Islam dáýiri ádebıeti men qazaq aqyn-jyraýlary poezııasy arasyndaǵy kórkemdik dástúr jalǵastyǵyn sóz etkende, myqtap eskeretin bir jáıt bar. Kez kelgen halyq ádebıetindegi dástúr jalǵastyǵy sol qoǵamdaǵy tarıhı jalǵastyqtyń quramdas bóligi bolyp tabylady. Al tarıhı jalǵastyq degenimizdiń ózi, eń aldymen aqyl-parasat jalǵastyǵy ekeni belgili. Máselen, Ál-Farabıdiń fılosofııalyq, áleýmettik-etıkalyq oı-tujyrymdary ózinen keıingi dáýirlerdegi oıshyl qalamgerlerdiń shyǵarmalarynan óziniń dástúrli jalǵastyǵyn tapty. Ol óziniń «Intellekt (sóziniń) maǵynasy jaıynda» dep atalatyn zertteýinde adamnyń aqyl-parasat múmkindigine jan-jaqty taldaý jasaı kele, ony «potenıaldy ıntellekt», «aktýaldy ıntellekt», «júre kele daryǵan ınttelekt», «áreketshil ıntellekt» sııaqty fılosofııalyq kategorııalarǵa bólip-bólip taldaıdy. Ál-Farabı «júre kele daryǵan ıntellekt» týraly aıta kelip, adam týǵannan aqyldy, bilimdi bolyp týmaıtynyn, ıntellektiń ózi júre kel, estip, kórip baryp qana damıtynyn eskertedi. Ál-Farabıdiń ıntellekt jónindegi osy fılosofııalyq oı-tujyrymyn araǵa toǵyz ǵasyrdaı ýaqyt salyp, qazaq qaýymynyń jańa tarıhı jaǵdaıynda Abaı Qunanbaıuly zor bilgirlikpen jalǵastyra túsken sııaqty. Abaı óziniń «On toǵyzynshy sózinde»: «Adam ata-anadan týǵanda esti bolmaıdy: estip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy, jamandy tanıdy-daǵy, sondaıdan bilgeni, kórgeni kóp bolǵan adam bilimdi bolady. Estilerdiń sózin estip júrgen kisi ózi de esti bolady. Sol estilerden estip, bilgen jaqsy nárselerdi eskerse, jaman degennen saqtansa, sonda iske jaraıdy, sonda adam dese bolady», – dep jazady. Sondaı-aq, Ál-Farabıdiń ǵylym-bilimdi meńgerýdegi ıntellekt róli jaıyndaǵy fılosofııalyq tujyrymyn Abaı óziniń «On toǵyzynshy sózinde» meılinshe aıqyndaı túsken. Abaı óz oıyn: «ǵylym-bilimdi áýel bastan bala ózi izdenip tappaıdy. Basynda zorlyqpen ıakı aldaýmen úıir qylý kerek, úırene kele ózi izdegendeı bolǵansha. Qashan bir bala ǵylym, bilimdi mahabbatpen kókserlik bolsa, sonda ǵana onyń aty adam bolady», – dep tujyrymdaıdy. Ál-Farabı óziniń joǵaryda atalǵan eńbeginde «jan qýaty» jóninde qoldanǵan uǵymdar men termın sózder sol qalpynda Abaı qara sózderinde (7,17,27,38,43-sózder) qaıtalanýy kezdeısoq qubylys emes, Ál-Farabı: «Aqyl-parasat kúshi – adamnyń oılaýyna, paıymdaýyna, ǵylym men ónerdi uǵynýyna jáne jaqsy qylyq pen jaman qylyqty aıyrýyna kómektesetin kúsh» dep kórsetedi. Ál-Farabı óziniń «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary» atty fılosofııalyq traktatynda «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» sııaqty uǵymdarǵa túsinik bere kelip: «Júrek – basty múshe, muny tánniń eshqandaı basqa múshesi bılemeıdi. Budan keıin mı keledi. Bul da basty múshe, biraq munyń ústemdigi birinshi emes», – deıdi. Ál-Farabıdiń «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» jónindegi fılosofııalyq tujyrymy Abaıdyń «On jetinshi sózinde» óziniń logıkalyq jalǵasyn tapqan sııaqty. Abaıdyń osy sózinde «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» úsheýi árqaısysy ózin myqty sanap, aıtysyp, talasyp, aqyry «ǵylymǵa» kelip júginedi. Sonda «ǵylym» bul úsheýińniń de aıtqandaryń ras, úsheýiń de qajetsiń: «Eı, Qaırat, sensiz eshnárseniń bolmaıtuǵyny da ras, biraq qarýyńa