Mūhtar Maǧauinnıŋ kezektı jaŋa maqalasy jazuşynyŋ jeke magauin.com veb-saitynda jariialandy. Abai öleŋderınıŋ tekstologiiasyna arnalǧan būl maqalada aqyn jinaqtaryndaǧy kemşılıkter men aldaǧy jaŋa jinaqqa nūsqa bolar ūsynystar aitylǧan. Bügıngı "Abai joly" aidaryna osy maqalany qaitara jariialap, köpşılık nazaryna ūsynǧandy jön kördık.
Abai şyǧarmalarynyŋ kanondyq nūsqasy būdan seksen bes jyl būryn qalyptasty. 1909 jylǧy alǧaşqy kıtabynan tamyr tartqan, būdan soŋ, 20-30-jyldarda jüre tolyǧyp, tüzelgen, aqyry, 1939 jyly, latynşa basylǧan ekı tomdyq «Tolyq jinaqta» belgılı bır örege jetken barlyq basylymnyŋ tüiındı qorytyndysy – ūly aqynnyŋ jüz jyldyǧyna orai, 1945 jyly jaryqqa şyqqan akademiialyq, ülken bır tomdyq bolatyn. Bügıngı künde tüiındı, eŋ bır senımdı tüpnūsqa eseptı dep aitar edık.
Əitse de... Ǧylym atauly, onyŋ ışınde ədebiettanu, iaǧni būl rette abaitanu ünemı jaŋǧyryp, jetılıp otyrmaq. Osy tūrǧyda, ūly aqyn şyǧarmalarynyŋ tekstologiiasy da jaŋaşa közqaras oraiynda, eŋ bastysy – jeke bır tuyndylardyŋ ışkı tabiǧaty, syrtqy türınen bastau alatyn baiyp, tūjyrymdarǧa jol aşsa kerek. Abai şyǧarmalaryn tügendeu, tolyqtyru jəne nūsqalau – arǧy, bergı zamandaǧy jəne qaşanda eŋ ǧūlama abaitanuşy bolyp qala beretın Mūhtar Əuezovtıŋ eresen eŋbegınıŋ arqasynda jüzege asty. Mūhaŋ sol tar zamannyŋ özınde bütkıl qazaq halqyna Abaidy Abai qalpynda tanytyp ketken edı. Mətınderınıŋ naqtylyǧynan bastap, üilesımdı uəzınge deiın ǧylymi ekşeu, qapysyz tekserısterden ötkerdı. Atap aitu kerek, Abaidyŋ tübıne jetu tym qiyn. Eleulı tūrǧylardy aitpaǧanda, ūsaq-tüiekke deiın jıtı qadaǧalauǧa tym köp uaqyt keter edı. Sondyqtan da Mūhaŋnan keiıngı zamanda Abai tekstologiiasynyŋ jekelegen sətterıne qatysty ərqily, keide kereǧar pıkırler aitylyp jürdı. Tıptı, ortaqol bır ədebietşı Abai tekstolgiiasyndaǧy olqylyqtar turaly tūtas bır eŋbek jazdy. Şaǧyn kıtap. Baiyptai qarasaq, bastan-aiaq joramalǧa qūrylǧanyn köremız. Myna bız bır de bır sözın almas edık. Öitkenı, 1909 jylǧy alǧaşqy jinaq, Mürseiıttıŋ köşırmelerı negızınde qalyptasqan keiıngı basylymdar öz aldyna, ūly Abaidyŋ köldeneŋnen qaraǧanda qisynsyz, köpe-körneu jaŋsaq tərızdı kez kelgen sözın jaŋartu, özgertu üşın ülken jauapkerşılık kerek. Bılgırlık emes, tanymnyŋ eŋ joǧarǧy deŋgeiı. Osy oraida, jüz jyldyq abaitanu ǧylymynyŋ eŋ soŋǧy tüiındı qorytyndysy – Abai şyǧarmalarynyŋ 2020 jyly jaryqqa jetken üş tomdyq akademiialyq jinaǧy dep tanyluǧa tiıs. Bızdıŋ endıgı azdy-köptı tolǧamdarymyz osy soŋǧy basylym töŋıregınde örbımek.
1
Aittyq, şyn mənısınde abaitanudyŋ tüp negızı barlyq zamanda bas abaişyl bolyp qala beruge tiıs ūly Mūhtar Əuezovtıŋ riiasyz, kürdelı, ərı jankeştı ǧalamat eŋbegınıŋ nətijesınde jüzege asqan edı. Jəne Abaidyŋ aldy, artyn tügeldei arşyǧan, bolaşaqqa ülgı tastaǧan ūly Mūhaŋ qaşanda ainymas ülgı bolyp qala beruge tiıs. Būl rette M.Əuezov zamanynyŋ almaǧaiyp qiyndyǧy, şekteulı tar şeŋber jönın, faşistık ideologiiamen qatar, antalaǧan köp nadannyŋ qyrsyq, keselın alǧa tartpai-aq qoialyq. Özınıŋ ǧylymi zertteulerı, tarihi tetralogiiasy arqyly Abaidy əuelı qazaqqa, sodan soŋ bütkıl sovettık imperiia şegınde ǧana emes, belgılı mölşerde əlem jūrtşylyǧyna da tanytqan ūly jazuşy, ūly ǧalym bırtalai «ūsaq-tüiekke» nazar audaruǧa, əlde mūrşasy kelmegen, əlde qazbalai dəiekteudı qajet tappaǧan siiaqty. Məselen, Abai öleŋderındegı tynys belgılerı. Jəne uəzın jönı de aqyrǧy mejesıne jetpegenın köremız. Əlbette, tynys belgılerı söilem qūrylysyn qalyptaumen qatar, terıs qoilyǧan jaǧdaida, tüzıktı būzuy, tıptı, maǧnalyq jaŋsaqqa ūşyratuy kədık. Qaşanda nükte (.) men ütır (,), qos nükte (:) men ütırlı nükte (;) ǧana emes, sūrau (?) men lep (!) belgılerı, syzyqşa (–) men köp nükte (...) mətın mazmūnymen qatar, onyŋ mən-maǧnasyn da aiqyndai tüspek. Osy, tym jūpyny körınetın, şyn mənısınde airyqşa maŋyzdy jazu nūsqalary Abaidyŋ 20-30-jyldar tūrypty, 1945 jylǧy tolyq jinaǧynan bastap, būdan