İslam däuırı ädebietı men qazaq aqyn-jyraulary poeziiasy arasyndaǧy körkemdık dästür jalǧastyǧyn söz etkende, myqtap eskeretın bır jäit bar. Kez kelgen halyq ädebietındegı dästür jalǧastyǧy sol qoǧamdaǧy tarihi jalǧastyqtyŋ qūramdas bölıgı bolyp tabylady. Al tarihi jalǧastyq degenımızdıŋ özı, eŋ aldymen aqyl-parasat jalǧastyǧy ekenı belgılı. Mäselen, Äl-Farabidıŋ filosofiialyq, äleumettık-etikalyq oi-tūjyrymdary özınen keiıngı däuırlerdegı oişyl qalamgerlerdıŋ şyǧarmalarynan özınıŋ dästürlı jalǧastyǧyn tapty. Ol özınıŋ «İntellekt (sözınıŋ) maǧynasy jaiynda» dep atalatyn zertteuınde adamnyŋ aqyl-parasat mümkındıgıne jan-jaqty taldau jasai kele, ony «potensialdy intellekt», «aktualdy intellekt», «jüre kele daryǧan inttelekt», «äreketşıl intellekt» siiaqty filosofiialyq kategoriialarǧa bölıp-bölıp taldaidy. Äl-Farabi «jüre kele daryǧan intellekt» turaly aita kelıp, adam tuǧannan aqyldy, bılımdı bolyp tumaitynyn, intellektıŋ özı jüre kel, estıp, körıp baryp qana damitynyn eskertedı. Äl-Farabidıŋ intellekt jönındegı osy filosofiialyq oi-tūjyrymyn araǧa toǧyz ǧasyrdai uaqyt salyp, qazaq qauymynyŋ jaŋa tarihi jaǧdaiynda Abai Qūnanbaiūly zor bılgırlıkpen jalǧastyra tüsken siiaqty. Abai özınıŋ «On toǧyzynşy sözınde»: «Adam ata-anadan tuǧanda estı bolmaidy: estıp, körıp, ūstap, tatyp eskerse, düniedegı jaqsy, jamandy tanidy-daǧy, sondaidan bılgenı, körgenı köp bolǧan adam bılımdı bolady. Estılerdıŋ sözın estıp jürgen kısı özı de estı bolady. Sol estılerden estıp, bılgen jaqsy närselerdı eskerse, jaman degennen saqtansa, sonda ıske jaraidy, sonda adam dese bolady», – dep jazady. Sondai-aq, Äl-Farabidıŋ ǧylym-bılımdı meŋgerudegı intellekt rölı jaiyndaǧy filosofiialyq tūjyrymyn Abai özınıŋ «On toǧyzynşy sözınde» meilınşe aiqyndai tüsken. Abai öz oiyn: «ǧylym-bılımdı äuel bastan bala özı ızdenıp tappaidy. Basynda zorlyqpen iaki aldaumen üiır qylu kerek, üirene kele özı ızdegendei bolǧanşa. Qaşan bır bala ǧylym, bılımdı mahabbatpen kökserlık bolsa, sonda ǧana onyŋ aty adam bolady», – dep tūjyrymdaidy. Äl-Farabi özınıŋ joǧaryda atalǧan eŋbegınde «jan quaty» jönınde qoldanǧan ūǧymdar men termin sözder sol qalpynda Abai qara sözderınde (7,17,27,38,43-sözder) qaitalanuy kezdeisoq qūbylys emes, Äl-Farabi: «Aqyl-parasat küşı – adamnyŋ oilauyna, paiymdauyna, ǧylym men önerdı ūǧynuyna jäne jaqsy qylyq pen jaman qylyqty aiyruyna kömektesetın küş» dep körsetedı. Äl-Farabi özınıŋ «Qaiyrymdy qala tūrǧyndarynyŋ közqarastary» atty filosofiialyq traktatynda «Qairat», «Aqyl» jäne «Jürek» siiaqty ūǧymdarǧa tüsınık bere kelıp: «Jürek – basty müşe, mūny tännıŋ eşqandai basqa müşesı bilemeidı. Būdan keiın mi keledı. Būl da basty müşe, bıraq mūnyŋ üstemdıgı bırınşı emes», – deidı. Äl-Farabidıŋ «Qairat», «Aqyl» jäne «Jürek» jönındegı filosofiialyq tūjyrymy Abaidyŋ «On jetınşı sözınde» özınıŋ logikalyq jalǧasyn tapqan siiaqty. Abaidyŋ osy sözınde «Qairat», «Aqyl» jäne «Jürek» üşeuı ärqaisysy özın myqty sanap, aitysyp, talasyp, aqyry «ǧylymǧa» kelıp jügınedı. Sonda «ǧylym» būl üşeuıŋnıŋ de aitqandaryŋ ras, üşeuıŋ de qajetsıŋ: «Ei, Qairat, sensız eşnärsenıŋ bolmaitūǧyny da ras, bıraq qaruyŋa qarai qataldyǧyŋ da mol, paidaŋ da mol, bıraq zalalyŋ da mol, keide