Batys pen Şyǧysty tereŋ bılımımen bas idırgen, esımı düniejüzı mädenietı men ǧylymynyŋ tarihynan oiyp oryn alǧan ǧūlama ǧalym, ūly oişyl Äbu Nasyr äl-Farabidı bız adamzat bılımınıŋ san salasynda qaldyrǧan qoltaŋbasymen qatar, muzyka önerın zertteuşı retınde de bılemız. «Şyǧystyŋ Aristotelı» atanǧan äl-Farabi ortaǧasyrdaǧy adam men qoǧamnyŋ qūndylyqtaryn zerttegen, bılım men örkeniettıŋ damuyna özındık ülesın qosqan Ūstaz retınde de belgılı. Älemdı estetikalyq tūrǧydan tüsınu, ony igeru, ädebiettegı, poeziiadaǧy, muzykadaǧy äsemdıktı, estetikalyq jäne ruhani mädeniettıŋ qajettılıgın tüisınu onyŋ şyǧarmaşylyǧynan ärdaiym tabylyp otyrǧan.
Äl-Farabi eŋbekterı ışınen muzyka salasynyŋ alatyn orny erekşe. Farabidıŋ pıkırınşe, muzyka fizika-matematika ǧylymdarynyŋ bır tarmaǧy dep eseptelgen. Sondai-aq, dybystyŋ fizikalyq qasietterıne, äsırese, dybystyŋ şaryqtau şegıne jetu üşın oǧan biıktık jäne ūzaqtyq jäne tembr qajet ekenıne asa män bergen. Ǧalym muzykanyŋ poeziiamen bailanysatynyn ūǧynǧan, öitkenı poetikalyq tıl men muzyka tılı ūştasqan kezde muzykanyŋ äserlılıgı küşeie tüsedı. Dälırek aitsaq, muzyka ǧylymi tūrǧyda fizika-matematikaǧa jaqyn bolsa, öner retınde poeziiamen tuystas keledı.
Äl-Farabi muzyka ǧylymynyŋ şyǧuyn materialistık tūrǧydan tüsındıru ılımın grek oqymystylary Pifagor, Aristotel, Evklid, Ptolomei eŋbekterıne süienıp jasady. Söite tūra, būl oişyldardyŋ ideialaryna synai qaraidy da, ǧylymnyŋ jaŋa mümkındıkterın paidalana otyryp, qaita taldap şyǧady, olardyŋ dūrys-būrys jerlerın aitady. Farabi fizika men matematikany jetık meŋgergındıkten, muzykalyq aspaptardy zertteude olardan ketken qatelıkterdı däl tauyp otyra damytady. «Tabiǧattaǧy eŋ tamaşa ündı şyǧaratyn, kemelıne jetken eŋ tamaşa aspap – adam jäne adamnyŋ dauysy», - dep jazady Farabi.