keiıngı qos tomdyqtar, aqyry bız təjıribelık nūsqa retınde arqau qylmaq üş tomdyqqa deiın jappai ūşyrasatyn ülken kınərat. Iаǧni, ədepkı tynys belgılerınıŋ tiesılı ornyn tappauy, tıptı, jaŋsaq taŋbalanuy. Abaidyŋ ərqily basylymdaryndaǧy kez kelgen öleŋınıŋ tūrpatyna qaraŋyz. Məselen, əigılı «Aittym səlem, qalamqas»: Aittym səlem, qalamqas (ütır) Saǧan qūrban mal men bas (nükte) Saǧynǧannan senı oilap (ütır) Keler közge ystyq jas (nükte) Bır şumaq – ekı söilemge jıktelgen. Şyn mənısınde jalǧyz-aq söilem boluǧa tiıs. Əuez ben maǧna jaǧynan ǧana emes, şumaqtyŋ tūtastyǧy üşın. Aittym səlem, qalamqas, Saǧan qūrban mal men bas (ütır) Saǧynǧannan senı oilap, Keler közge ystyq jas. Būrynǧy-soŋǧy barlyq basylymda osy alǧaşqy şumaq qana emes, bütkıl öleŋ, eŋ soŋyna deiın, ər şumaqta qaq ortasynan bölınıp otyrǧan. Qylyǧyŋa joq aǧat (ütır) Qarap toiman jüz qabat (nükte) Ystyq tartyp barasyŋ (ütır) Bır saǧattan bır saǧat (nükte) Naqty körsetkenımızdei, ekınşı tarmaq soŋyndaǧy nükte (.) ədepkı ütırmen (,) almasuǧa tiıs edı. Osy bır öleŋ, bır üzıkter ǧana emes, bütkıl Abai, kez kelgen jaŋa şumaǧynda ünemı ekıge jarylyp otyrady. Məselen: Jazǧytūry qalmaidy qystyŋ syzy, Masatydai qūlpyrar jerdıŋ jüzı (nükte) Jan-januar, adamzat antalasa, Ata-anadai eljıter künnıŋ közı. Aitqanymyzdai, bırtūtas qūrmalas söilem eşbır qisynsyz ekı jai söilemge jıktelgen. Abaidyŋ ūzyna boiynda. Rabaisyz ırkılıs öz aldyna, sol ekı söilem ekı jaqqa tartyp tūrmaq. Keide aldyŋǧy söilem aiaqsyz, kelesı söilem bastausyz qalatyny da bar. Məselen, mezgılsız ötken ūly Əbdırahmanǧa qatysty zarly tolǧaudyŋ bırınde: Orynsyz aitpaǧan, Tüzu joldan qaitpaǧan (nükte) Arnau öleŋnıŋ keiıpkerı – Əbıştıŋ özı ekenı körınıp tūr. Endı osy, tiianaqtalǧan söilemnen keiıngı ekı tarmaq: Jaqsylyq qylar orynda Aianyp boiyn tartpaǧan. Kım? – dep sūrasaq qisyndy. Būl kım? Əbdırahmen emes. Alǧaşqy ekı tarmaqtan soŋ nükte (.) qoiylǧan sebeptı, oi jüiesı üzılıp qalǧan. Anyǧy: Orynsyzdy aitpaǧan, Tüzu joldan qaitpaǧan (ütır) Jaqsylyq qylar orynda Aianyp boiyn tartpaǧan. Iаǧni, Əbış turaly bırtūtas tolǧam, ekı emes, bır söilem arqyly berılgen. Sondai-aq: Məz bolady bolysyŋ, Arqaǧa ūlyq qaqqanǧa (nükte) Endıgı jalǧastyq: Şeltıreitıp orysyŋ, Şendı şekpen japqanǧa. Taǧy da qaiyra sūrauǧa məjbürmız: şendı şekpendı kım, kımge jauyp tūr? Bolysymyz məz boldy da bıttı. Öitkenı, bırtūtas söilem qaq ortasynan tiianaqtauşy nüktemen tūjyrylǧan. Maǧnalyq jəne mazmūndyq tūtasyna qarasaŋyz, tap bylai eken: Məz bolady bolysyŋ, Arqaǧa ūlyq qaqqanǧa (ütır) Şeltıreitıp orysyŋ Şendı şekpen japqanǧa. Bar joǧyŋyz tügendeldı. Sondai-aq: Asqa, toiǧa baratūǧyn, Jany asyǧyp, jas jıgıt (nükte) Qolǧa kettı, jauǧa bır kün, Tırı adamnyŋ ısı – ümıt. Ekınşı tarmaq – qaq ortadaǧy nüktenı ütırmen almastyryŋyz. Tek osy, mysalǧa keltırılgen ekı-üş öleŋ ǧana emes, Abaidy bastan-aiaq, tört tarmaq ataulyny qaiyra tügendep şyǧasyz. Endı, tört tarmaqtan görı kürdelırek şumaqtar. Taiǧa mındık, Toiǧa şaptyq, Jaqsy kiım kiınıp (nükte) Ükı taqtyq, Külkı baqtyq, Joq nemege süiınıp (nükte) Küikentai küttı, Qūs ettı, Ne bıttı? Ortaŋǧy ekı joldaǧy orynsyz nüktelerdı alyp tastaŋyz. Toǧyz tarmaqty, ədemı bır söilem bolyp şyǧady. Ūqsas, üiles taǧy bır ülgı: Em taba almai, Ot jalyndai Toldy qaiǧy keudege (nükte) Syrlasa almai, Söz aşa almai Pendege. Ortaŋǧy nüktenıŋ qisyny joq. Öitkenı būl üzık te qūrmalas keiıptı bır söilem. Sondai-aq, alty tarmaqty «Bai sekıldı» jəne artyq nüktelerden qūtyluy kerek. Būlar ǧana emes, taǧy qanşama öleŋ qazırgı şekteulı qalybyn ūzartuǧa tiıs. Mūndai orynsyz, qisynsyz jəne maǧnasyz, jaŋsaq nükteler, əsırese əigılı «Segız aiaqqa» airyqşa zardap keltırgen. Tolǧaudyŋ ər şumaǧy – segız tarmaqtan qūralǧan jəne kümənsız, būl segız tarmaq – bölşek emes, bütın, tūtas bır söilem. Alystan sermep, Jürekten terbep, Şymyrlap boiǧa jaiylǧan; Qiiudan şauyp, Qisynyn tauyp, Taǧyny jetıp qaiyrǧan; Tolǧauy toqsan qyzyl tıl, Söileimın deseŋ özıŋ bıl. Bərı jön, ərbır tarmaq, tynys belgılerımen qosa, tūpa-tūp öz nūsqasynda. Tek qana, ütırlı nüktelerdıŋ (;) ornyna ədepkı ütır qoisaq qisyndyraq. Bıraq qate joq. Dəp osy küiınde 2020 jylǧy jinaqta tūr. Alaida... būl – akademiialyq basylymǧa tiesılı taŋba emes. Şynyn aitsaq, bır zamanda Mūhtar Maǧauin qalyptaǧan ülgı. Ütır, nüktesıne deiın. Alǧaş ret Abaidyŋ 1986 jylǧy, sol kısı basqarǧan ekı tomdyǧynda. Bütkıl «Segız aiaq» bastan-aiaq, dəp osy ülgımen. Būdan soŋ, «Jazuşy» baspasy 1995 jyly şyǧarǧan merekelık ekı tomdyqta körınıs berıptı. Osy bastapqy bır şumaq qana. Endı 2020 jylǧy akademiialyq üş tomdyqta. Jön eken deiık. Bıraq manaǧy alǧaşqy segız tarmaq. 1986 jylǧy atalmys toptamadan qaz qalpynda ala salǧan. Onşa jön bolmai tūr. Öitkenı, bızdıŋ nūsqa tolyǧymen qabyldanbapty. Tek əuelgı, bastapqy şumaq qana 1986 jylǧy ülgıde. Būdan ərı... attap jürmegen. Endı baiaǧy kepeş. Jaŋa, akademiialyq üş tomdyqta ər şumaq, tūtas bır söilemdı qatarynan üş ret bölşektegen, kembaǧal qalpynda. Nege alǧaşqy şumaqty ǧana jaŋa ülgıde qabyldap, būdan soŋ qalǧan jiyrma tört şumaqty būrynǧyşa qotara salǧan dep bas auyrtpaiyq. Akademiialyq qairatkerler tapa-tal tüste jan qinap, ütır men nüktenı şūqylap otyrudan jalyǧyp ketken de, üirenşıktı soqpaqqa qaitadan tüsken. Anyǧy – būlarǧa 1986 jylǧy basylym mülde belgısız qalypty. Endı mınekiıŋız: Ötkırdıŋ jüzı, Kestenıŋ bızı Örnegın sendei sala almas (nükte) Bılgenge marjan, Bılmeske arzan, Nadandar bəhra ala almas (nükte) Qinalma beker tıl men jaq, Köŋılsız qūlaq – oiǧa olaq. Qaitalap aitaiyq, airyqşa körkem jəne tereŋ maǧnaly öleŋ şumaǧy – segız tarmaqty bır söilem. Mənsız, maǧnasyz, şalaǧai üş bölşekke jıktedık. Jəne bütkıl «Segız aiaqty» aqyryna deiın. Endı 1986 jylǧy nūsqamyzdy qaiyra baiyptasaq: Alystan sermep, Jürekten terbep, Şymyrlap boiǧa jaiylǧan, Qiiudan şauyp, Qisynyn tauyp, Taǧyny jetıp qaiyrǧan, Tolǧauy toqsan qyzyl tıl, Söileimın deseŋ özıŋ bıl. Ötkırdıŋ jüzı, Kestenıŋ bızı Örnegın sendei sala almas, Bılgenge marjan, Bılmeske arzan, Nadandar bəhra ala almas, Qinalma beker, tıl men jaq, Köŋılsız qūlaq – oiǧa olaq. Mıne, osy qūrylym, osy ülgımen basynan soŋyna deiın – jiyrma bes şumaq tūtasymen. Endıgıde ūly Abaidyŋ barlyq öleŋ mūrasyn bız şet-jaǧalap körsetken ülgı boiynşa, tynys belgılerın jaŋaşa qalyptap, tüzep şyǧu – eşqandai qiyndyqqa tüspese kerek. (Bır uaiym jüz qaiǧyny qozǧaidy degendei, renışpen eske tüstı: būdan qyryq jyl būryn, qaiyra şyǧyp jatqan Şəkerım şyǧarmalarynyŋ uəzın, ölşemıne qatysty kölemdı maqala jazyp edık, bərın bırdei qamtu mümkın emes, naqty bır mətınderdı mysalǧa keltırıp; keiıngı basylymdarda köbı tüzetılıptı, būl söz – manaǧy atauly üzıkter turasynda ǧana, al dəp osy ülgıdegı taǧy qanşama öleŋ sol būzylǧan qalpy, künı bügınge deiın neşeme qaiyra jariialandy; al negızı berık Abaidyŋ jaǧdaiy basqaşa, menıŋ osy oraidaǧy, aitqan jəne aitylmasa da aiqyn tanylyp tūrǧan barlyq lepesım erte me, keş pe, mülde eskerusız qalmas dep ümıttenem.)2
Endı Abai öleŋderınıŋ syrtqy qūrylymy – uəzın turasynda azǧana söz. Eskı qoljazbalarda qandai da öleŋ-jyrdyŋ syrtqy qūrylymy eskerıle bermeidı. Məselen, «Segız aiaq» mındettı türde segız tarmaq retınde taŋbalanuy şart sanalmaǧan. Bır jolyn ekınşı jolǧa tırkelei beredı: «Alystan sermep, jürekten terbep, şymyrlap boiǧa jaiylǧan...» degen siiaqty. Osy rette men jaqsy bıletın, tübegeilı zerttep tanyǧan Şəkerım qoljazbalary bastan-aiaq derlık qara söz ülgısımen taŋbalanǧan edı. Aqyn aqtalǧan kezde, oŋai olja tauyp, japyrlai ūmtylǧan «şəkerımtanuşylar» sol betı köşırıp, köp rette sol qalpynda derlık baspaǧa ūsynyp jürdı. Al Abaidyŋ jönı basqaşa şeşım tapqany əueldenaq sauatty qolǧa tüskendıkten. «Segız aiaq» – segız tarmaq retınde, basqa öleŋder de qadarynşa, tiesılı jol, derbes şumaqtarymen ajyratylyp. Əitkenmen, būl rette de nazardan qaqas qalǧan jaǧdailar ūşyrasady. Ūly Abai əu bastan, jas kezınde özgeşe ülgılı şyǧys