jaqsylyqty berık ūstap, keide jamandyqty berık ūstap ketesıŋ, sonyŋ jaman», – deptı. Būdan keiın «ǧylym» öz şeşımın «Aqylǧa» aitypty: «Jaratqan täŋırını de sen tanytasyŋ. Jaralǧan ekı dünienıŋ jaiyn da sen bılesıŋ. Bıraq sonymen tūrmaisyŋ, amal da, aila da – bärı senen şyǧady. Jaqsynyŋ, jamannyŋ – ekeuınıŋ de süiengenı, sengenı – sen; ekeuınıŋ ızdegenın tauyp berıp jüresıŋ, sonyŋ jaman », – deptı. Būdan keiın Abai osy üş kategoriia jaiynda tüiın jasap, Äl-Farabidıŋ joǧaryda aitylǧan pıkırın öz oqyrmanynyŋ ūǧymyna laiyqtap jetkızedı. Abai osy üşeuınıŋ basynda qos, bärın de «Jürekke» bilet, – dep ūqtyryp aituşynyŋ aty «ǧylym» eken. – Osy üşeuıŋ bır kısıde menıŋ aitqanymdai tabyssaŋdar, tabanynyŋ topyraǧy közge sürterlık qasiettı adam sol. Üşeuıŋ ala bolsaŋ, men «Jürektı» jaqtadym. Qūdaişylyq sonda, qalpyŋdy taza saqta, qūdai taǧala qalpyŋa ärdaiym qaraidy dep kıtaptyŋ aitqany osy» – deptı degen qorytyndyǧa keledı.
Farabi «Izgı qala tūrǧyndarynyŋ közqarastary turaly traktat» atty eŋbegınde adamnyŋ özın tanymaqtyǧy jönınde aitylatyn oilaryn«ösımdık jany», «haiuan jany», «adam jany» dep jüieleidı. Adam janyna (intellekt), onyŋ ışkı jäne syrtqy sezım müşelerıne (hauas) taldau bergende jürekke ünemı şeşuşı män berıp, erekşe daralai körsetıp otyrady. Jalpy jan quaty jönındegı tanymǧa bulai qarau meşaiyn (perepatetikter) mektebındegılerge tän qūbylys. Būl jönınde Farabi men Abaidyŋ oi qorytulary sabaqtas, özara ılıktes keledı. Farabi «Jürek - basty müşe, mūny tännıŋ eşqandai basqa müşesı bilemeidı. Būdan keiın mi keledı. Būl da basty müşe, bıraq, mūnyŋ üstemdıgı bırınşı emes» (äl - Farabi. Filosofiialyq traktattar. -A. , 1973, 289-6.), - dep, jürekke şeşuşı män bere qarasa, Abai da: «Sen üşeuıŋnıŋ basyŋdy qospaq menıŋ ısım deptı. Bıraq, sonda bileuşı jürek bolsa jaraidy» degen tūjyrymǧa keledı. Būdan ekı ūly oişyldyŋ da jürek jönındegı tanymdarynyŋ negızı bır ekenı, tek baiandau türı basqaşa berılgenı körınedı. Aqyn Farabi ūiǧarysyndai jürekke şeşuşı män-maǧyna berumen qatar, ony ızgılık, raqym, şapaǧat ataulynyŋ şyǧar közı, tūrar mekenı dep bıledı. Oişyl-aqyn köp köŋıl bölgen moral filosofiiasy da osy tanymǧa negızdelgen. Abai tuyndylarynyŋ ön boiyna taralyp otyratyn adamgerşılık, imandylyq oilarynyŋ bärı de osy közqaraspen ūştasady. Aqynnyŋ «hauas», «üş qūiu» (imani gül), «jä uan märelık», «ädılet», «şapaǧat» jaily oi tolǧanystarynyŋ jelısı de osy tanym şeŋberındegı ūǧymdar. Būlar F-dıŋ joǧaryda atalǧan eŋbegındegı adamnyŋ jeke basynyŋ eŋ kemeldengen (kamili insani) ülgı-önegesı jaily arnaly tanymynyŋ negızıne saiady. Osy Farabi dästürınıŋ jalǧasy Abaidyŋ«tolyq adam»jönındegı oi-pıkırınen aiqyn sezıledı. Abaida jiı söz bolatyn «tolyq adam», «jarym adam», «adam bolu», «insaniattyŋ kämalättyǧy», «bendelıktıŋ kämalättyǧy», «tolyq insaniat», «adamşylyq», «adamnyŋ adamdyǧy», «adam bolu» t. b. ataulyq mänı bar ūǧymdar, sözder toby, ol jaily pıkırlerdıŋ şyǧar közı Farabi eŋbekterındegı oi jelısınen tuyndaidy. Farabi «Tabiǧat ǧylymdarynyŋ negızderı» (kosmogoniia) jaily eŋbegınde jalpy hakasqa, äsırese, onyŋ hauasi hamsa zahiri dep atalatyn syrtqy sezım müşelerıne erekşe nazar audarǧan. Farabidıŋ qorşaǧan orta bolmysynyŋ syryn