qaraı qataldyǵyń da mol, paıdań da mol, biraq zalalyń da mol, keıde jaqsylyqty berik ustap, keıde jamandyqty berik ustap ketesiń, sonyń jaman», – depti. Budan keıin «ǵylym» óz sheshimin «Aqylǵa» aıtypty: «Jaratqan táńirini de sen tanytasyń. Jaralǵan eki dúnıeniń jaıyn da sen bilesiń. Biraq sonymen turmaısyń, amal da, aıla da – bári senen shyǵady. Jaqsynyń, jamannyń – ekeýiniń de súıengeni, sengeni – sen; ekeýiniń izdegenin taýyp berip júresiń, sonyń jaman », – depti. Budan keıin Abaı osy úsh kategorııa jaıynda túıin jasap, Ál-Farabıdiń joǵaryda aıtylǵan pikirin óz oqyrmanynyń uǵymyna laıyqtap jetkizedi. Abaı osy úsheýiniń basynda qos, bárin de «Júrekke» bılet, – dep uqtyryp aıtýshynyń aty «ǵylym» eken. – Osy úsheýiń bir kiside meniń aıtqanymdaı tabyssańdar, tabanynyń topyraǵy kózge súrterlik qasıetti adam sol. Úsheýiń ala bolsań, men «Júrekti» jaqtadym. Qudaıshylyq sonda, qalpyńdy taza saqta, qudaı taǵala qalpyńa árdaıym qaraıdy dep kitaptyń aıtqany osy» – depti degen qorytyndyǵa keledi.
Farabı «Izgi qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly traktat» atty eńbeginde adamnyń ózin tanymaqtyǵy jóninde aıtylatyn oılaryn«ósimdik jany», «haıýan jany», «adam jany» dep júıeleıdi. Adam janyna (ıntellekt), onyń ishki jáne syrtqy sezim múshelerine (haýas) taldaý bergende júrekke únemi sheshýshi mán berip, erekshe daralaı kórsetip otyrady. Jalpy jan qýaty jónindegi tanymǵa býlaı qaraý meshaıyn (perepatetıkter) mektebindegilerge tán qubylys. Bul jóninde Farabı men Abaıdyń oı qorytýlary sabaqtas, ózara iliktes keledi. Farabı «Júrek - basty múshe, muny tánniń eshqandaı basqa múshesi bılemeıdi. Budan keıin mı keledi. Bul da basty múshe, biraq, munyń ústemdigi birinshi emes» (ál - Farabı. Fılosofııalyq traktattar. -A. , 1973, 289-6.), - dep, júrekke sheshýshi mán bere qarasa, Abaı da: «Sen úsheýińniń basyńdy qospaq meniń isim depti. Biraq, sonda bıleýshi júrek bolsa jaraıdy» degen tujyrymǵa keledi. Budan eki uly oıshyldyń da júrek jónindegi tanymdarynyń negizi bir ekeni, tek baıandaý túri basqasha berilgeni kórinedi. Aqyn Farabı uıǵarysyndaı júrekke sheshýshi mán-maǵyna berýmen qatar, ony izgilik, raqym, shapaǵat ataýlynyń shyǵar kózi, turar mekeni dep biledi. Oıshyl-aqyn kóp kóńil bólgen moral fılosofııasy da osy tanymǵa negizdelgen. Abaı týyndylarynyń ón boıyna taralyp otyratyn adamgershilik, ımandylyq oılarynyń bári de osy kózqaraspen ushtasady. Aqynnyń «haýas», «úsh quıý» (ımanı gúl), «já ýan márelik», «ádilet», «shapaǵat» jaıly oı tolǵanystarynyń jelisi de osy tanym sheńberindegi uǵymdar. Bular F-diń joǵaryda atalǵan eńbegindegi adamnyń jeke basynyń eń kemeldengen (kamılı ınsanı) úlgi-ónegesi jaıly arnaly tanymynyń negizine saıady. Osy Farabı dástúriniń jalǵasy Abaıdyń«tolyq adam»jónindegi oı-pikirinen aıqyn seziledi. Abaıda jıi sóz bolatyn «tolyq adam», «jarym adam», «adam bolý», «ınsanıattyń kámaláttyǵy», «bendeliktiń kámaláttyǵy», «tolyq ınsanıat», «adamshylyq», «adamnyń adamdyǵy», «adam bolý» t. b. ataýlyq máni bar uǵymdar, sózder toby, ol jaıly pikirlerdiń shyǵar kózi Farabı eńbekterindegi oı jelisinen týyndaıdy. Farabı «Tabıǵat ǵylymdarynyń negizderi» (kosmogonııa) jaıly eńbeginde jalpy hakasqa, ásirese, onyń haýası hamsa zahırı dep atalatyn syrtqy sezim