ədebietın igere tanyǧan edı. Fzuli, Şəmsi, Səihali, Nauai, Saǧdi, Ferdausi, Hoja Hafiz – bū həmməsi – aqyndyq mektebınıŋ bastauy boldy. Osy rette bızge jetken sanauly tuyndylary: «Iüzı – rauşan, közı gauhar» şəkırttık elıkteu desek, «Əlıfbi» öleŋı – bılımdar ǧana emes, şyǧys poeziiasynyŋ qyr-syryn erkın igergen kemel tuyndy. Al aqyndyq jolǧa bas qoiǧannan soŋ jazylǧan alǧaşqy mahabbat jyrlary – şyǧystyŋ klassikalyq poeziiasynyŋ mazmūndyq jəne pışındık auqymynan alys emes. Syrtqy sypatyna kelsek, qosarly bəiıt ülgısı Abaidyŋ bütkıl ǧūmyryna sozylǧan. «Qan sonardan» ötıp, «Qysqa» jalǧasady. Būl erekşe jaǧdaidy Abaidyŋ orys audarmaşylary bırden baiqaǧan. Tıptı, tört tarmaqty şumaq emes, egız jol arqyly tərjımalap jatady. Bıraq bızdıŋ tūrǧydan köp baiqala bermeitın jaǧdaiy bar. Osy rette bız Abaidyŋ üirenşıktı ülgımen basylyp jürgen keibır öleŋderın basqaşa qalyptar edık. Məselen, «Səuleŋ bolsa keudeŋde». Būrnaǧy jəne soŋǧy (2020) basylymdar boiynşa: Səuleŋ bolsa, keudeŋde, Myna sözge köŋılıŋ böl (nükte) Eger səuleŋ bolmasa, Meilıŋ tırıl, meilıŋ öl. Tanymassyŋ, körmessıŋ, Qaptaǧan soŋ közdı şel (nükte) İmamsyzdyq namazda Qyzylbastyŋ salǧan jol... Jetı-segız joldyq şalys ūiqas siiaqty. Şyn mənısınde mülde basqaşa: Səuleŋ bolsa keudeŋde, myna sözge köŋılıŋ böl, Eger səuleŋ bolmasa, meilıŋ tırıl, meilıŋ öl. Tanymassyŋ, körmessıŋ, qaptaǧan soŋ közdı şel, İmansyzdyq namazda qyzylbastyŋ salǧan jol... Egız ūiqasty (a-a, a-a) bəiıt ülgısı. Jəne bastan-aiaq attamaly emes, öleŋnıŋ aqyryna deiın sozylǧan kelısım. Attamaly bəiıt ülgısı: Əuelde bır suyq mūz – aqyl zerek, Jylytqan tūla boidy ystyq jürek. Toqtaulylyq, talapty şydamdylyq – Būl qairattan şyǧady, bılseŋ kerek. Aqyl, qairat jürektı bırdei ūsta, Sonda tolyq bolasyŋ, elden bölek... Būl – bızdıŋ qalyp: a-a, ə-a, b-a... Būrnaǧy jəne keiıngı basylymdar jönı: Əuelde bır suyq mūz – aqyl zerek, Jylytqan tūla boidy ystyq jürek. Toqtaulylyq, talapty, şydamdylyq, Būl – qairattan şyǧady, bılseŋ kerek... Abaidyŋ dəstürlı bəiıt ülgısın jaŋaşa jetıldırgen retterı de bar. Men jazbaimyn öleŋdı ermek üşın, Joq-bardy, ertegını termek üşın, Kökıregı sezımdı, tılı oramdy Jazdym ülgı jastarǧa bermek üşın, – Būl sözdı tasyr ūqpas, talapty ūǧar, Köŋılınıŋ közı aşyq, sergegı üşın. Egız emes, üş egızden qūralǧan alty tarmaq. Əitkenmen ūiqasy ejelgı ülgı boiynşa: a-a, ə-a, b-a... Jinaqty alty jol – bır şumaq. Abaidyŋ mazmūndyq, türlık tūrǧydaǧy özgeşe bır şyǧarmasy – «Sen menı ne etesıŋ». Būrnaǧy basylymdarda – jiyny on ekı şumaq. 2020 – akademiialyq jinaqta kəmıl aŋdap, ortaq ūiqasty, qatarlas ekı şumaqty jaŋadan bırıktırıp, kürdelı alty şumaqqa tüsırıptı. Jön-aq. Alaida, uəzınde eskerılmei qalǧan bır kıltipan bar edı. Būrnaǧy bır şumaq – jetı tarmaq, endıgı qosarlanuda on tört tarmaq bolyp tūr. Şyn mənısınde, alty da – on ekı tarmaq boluǧa tiıs. Üzdık tuyndynyŋ əuezı men ekpını sol qalpynda saqtaluy üşın. Endı ajyrata qarastyraiyq. Akademiialyq basylym, tynys belgılerı bızdıŋ nūsqada: Sen menı ne etesıŋ? Menı tastap, Öner bastap, Jaiyŋa, Jəne aldap, Arbap, Öz betıŋmen sen ketesıŋ. Nege əure etesıŋ? Qosylyspai, Basylyspai, Baiyŋa, Jəne jattan Bai tap, Ömır boiy qor ötesıŋ... Öte kürdelı qūrylym. Tüidektı, ūzaq şumaqtyŋ alǧaşqy bölıgı men keiıngı bölıgı özara şarpysyp jatqan ılgışek taǧy bar. Əitse de, akademiialyq basylymda būrnaǧy joramen bır jol artyq şyqqan. Būl – besınşı, altynşy, jəne soŋynan sanaǧanda ekınşı, üşınşı tarmaqtar. Anyǧy – bır ǧana joldan: «Jəne aldap, arbap»... «Jəne jattan bai tap». Alysyraqtan bolsa da, özara ūiqasyp tūr. Üşınşı tarmaqta aiqynyraq: «Armanda ömır öttı...», «Ajal uaqyty jettı». Ekeu emes, bır jol. Būl rette, jaŋarǧan ekınşı şumaqtaǧy: «İttei qormyn, zarmyn» degen ışkı ūiqasqa aldanbauymyz kerek. Ūzaq öleŋnıŋ qaiyrymynda jalǧyz-aq ret ūşyrasqan jaǧdaiat. Endı, klassikalyq mətındı tūtasymen qaitalap jatpas üşın, bızdıŋ ūǧymda bırge tūruǧa tiıs qos tarmaqtardy qaiyra