Ūly oişyldyŋ muzyka teoriiasyna arnap jazǧan eŋbekterınıŋ bırazy bızge mälım. «Muzykanyŋ ūly kıtaby», «Muzyka jaily taldau», «Yrǧaqtardyŋ klassifikasiiasy», «Ǧylymdardyŋ ensiklopediiasy» atty eŋbekterınde muzyka ǧylymyn taldauǧa arnalǧan taraular jeterlık. Eŋbekterınıŋ ışınde Äbu Nasyr äl-Farabi esımın düniege tanytqany – muzyka teoriiasyna qatysty «Muzyka turaly ülken kıtap» dep atalatyn eŋbegı. Kıtap «Muzyka önerıne kırıspe», «Muzyka önerınıŋ negızderı, «Muzykalyq aspaptar» jäne «Muzykalyq kompozisiia» degen ülken tört taraudy jäne 1500 bettı qūraidy. Köptegen traktattarynyŋ arasynan daralanatyn būl eŋbektı özı tüsınıktı ärı jeŋıl, jūrttyŋ kädesıne jaraityn etıp jazǧanyn aitady. Sondyqtan da ol dybystardyŋ poeziiamen ündestıgın, dybystar men sandardyŋ ündestıgın, iaǧni matematikalyq sandardy paidalana otyryp, muzykalyq dybystardy tūŋǧyş ret qaǧaz betıne tüsıredı, nota tüsınıgın alǧaş engızedı. Muzykada qoldanyp jürgen bız bıletın 7 nota bolsa, äl-Farabidıŋ matematikalyq sandarmen sipattaǧan eŋbegınde 12 nota belgılı, qalǧan 5 nota belgısız. Mūnyŋ syryn osy künge deiın eşkım däl taba qoiǧan joq. Būl eŋbek Europa muzyka ılımı men muzyka önerınıŋ damuyna da ülken äserın tigızdı. Ol muzyka teoriiasyn, muzyka tarihyn jazyp qana qoimai, muzykalyq «Ud», «Kanun», «Tanbur» aspaptaryn jasaǧan. «Muzykanyŋ ülken kıtaby» äl-Farabi esımın ǧylym kökjiegıne odan ärı köterdı jäne muzyka salasyndaǧy qūndylyǧy öte joǧary eŋbek bolyp qala beredı.
«Muzyka ǧylymyn zertteu üşın, bırınşıden, muzykalyq sauattylyq, ekınşıden, estu qabıletıŋ küştı bolu kerek», - deidı Aristotel. Al osy qasietterdıŋ bärı äl-Farabidıŋ boiynan tabylady. Ǧalymnyŋ muzyka ǧylymy men önerınıŋ damuyna qaldyrǧan ülken qoltaŋbasy jaiynda şeteldıŋ köptegen ǧalymdary zertteuler jazǧan. «Muzyka salasynda äl-Farabi bır özı ǧana bas korol bolyp tabylady. Basqaşa aitqanda, muzyka salasynda äl-Farabige ülgı bolarlyq, bırınşı ūstaz bolarlyq adam bolmaǧan», - dep baǧalaidy aǧylşynnyŋ muzyka zertteuşısı G.Farmer.
Biylǧy jyl ūly oişyldyŋ 1150 jyldyǧyna orai «Äl-Farabi jyly» bolyp jariialanǧan bolatyn. Osyǧan säikes būl mereitoi IýNESKO qamqorlyǧymen halyqaralyq kölemde atalyp öttı. Köptegen ıs-şaralar, halyqaralyq pänder olimpiadalary, onlain rejimde ǧylymi seminarlar ötıp jatty. Ǧalymnyŋ eŋbekterınen 7 monografiia, däieksözder jinaǧy, naqyl sözder jinaǧy qazaq, orys jäne aǧylşyn tılderınde jaryq kördı, būryn jariialanbaǧan 3 traktaty arab tılınen qazaq tılıne audaryldy. Jaqynda ūly oişyl esımın ielenıp otyrǧan elımızdıŋ jetekşı oqu ornynda äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq Universitetınde äl-Farabidıŋ 1150 jyldyǧyn ötkızu üşın qūrylǧan arnaiy komissiia töraǧasy Q.Köşerbaev bastaǧan bır top ǧalymdar men ziialy qauym ökılderınıŋ, oqu orny basşylary men studentterınıŋ qatysuymen äl-Farabi jyly qorytyndylandy. Osy oqu ornynda älemde tūŋǧyş bolyp jaryq körgen Äbu Nasyr äl-Farabi ensiklopediiasy tūsauy kesıldı. Degenmen, älı de zertteudı qajet etetın tūstar jeterlık, artynda öşpes mūrasy bar ensiklopedist ǧalymdy zerttep, zerdeleuge, onyŋ eŋbekterın tärjımalauǧa qatysty bırqatar jūmystardyŋ odan ärı jürgızıle beretını sözsız.
Danat Janataev,
F.ǧ.k., Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU dosentı
Jūbatqan Fariza,
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU
Fizika-tehnikalyq fakultetınıŋ magistranty
«Adyrna» ūlttyq portaly