múshelerine erekshe nazar aýdarǵan. Farabıdiń qorshaǵan orta bolmysynyń syryn tanýda basty oryn alatyn sezim músheleri - haýası hamsa jaıly fılos. uǵymdary Abaıdyń Jıyrma jetinshi, Otyz segizinshi qarasózi men «Alla degen sez jeńil» óleńinde sol túpnusqadaǵy qalpynda berilgen. Aqynnyń «Jansyz jaratqandarynan paıda alatyn jan ıesi haıýandardy jaratyp, jandy haıýandardan paıdalanatyn aqyldy ınsandy (adamdy) jaratypty» degen tujyrymy dúnıeniń jaralýy jaıly Farabıdiń táńiri áýeli jansyz dúnıeni, esimdikterdi, jan-janýarlardy, sodan soń aqyl ıesi adamdardy jaratqan deıtin satyly tanymynan týyndaıdy. Bul tanym Farabı kózqarasynyń álsiz jeri bolsa, Abaı tanymynyń da osal jaǵy bolyp tabylady. Oıshyl aqyn óz shyǵarmalarynda Farabı dástúrimen haýası hamsa zahırıge erekshe mán beredi. Aqyl, sana degenimiz bizdi qorshaǵan ómir shyndyǵynyń syrtqy bes sezim arqyly, ıaǵnı, tanymnyń jıbılı qýaty men adamnyń sanasynda sáýlelenýinen paıda bolatyn rýhanı qubylys dep tanıdy. Abaıdyń aqyl men sananyń paıda bolýy týraly dúnıetanymynyń negizi Farabıdiń «Aqyl degenimiz tájirıbeden basqa eshnárse de emes» (ál-Farabı. Fılosofııalyq traktattar, 295-6.) degen oı jelisimen ózektes keledi. Farabı jan qýatyn qozǵalt tyratyn qýat jáne tanyp biletin qýat dep ekige bólip, adam boıyndaǵy tanyp biletin qýatty ishki jáne syrtqy jan qýaty retinde qarastyrady. Farabıdiń bul tanymy Abaıdyń shyǵarmashylyǵynda sol turǵydan psıhol. uǵymdardyń balamasy retinde sóz etiledi. Aqynnyń qarasózderinde adamnyń syrtqy bes múshesi men ishki sezim músheleri birlikte alynyp, haýas retinde túsindiriledi. Abaıdyń haýas úǵymy-kóbinese, beıneleý qaǵıdasymen (ahsı jıhan) ushtasatyndyqtan, Qyryq úshinshi sózinde adam boıyndaǵy jan qýaty jónindegi Farabı tanymdarymen ishteı sabaqtasyp jatady. Aqynnyń «adamdy tanymaqtyq» dep óz aldyna saralanatyn uǵymdary Farabıdiń jan týraly oılarymen ózektes keledi. Farabıdiń adamnyń dúnıeni tanyp bilý qýatyna (ál-qýat almýtehaııla) erekshe mán bere qaraǵan, negizgi oı jelileri Abaıda arnaıy sóz bolatyn haýas, haýası hamsa zahırı, haýas sálem uǵymdarynan kórinis tapqan. Farabı jan qýaty jóninde ózindik sony oılar jelisin taratqanda, olardy ósimdik jany, haıýan jany, adam jany dep úshke jiktep, tanym proesin adam janyna tán týma qasıet retinde qarastyrady. Osyndaı tujyrymdar Abaıdyń Jetinshi, On toǵyzynshy, Jıyrma jetinshi, Otyz segizinshi, Qyryq úshinshi sózderinde ushyrasady. Jetinshi sózinde «jannyń tamaǵy» jaıynda toqtala kelip, Abaı: «... óristetip, órisimizdi uzartyp qumarlanyp jıǵan qazynamyzdy kóbeıtsek kerek, bul jannyń tamaǵy edi», - dep, ony jan qumary arqyly damıtyn sezim turǵysynda túsindiredi. Jıyrma jetinshi sózinde haıýan men adam arasyndaǵy erekshelikti olardyń dúnıe taný úrdisine qaraı jiktep, «... Hámma maqluqqa da qara, ózińe de qara, jańdy bárimizde de beripti. Jannyń jaryǵyn bárimizge de birdeı uǵarlyq qylyp berip pe? Adam aldyn, artyn, Hám osy kúnin - úsheýin de tegis oılap tekseredi. Haıýan artyn, osy kúnin de buldyr biledi, aldyńǵy jaǵyn teksermekke tipti joq» dep taný qabiletiniń adamda zor sapalyq erekshelikte bolatynyn atap ótedi. Aqyn Farabıdiń túsindirgenińdeı jan qumary, jan qýaty degen qasıetter tek adamǵa ǵana tán nárseler dep tanyǵan.
Ábdirazaq Janerke,
Taraz qalasy