baiyptasaq, bylai bolyp şyǧady. Basynan tartqanda: «Jəne aldap, arbap» – «Jəne jattan bai tap»; «İttei qormyn, zarmyn» – «Bügıngı kün barmyn»; «Armanda ömır öttı» – «Ajal uaqyty jettı»; «Şegınısıp qaitpas» – «Eşkım sögıs aitpas»; «Bır söz aitar hal joq», – «Işıŋde ystyq qan joq»; «Qylmaǧan soŋ alla» – «Sūramas dep qalma». Endı əigılı «Aittym səlem, qalam qas». Jalpy jūrtqa belgılı əuezdı qaitalap bersek artyq emes. Nege ekenın artynan aŋdaisyz. Sonymen: Aittym səlem, qalam qas, Saǧan qūrban mal men bas (nükte) Saǧynǧannan senı oilap Keler közge ystyq jas. Senen artyq jan tumas, Tusa tuar, artylmas (nükte) Bır özıŋnen basqaǧa Yntyqtyǧym aitylmas. Hoş. Bərı ornynda tūrǧan siiaqty. Şyndyǧynda səl-pəl basqaşa. Joǧaryda eskertken artyq nükteler öz aldyna. Ataqty əuezdıŋ ər şumaǧy tört tarmaqtan edı ǧoi. Bajailap qarasaq, qyzǧylyqty jaǧdaiat. Mıne, qaraŋyz: qalam qas – mal men bas, – ystyq jas – jan tumas – artylmas – aitylmas. Būdan ərı boilasaŋyz, öleŋ bastan-aiaq egız tört jol, özara kırıkken segız tarmaqtan qūralady eken, ūiqas ta soǧan orai: ainymas – qairylmas – airylmas – qaramas – jaramas – jalaŋaş... Ən-öleŋnıŋ aqyryna deiın. Iаǧni, Abaidyŋ aldaǧy basylymdarynda ər şumaq segız tarmaqtan esepteluı kerek. Būl da körkem, özgeşe bır ülgı. Jıgıt sözıne orai qyz sözı de bastan-aiaq, özara üiles ekı şumaq bırıkken segız tarmaqtan tūrady. Ūiqas, nemese tarmaq jönı emes, sözdıŋ mətın ışınde jaŋsaq ornalasuyna mysal. Syrttai qaraǧanda, mülde eleusız kınərat emes. Mıne: Em taba almai, Ot jalyndai, Toldy qaiǧy keudege (ütır), Syrlasa almai, Söz aşa almai, Pendege. Ədepkı, orynsyz nüktenı aitpaǧanda, eşteŋe bülınbese de, būl qalpynda öleŋnıŋ yrǧaq, əuezı būzylyp tūr. Besınşı tarmaq nege basqa qatarda taŋbalanuy kerek? Şyn mənısınde törtınşı tarmaqpen egız emes pe. Endeşe: ...Syrlasa almai, Söz aşa almai Pendege. Būdan ərı osy ülgımen kete beruge tiıs: Ūiqy, tamaq Qaldy tym-aq Keregı joq ıs bolyp (ütır) Jai jatpaǧym Tynyş tappaǧym Küş bolyp. Abaidyŋ özgeşe tūrpatty öleŋınıŋ bırı – ballada keiıptı «Asqa, toiǧa baratūǧyn». Barlyq basylymda jeke şumaqtardyŋ ara jıgımen, alaida jalǧas, bırtūtas berılgen. Şyn mənısınde būl öleŋ özara derbes alty bölıkten qūralǧan. Alǧaşqy ekı şumaq – ekspozisiia, bolmystyŋ mən-jaiy: Asqa, toiǧa baratūǧyn (ütırsız) Jan asyǧyp jas jıgıt (nükte emes, ütır) Qolǧa kettı, jauǧa bır kün, Tırı adamnyŋ ısı – ümıt. Qozǧady jau batyr erdı, Jauǧa soiqan salǧaly (ütır) Qalyŋdyǧy qala berdı, Jatyr edı alǧaly. Kelesı, üşınşı şumaq – avtorlyq baǧa: Asyqsaŋ da şyraǧym, Saǧan degen qūdanyŋ Jazylǧan joq jarlyǧy, Esıtken joq qūlaǧyŋ. Bolaşaq tragediianyŋ əuelgı eles, eskertpesı. Əlbette, aldyŋǧy şumaqtardan bölınıp, qaiyrma siiaqty, azat joldarmen berıluge tiıs. Jalǧas ekı şumaq – qalyŋdyqtyŋ ūşpa köŋılı, keleşek toiǧa əzırlıgı. Aldyŋǧydai, öleŋnıŋ endıgı qaiyrmasy eseptı, aiyrma – qater belgısı syz beredı: Sen asyqqan eken dep, Alla əmırın özgertpes (ütır) Aitqanyŋ bolar ma eken dep, Men qorqamyn, köz jetpes. Endı maidandaǧy jıgıttıŋ jaǧdaiy. «Jara basty keudenı!» – qazaǧa ūşyrady. Qaiǧyly jaǧdaidy estıgen qalyŋdyq ta, tərızı, nala men qūsadan dünie salady. Əuelden jazmyş eken. Eŋ soŋǧy şumaq – taǧy da avtorlyq baǧa, balladanyŋ tüiını: Şyny ǧaşyq jar bolsa, Nege öldım dep nalymas (ütır) Onda ekeuı kez kelse, Bırın bırı tanymas. Mülde kütpegen şeşım. Ekı ǧaşyq o düniede özara böten, bırın bırı tanymaidy, iaǧni, mahabbat – bū dünielık qana qūbylys eken. Bızdıŋ maqsat – öleŋdı taldau emes, keiıngı basylymdarǧa keŋes. Oqiǧa örısı, avtorlyq anyqtamalarǧa qarai, qazırgıdei ara jıksız, jalǧas beru – özgeşe balladanyŋ mazmūny ǧana emes, əserıne de kerı yqpal etpek.3
