǵany bir shetkerilikten ekinshi shetkerilikke nemese ortasha mólsherge aýysýdy jeńildetý úshin qandaı amaldar bar ekenin bilý» dep jazady.
Jalpy qoryta kele, san túrli ǵylymdy meńgergen Ál-Farabı jaıly Ibn Ábı Ýsaıbanyń pikirine toqtalǵym kelip otyr: « Farabı – shynaıy fılosof, tereń bilimdi danyshpan edi, fılosofııaǵa qatysty pánderdi tolyq ıgergen bolatyn. Ol rıezıent ( matematıka, geometrııa) ǵylymdaryna jetik, bilgir, iri ǵulama, mal-dúnıesimen isi joq, qarpaıym adam edi...Ol óziniń minez-qulqy jaǵynan ejelgi dáýir fılosoftaryna uqsaıtyn.» Mine, osyndaı danyshpan ǵulamanyń artqyǵa mura bolyp qalǵan traktattary óziniń mánin joımaıdy.Ol «qarapaıym» adam bolýdyń nátıjesinde tanymal oıshyl,ǵalym dárejesine jetip otyr.
Aqdıdar BEKJAN, +7 (771) 694-38-98