tanuda basty oryn alatyn sezım müşelerı - hauasi hamsa jaily filos. ūǧymdary Abaidyŋ Jiyrma jetınşı, Otyz segızınşı qarasözı men «Alla degen sez jeŋıl» öleŋınde sol tüpnūsqadaǧy qalpynda berılgen. Aqynnyŋ «Jansyz jaratqandarynan paida alatyn jan iesı haiuandardy jaratyp, jandy haiuandardan paidalanatyn aqyldy insandy (adamdy) jaratypty» degen tūjyrymy dünienıŋ jaraluy jaily Farabidıŋ täŋırı äuelı jansyz dünienı, esımdıkterdı, jan-januarlardy, sodan soŋ aqyl iesı adamdardy jaratqan deitın satyly tanymynan tuyndaidy. Būl tanym Farabi közqarasynyŋ älsız jerı bolsa, Abai tanymynyŋ da osal jaǧy bolyp tabylady. Oişyl aqyn öz şyǧarmalarynda Farabi dästürımen hauasi hamsa zahirige erekşe män beredı. Aqyl, sana degenımız bızdı qorşaǧan ömır şyndyǧynyŋ syrtqy bes sezım arqyly, iaǧni, tanymnyŋ jibili quaty men adamnyŋ sanasynda säulelenuınen paida bolatyn ruhani qūbylys dep tanidy. Abaidyŋ aqyl men sananyŋ paida boluy turaly dünietanymynyŋ negızı Farabidıŋ «Aqyl degenımız täjıribeden basqa eşnärse de emes» (äl-Farabi. Filosofiialyq traktattar, 295-6.) degen oi jelısımen özektes keledı. Farabi jan quatyn qozǧalt tyratyn quat jäne tanyp bıletın quat dep ekıge bölıp, adam boiyndaǧy tanyp bıletın quatty ışkı jäne syrtqy jan quaty retınde qarastyrady. Farabidıŋ būl tanymy Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧynda sol tūrǧydan psihol. ūǧymdardyŋ balamasy retınde söz etıledı. Aqynnyŋ qarasözderınde adamnyŋ syrtqy bes müşesı men ışkı sezım müşelerı bırlıkte alynyp, hauas retınde tüsındırıledı. Abaidyŋ hauas üǧymy-köbınese, beineleu qaǧidasymen (ahsi jihan) ūştasatyndyqtan, Qyryq üşınşı sözınde adam boiyndaǧy jan quaty jönındegı Farabi tanymdarymen ıştei sabaqtasyp jatady. Aqynnyŋ «adamdy tanymaqtyq» dep öz aldyna saralanatyn ūǧymdary Farabidıŋ jan turaly oilarymen özektes keledı. Farabidıŋ adamnyŋ dünienı tanyp bılu quatyna (äl-quat almutehaiila) erekşe män bere qaraǧan, negızgı oi jelılerı Abaida arnaiy söz bolatyn hauas, hauasi hamsa zahiri, hauas sälem ūǧymdarynan körınıs tapqan. Farabi jan quaty jönınde özındık sony oilar jelısın taratqanda, olardy ösımdık jany, haiuan jany, adam jany dep üşke jıktep, tanym prosesın adam janyna tän tuma qasiet retınde qarastyrady. Osyndai tūjyrymdar Abaidyŋ Jetınşı, On toǧyzynşy, Jiyrma jetınşı, Otyz segızınşı, Qyryq üşınşı sözderınde ūşyrasady. Jetınşı sözınde «jannyŋ tamaǧy» jaiynda toqtala kelıp, Abai: «... örıstetıp, örısımızdı ūzartyp qūmarlanyp jiǧan qazynamyzdy köbeitsek kerek, būl jannyŋ tamaǧy edı», - dep, ony jan qūmary arqyly damityn sezım tūrǧysynda tüsındıredı. Jiyrma jetınşı sözınde haiuan men adam arasyndaǧy erekşelıktı olardyŋ dünie tanu ürdısıne qarai jıktep, «... Hämma maqlūqqa da qara, özıŋe de qara, jaŋdy bärımızde de berıptı. Jannyŋ jaryǧyn bärımızge de bırdei ūǧarlyq qylyp berıp pe? Adam aldyn, artyn, Häm osy künın - üşeuın de tegıs oilap tekseredı. Haiuan artyn, osy künın de būldyr bıledı, aldyŋǧy jaǧyn teksermekke tıptı joq» dep tanu qabıletınıŋ adamda zor sapalyq erekşelıkte bolatynyn atap ötedı. Aqyn Farabidıŋ tüsındırgenıŋdei jan qūmary, jan quaty degen qasietter tek adamǧa ǧana tän närseler dep tanyǧan.
Äbdırazaq Janerke,
Taraz qalasy
Ūqsas jaŋalyqtar