Endı, uəzınge qatysty, osy uaqytqa deiın ornyn tappaǧan bırneşe kıltipan. «Ospanǧa», ekınşı joqtau. Mətın öz ornynda, öleŋ tarmaqtary da tiısınşe jıktelgen. Alǧaşqy şumaq – barlyq basylym, onyŋ ışınde 2020 jylǧy akademiialyq nūsqa: Keşegı Ospan, Bır bölek jan, Üiı – bazar, tüzı – toi (nükte emes, ütır) Aqşa nərse Ala berse, At ta mınse, köndı ǧoi. Soŋǧy tarmaqtar basqaşa tüzıluge tiıs: Aqşa nərge Ala berse, At ta mınse Köndı ǧoi. Būdan ərı: «Ala berden», «Kele körden» Bır kün basyn būrdy ma? Keldı qaptap, Aldy sap-sap, Kettı maqtap, tūrdy ma. Jaŋaǧy ülgı boiynşa: Keldı qaptap, Aldy sap-sap, Kettı maqtap, Tūrdy ma. Arnau bastan-aiaq aldynala bekıtılgen mınsız ūiqasty: a-a-ə, b-b-ə... Jiyny ər şumaqta alty joldan emes, jetı joldan. Bastan-aiaq. Atap aitar bır jaǧdai, soŋǧy, 2020 jylǧy basylymda şumaqtardyŋ ara jıgı qosylyp, şūbyrtpaly, bırtūtas öleŋ bolyp şyqqan. Mülde qate körınıs. Aldaǧy zamanda būrnaǧyşa, tiesılı şumaqtar jönı, tek jaŋaşa jıkteumen berıluı şart. Jalǧas, 1993 jyly jazylǧan «Boiy būlǧaŋ» da osy retpen qalyptanuǧa kerek. Ərine, artyq, orynsyz nüktelerden arylyp. Qazırgı nūsqa naqpa-naq, «Ospanǧa» boiynşa berılgen: Boiy būlǧaŋ, Sözı jylmaŋ Kımdı körsem, men sonan Bettı bastym, Qatty sastym, Tūra qaştym jalma-jan. Oŋy – jaŋaǧy ülgımen: Bettı bastym, Qatty sastym, Tūra qaştym Jalma-jan. Əmse, öleŋnıŋ ūzyna boiynda: Tüzde myrzaŋ, Üide syrdaŋ, Sözı qyljaŋ Erkesıp. Eŋ aqyrynda: Əz tūtuǧa Syilasuǧa Qalmady jan bır tatyr, Sypyra batyr, Pəle şaqyr, Boldyŋ aqyr Tap-taqyr Jəne: Su jūǧar ma, Söz ūǧar ma, Sırə jylmaŋ jelbuaz, Aitty – köndım Aldy – berdım, Endı ökındım, Özıme az. «Qatyny men Masaqbai». Bylyǧyp ketken. Əu bastaǧy qūrylymy būzylypty. Tıptı, jüz jyldyq tolyq jinaq eskerılmegen. Taqyrypqa səikes ekı bölıkten tūratyn öleŋ edı. «Baiy», «Qatyny» dep jıkteletın. Al keiıngı basylymdar, onyŋ ışınde 2020, akademiialyq nūsqada ajyratusyz, qosylyp berılgen. Sonymen, taratyp aitsaq, tüpnūsqada əuelı «Qatyny»: Syrmaq qyp astyna Baiynyŋ toqymyn, Otynyŋ basyna Törınıŋ qoqymyn Büksıtıp, Byqsytyp, Qoqsytyp keltırdı. Bərı jön. Tek qana soŋǧy tarmaq ajyratyluǧa tiıs: ...Qoqsytyp, Keltırdı. Jalǧas ekınşı şumaqtyŋ soŋynda: Büksiıp, Seksiıp, Tüksiıp Öltırdı – boluǧa tiıs. Aldyŋǧy «Keltırdımen» berık ūiqasyp tūr. Endıgı anyqtama taqyrypşa – ol da soŋǧy basylymdardyŋ bərınen tüsıp qalǧan «Masaqbai». Mūnda da alǧaşqy oramnyŋ soŋynda: Keldı, oibai Saldy aiǧai, Tük qoimai boqtady. Naqpa-naq. Əitkenmen būl rette de soŋǧy tarmaq ekıge bölınuge tiıs: ...Tük qoimai Boqtady. Masaqbaiǧa qatysty kelesı şumaqtyŋ aqyry: Barqyldap, Tarqyldap, Salpyldap Toqtady – boluǧa tiıs. Solai qalyptasaq, əzıl men kekesınge qūralǧan, tıptı, mənsız körınuge mümkın, qatardaǧy öleŋnıŋ bırı özınıŋ şynaiy körkemdık biıgın tabady eken. Endı ötkenge azǧana şegınsek, «Em taba almai...» dep bastalatyn öleŋdı attap kete almaimyz. Ilkıde ūşyrasqan, tym kürdelı emes, bıraq əuez ben yrǧaqqa qaişy kınərat. Soŋǧy, 2020 jylǧy basylym boiynşa: Em taba almai, Ot jalyndai, Toldy qaiǧy keudege (nükte) Syrlasa almai, Söz aşa almai Pendege. Bır şumaqqa syiǧan bır söilem, üirenşıktı ǧadet boiynşa ekıge bölınıptı. Būdan soŋ, törtınşı, besınşı tarmaqtar nege ajyratylǧan – özara ūiqasty egız joldar emes pe. Sonda tabiǧi qalyby: Em taba almai, Ot jalyndai, Toldy qaiǧy keudege, Syrlasa almai, Söz aşa almai Pendege. Öleŋnıŋ aqyryna deiın osy tūrpat. Taǧy bır kıltipan bar. Soŋǧynyŋ aldyndaǧy şumaq: Jas terektıŋ Japyraǧy Jamyraidy, soqsa jel (nükte) Tüstı moiyn, Toldy qoiyn, Aqty sel. Maniiaǧa ainalǧan ortaŋǧy nüktenı, soŋǧynyŋ aldyndaǧy egız ūiqasty qos tarmaqty aitpasaq, əldene jetıspei tūrǧany, ədepkı əuez būzylǧany anyq aŋdalady. Öleŋnıŋ ūzyna boiyna sozylǧan qalypty yrǧaq pen ūiqasqa nazar audarsaq, op-oŋai aiǧaqtar edık. Bal aşyp, nemese əldebır tüpnūsqany ızdestırıp əure bolmai-aq naqpa-naq aiqyndalmaq. Mınekiıŋız: Japyraǧy Jamyraidy Jas terektıŋ soqsa jel, Tüstı moiyn, Toldy qoiyn, Aqty sel.4
