Esımı düniejüzıne mälım bolyp, ǧylymi jäne mädeni mūralary ǧasyrlar boiy ardaqtalyp, ūrpaqtan ūrpaqqa ötıp kele jatqan ardager azamattar tarihta asa köp emes.Ondai tūlǧalardyŋ bırı - Äl-Farabi.
Farabi ǧylymdy köbınese öz betınşe oqumen meŋgerıp, asa zor tabandylyq körsetken, orasan zor tabystarǧa jetken adam.Ol, äsırese, grek ǧylymy men filosofiiasyn, eŋ äuelı Aristoteldıŋ bai mūrasyn igerudı qolǧa alǧan. Mūnda ol asa ülken şydamdylyq pen yjdahattylyq körsetedı, bır aŋyz boiynşa ol Aristoteldıŋ «Jan turaly» deitın eŋbegın jüz ret, «Tabiǧat garmoniiasyn» qyryq ret, «Ritorikasyn» ekı jüz ret oqyǧan körınedı. Mıne, osylai Farabi jūrtqa mälım oqymysty bolyp, düniejüzınıŋ ūstazy degen därejege köterıledı. Ol alǧaşqy kezde Baǧdatta ısteidı, keiınnen Damaskıde, sodan keiın Aleppoda ämır Saif äd-Daulanyŋ qaramaǧynda bolady. Farabi öz betınşe ǧylymmen üzbei şūǧyldana bergen. Mäselen, bır äŋgıme boiynşa ol Damaskıde jürgen kezınde kündız qalda şetındegı bau-baqşada qarauyldyq qyzmet atqaryp, kündız tapqan aqşasyna satyp alǧan şyraq jaryǧymen tünımen ǧylymi jūmyspen şūǧyldanady eken. Farabi öte qarapaiym, qanaǧatşyl kısı bolǧan, jūpyny kiınıp, yrdu-dyrdudan barynşa aulaq jüruge tyrysqan.
On segız myŋ ǧalamdy jaratuşy – jalǧyz ie, onyŋ syryn tügel ūǧuǧa adamnyŋ miy jetpeitının bükıl şyǧys ǧalymdary jäne Äl-Farabi de aitqan. Osy ızben Abai: «Jer jüzın bezendırgen täŋırım şeber»,- deidı.Adam neǧūrlym ızdenıp, köp bılgen saiyn özınıŋ tük bılmeitının sezınıp püşaimen bolady ǧoi. Sokrattyŋ «Menıŋ bıletınım – tük bılmeitınım» degenı köp ızdenuden tuǧan oi. «Nadannyŋ eŋ basty belgısı – bärın bılu»... Onyŋ bılmeitını joq. Ol barlyq dünienı öz paidasyna qarai beiımdep şeşuge tyrysady. Al onyŋ paidasynyŋ kölemı ışu, jeu, ūiyqtau, köbeiu, maqtanu... Eger de osyndai nadandardyŋ qolyna bilık tietın bolsa, olar dünienı oiran eter edı, özderı de oiran bolar edı.Äl-Farabi men Abaidyŋ kezdesken tūsy osyndai oilar töŋıregınde.
M.Äuezov aitqandai, Abaidyŋ susyndaǧan üş būlaǧynyŋ bırı – şyǧys mädenietı desek, ol mädeniettıŋ törkını Äl-Farabi boluǧa kerek. Öitkenı Abai Äl-Farabidı tıkelei oqymaǧanmen, ülgı alǧan mektebınıŋ negızı sonda jatyr. Būl arna endı ǧana jol salynǧan, bolaşaqta tübegeilı zertteuın kütken arna. Ä.Qoŋyratbaev aitqandai: «Būl mäsele ädebiet şeŋberıne syimaidy.»
Äl-Farabidıŋ äleumettık-estetikalyq közqarastaryn bıldıretın zertteulerı de barşylyq. Olar: «Baqyt jolyn sılteu», «Azamattyq saiasat», «Memlekettık qairatkerlerdıŋ naqyl sözderı», «Baqytqa jetu jolynda» dep atalatyn ǧylymi eŋbekterı.Äl-Farabi öz zertteulerınde etika, moral mäselelerıne erekşe nazar audaryp otyrǧan. Etikanyŋ zertteu obektısı – moral, mınez-qūlyq, ädeptılık normalary ekenın jan-jaqty däleldegen.Äl-Farabidıŋ aituy boiynşa, etikanyŋ eŋ joǧary kategoriiasy – baqyt bolyp tabylady. Sondai-aq ol adam boiyndaǧy aqyl-parasatty etikalyq-adamgerşılık qasietterden bölıp qarauǧa bolmaidy degendei pıkır aitady. Aqyl men adamgerşılık, qaiyrymdylyq özara tabiǧi türde bailanysyp jatqan qūbylystar ekenın tüsındıredı. Äl-Farabidıŋ aituy boiynşa, adam özınıŋ mınez-qūlqyn jetıldıre tüsu üşın, eŋ aldymen, özıne-özı meilınşe adal boluy tiıs.Sonda ǧana adam öz boiyndaǧy ızgılıktı qasietterdı barynşa jetıldıre tüsuge mümkındık alady. Äl-Farabi «qandai şeber ädıstıŋ järdemımen jaqsy mınez-qūlyqqa jetetınımızdı qarastyruymyz kerek» dei kelıp, äzıl men külkı siiaqty qūbylystarǧa moraldyq-estetikalyq tūrǧydan baǧa beredı. Qoǧamdaǧy ärbır qūbylys şekten şyǧyp ketken jaǧdaida adamǧa terıs äser etetını siiaqty adamnyŋ mınez-qūlqyndaǧy şamadan asyp ketken körınıster de ızgı qasietterge kerı yqpalyn tigızedı. Osy pıkırın tüiındei kelıp, Farabi: «äzılqoilyq – äzıldı şekten tys qoldanudan bolady. Al äzıldeu oŋai bolǧandyqtan, bız soǧan beiım bola bastaimyz. Endı bızge qalǧany bır şetkerılıkten ekınşı şetkerılıkke nemese ortaşa mölşerge auysudy jeŋıldetu üşın qandai amaldar bar ekenın bılu» dep jazady.
Jalpy qoryta kele, san türlı ǧylymdy meŋgergen Äl-Farabi jaily İbn Äbi Usaibanyŋ pıkırıne toqtalǧym kelıp otyr: « Farabi – şynaiy filosof, tereŋ bılımdı danyşpan edı, filosofiiaǧa qatysty pänderdı tolyq igergen bolatyn. Ol riezient ( matematika, geometriia) ǧylymdaryna jetık, bılgır, ırı ǧūlama, mal-düniesımen ısı joq, qarpaiym adam edı...Ol özınıŋ mınez-qūlqy jaǧynan ejelgı däuır filosoftaryna ūqsaityn.» Mıne, osyndai danyşpan ǧūlamanyŋ artqyǧa mūra bolyp qalǧan traktattary özınıŋ mänın joimaidy.Ol «qarapaiym» adam boludyŋ nätijesınde tanymal oişyl,ǧalym därejesıne jetıp otyr.
Aqdidar BEKJAN, +7 (771) 694-38-98