Abaidyŋ bastauy – «şyǧys aqyndarynşa» tolǧaǧan «Iüzı – rauşan, közı – gauhar». Akademiialyq ta, qatardaǧy tolyq jinaqtar da, tıptı, kez kelgen kölemdı jinaǧy osy öleŋmen aşyluǧa tiıs. «Kım eken dep kelıp em tüie quǧannan» emes. Būl – auyzekı jetken, bala Abai əldeqalai aityp tastapty-mys, jadaǧai bır şumaq. Tamaǧy toq, jaǧdaiy ozyq, nebərı on - on bır jastaǧy bai balasynyŋ beiədep şoljyŋy. Tıptı, qanşama zamannan soŋ əldekımnıŋ esınde saqtalyp, sol qalpy taŋbaǧa tüsuınıŋ özı küməndı. Əlbette, körkemdıgı jəne tömen. Jinaqtan jinaqqa süirelei berudıŋ qisyny joq. Bız qatysqan 1977 jylǧy akademiialyq ekı tomdyqta da, bız basqarǧan 1986 jylǧy ekı tomdyqta da attap ketkenbız. Aldaǧy uaqytta da qatarǧa qosyluǧa tiıs emes. Endı 2020 – akademiialyq üş tomdyqty tüiındep tūrǧan özgeşe bır «jaŋalyq» turaly. Abaiǧa tiesılı öleŋ dep sanalǧan. Būrnada 1977 jylǧy, ol da akademiialyq ekı tomdyqqa engen edı. Aqyry, bırjola bekıgendei, üş tomdyqtan oryn tauypty. Ötken ər zamanda ara-tūra «Abaidyŋ jaŋa bır öleŋderı» tabylyp jatatyn. Şyn mənısınde, Abai sarynyndaǧy, elıkteuış, nemese negızı qisynsyz dünieler. Eşqaşan eşqaisy atauly toptamalarǧa engen emes. Būl joly özgeşe jaǧdai: auyzşa, nemese köldeneŋ taŋbalar arqyly emes, töŋkerısten būryn basylǧan əldebır kıtapqa şyqqan nūsqa deptı. Aita ketu kerek, Abaidyŋ bırneşe maǧlūm öleŋı boi körsetetın, 1909 jyly Ufada şyqqan būl jinaqty ūly Mūhaŋ jaqsy bılgen. Alaida, «jaŋa» bır şyǧarmalar nazarǧa ılınbeptı, öitkenı būl şalaǧai nūsqalar – auyzekı aitylymdaǧy arzan dünieler dep tanylǧan. Eŋ bastysy – Abaidyŋ əlhamy aiqyn tanylyp tūruǧa tiıs edı. Al qarailas tobynan ozǧan mynau öleŋ tym qoraş. Mıne qaraŋyz: Jol körmek, joba bılmek, jihan kezbek, Boi jeŋbek, er jıgıtke ǧaqyl tappaq. Taǧdyryn köruşınıŋ Haqtan bılıp, Köşelı öner iesın jürse jaqtap. Nietıŋ tüzu bolsa senıŋ appaq, Ekı elı auyzyŋa qoisaŋ qaqpaq. Sybyr, ösek degendı syrttai jürıp, Ǧylym, öner, mal tappaq, jūrtqa jaqpaq. Bırınşı şumaq – şalaǧai, ekınşı şumaq – jadaǧai. Ūiqas qana emes, söz qoldanysy men oi tolǧamy da kembaǧal jatyr. Mūndai Abai bolmaidy. Abaidyŋ barlyq kıtaby, barlyq öleŋınde aqsap jatqan, tıptı, soraqy derlık tynys belgılerıne qaityp oralsaq, aldaǧy jinaqtarda būl asa məndı məselenı mülde eskerusız qaldyruǧa bolmas. Öitkenı... orynsyz qoldanylǧan ütır men nüktenıŋ tiesılı mətındı mülde basqa maǧnaǧa būryp əketetın jaǧdailary da ūşyraspaq. Söz soŋynda osyndai bır-ekı kıltipan. Əigılı «Qys»: Borandai būrq-sarq etıp doldanǧanda, Alty qanat aq orda üi şaiqaldy. Sonda, būl qaharly qys «borandai» bolǧany ma? Boran siiaqty qys. Şyndyǧy – borandatqan qys, bügıngı qalypty mətınde ədepkı ütır tüsıp qalǧan: Borandai, būrq-sarq etıp doldanǧanda... Nemese, anyǧy: Borandap, būrq-sarq etıp doldanǧanda... Osy soŋǧysy bolar. Dolbar emes, anyǧy. Osydan görı məndırek bır jaǧdaiat. Mūnda da tynys belgılerı şeşuşı qyzmet atqaryp tūr. Mülde qoiylmaǧan, nemese terıs taŋbalanǧan soŋ, bərı küŋgırt, bərı jaŋsaq. Mınekiıŋız, Abaidyŋ 1961 jylǧy, tūtas bır tomdyq basylymy boiynşa, «Əbdırahman ölımınen soŋ özıne aitqan jūbatuynyŋ» bel ortasyndaǧy bır üzıgı: Kərkiden pıldei quatty, Taǧy arystan jürektı, Aplaton, Sokrat aqyldy, Qaharman Ǧali bılektı. Bərı öz ornynda tūrǧan siiaqty. Aplatonymyz – Platon, Sokrattyŋ jaiy anyq. Al «kərkiden pıl» degen ne pəle – sırə, alyp küştı. Qaharman Ǧali – qazaq arasynda keŋ taraǧan dıni jyrlarda dərıpteletın teŋdessız batyr Hazıretı Ǧali. Tek «taǧy arystan» ǧana az-maz küməndı – asyrandy arystan bolmaidy, meilı, söz oraiymen aityla salǧan deiık. Şyn mənısınde bərı basqaşa: Kərkiden, pıldei quatty, Taǧy, arystan jürektı, Aplaton, Sokrat aqyldy, Qaharman, Ǧali bılektı. Erekşe eşqandai qūpiiasy joq. Bastapqy «kərkiden» – bügıngı tılımızde «müiıztūmsyq» – orysşa «nosorogtyŋ» tıkelei audarmasy. Abai būl kərkiden turaly Ǧaqyliia sözderınde sılteme jasap otyratyn jəne prozada ülgı tūtqan «Babūrnamadan» bılgen. Babūr ataqty kıtabynyŋ Ündıstan tarauynda osy özgeşe ölkenıŋ halqy, tabiǧaty jəne janjanuarlar əlemı turaly baiandai kele, özgeşe bır maqūlyq kərkidenge sypattama bergen: doly, bırbetkei jəne alyp küştı degen. Mıne, qazaqqa syrttai jaqsy maǧlūm pılmen qabattasa ataluynyŋ mənısı. Taǧy men arystanǧa kelsek, arystan jaiy jalpyǧa maǧlūm, al taǧy deitın aŋ turaly qazırdıŋ özınde köpşılık jūrt bıle bermeuı mümkın. Būl taǧy – Euraziia dalasy, onyŋ ışınde qazaq jerınde HIH ǧasyrdyŋ basyna deiın ösıp-öngen jabaiy jylqynyŋ bır türı bolatyn: öte jüirık, būla jəne qairatty januar. Mahambette: «Taǧydai tün türe qaraǧan...» Abaidyŋ özınde, «Segız aiaqta»: «Taǧyny jetıp qaiyrǧan... Tolǧauy toqsan qyzyl tıl...» Künı bügınde Moŋǧol üstırtınde əlı bar. Aǧaiyn jūrt «tahy» deidı. Ötken ǧasyrda Europa tarabynan alǧaş ret otarşyl saiahatşy Prjevalskii körıp, sypattaǧan. Būdan soŋǧy zamanda, neşe myŋ jyldyq tarihi ǧūmyry bar taǧy – Prjevalskii jylqysy atalyp jür, osy Prjevalskii jaratyp, jer betıne tüsırgendei. Aita keteiık, bızdıŋ «Alasapyran» tarihi romanymyzdyŋ bırınşı kıtaby, qazaq aŋşylyǧy, qazaq tūrmysyna qatysty taramdarda būl taǧy januar bırşama sypattalǧan. Endı «Qaharman Ǧali» turaly. Hazıretı Ǧalidyŋ jalpy mūsylman qauymynda ǧana emes, qazaq qissa-hikaialarynda teŋdessız batyr, ǧajaiyp küş iesı retınde sypattalatyny bar. Bıraq bızdıŋ oraidaǧy «qaharmannyŋ» jönı basqaşa. Tıptı, Hazıretı Ǧalidan asqan alyp küş iesı: keiınde mülde eskerusız qalyp, ūmytyluǧa jaqyndaǧan, bügıngı künge əuelgı taŋdama jyry emes, əlsız bır nūsqasy ǧana jetken erlık jyrynyŋ basty keiıpkerı. Būl Qaharmandy bolaşaqta qauıp sanaǧan kəpır jyndar besıkte jatqanda Qap tauyna alyp ketedı de, jaqyn tumasy retınde ösırıp, jetkızedı, özderınıŋ ərqily soǧystaryna jūmsaidy, aqyry Qaharman kezdeisoqta jyn emes, adam nəsılı ekenın bılıp qalyp, endı jyn ataulyǧa qarsy soǧys aşyp, Qap tauyn pəleketten tazartady. Būdan soŋ adamzat arasyna qaityp oralyp, mūsylman elderımen tanysady, aqyry Mekede Hazıretı Ǧalimen ūşyrasyp, küresedı, sonda mūsylman-islamnyŋ bas batyryn töbesınen asyra köterıp alyp, bıraq küiretıp öltıruge qimai, qaitadan tap qoiǧanda, Hazıretı Ǧali qara jerge tızesıne deiın kırıp ketıptı. Bauyryna ış tartqan Mūhambet paiǧambar araǧa tüsıp, ekeuıŋ de mūsylmansyŋ, bırlıkte, tatu, dos-jar bolyŋdar dep, jūǧystyrǧan eken. Menıŋ toǧyz-on jasymda Qaşymaşym deitın darqan ūstadan estıgen qalpym. Bügınde qaida, qanşalyq saqtaldy – habarym joq. Mıne, Abai tolǧauynda Hazıretı Ǧalimen qabattas, bıraq aldynda atalǧan Qaharmannyŋ jaiy. Abai joqtauynyŋ bız keltırgen üzıgı ər kezde ərqily basylyp jürdı. Bıraq Aplaton men Sokrattan basqasy naqty baiyptalmaǧan. Taǧy arystan, kərkiden pıl, qaharman Ǧali... Eŋ soŋǧy, 2020 jylǧy akademiialyq üş tomdyqtyŋ Bırınşı kıtabynda sol qalpy derlık: Kərkədən, pıldei quatty, Taǧy arystan jürektı, Aplaton, Sokrat aqyldy, Qaharman Ǧali bılektı. Būrnaǧydan bar aiyrma – pılge təteles quatty januardyŋ aty səl basqaşaraq jazyluy: «kərkədən». Jəne söz soŋynda tüsınıkteme berılgen: kərkədən – «parsyşa kərgədən, – kerık, jiraf» deptı. Aittyq, Babūr boiynşa, soǧan orai Abai jazuynda «kərkiden» jəne ūzyntūra jiraf emes, asau, tentek, airyqşa küştı, şombal januar – müiıztūmsyq. Osymen toqtaiyq, əzırşe. «Bas jaǧyna», iaǧni Abaidyŋ qalypty öleŋ nūsqalary, ondaǧy «alai emes, bylai boluǧa tiıs» kınərattar jaǧyn söz qyludyŋ özın artyq kördık. Qaşanda Abai öleŋderınıŋ keiıngı basylymdarynda ūşyrasatyn «jaŋsaq» jaǧdaiattar turaly baiqastap söileu kerek. Bızdıŋ baiybymyzşa, bügınde bərı de öz ornynda tūr. Anau emes, mynau – tek qana dolbar bolyp şyqpaq. Sonymen qatar, Abaidyŋ bar sözınıŋ mən-maǧnasyn ūǧyndyq, tübıne jettık dep aita alamyz ba? Joq. Oǧan bızdıŋ oi-örısımız de, bılıgımız de orailasa bermeidı. Jūmbaq emes, aqiqat şyndyq. Kerek deseŋız, bız Abaidyŋ qanşalyq alyp tūlǧa ekenın künı bügınge şeiın tolyq ūǧynyp bolǧamyz joq. Menıŋ alǧaş ret on segız jasar student kezımde Abai tekstologiiasyn özımşe baiyptap, qalam tartqan, ədebiet gazetındegı, Mūhtar Əuezovtyŋ özı qoldap otyrǧyzǧan bır tasyr aǧaiynnyŋ aiqaiy astynda, sol redaksiiada qalyp, mülde joǧalǧan balaŋqy maqalamnan soŋ, qanşama zaman, 1986 jylǧy jinaǧynda ışınara jüzege asqan, endı taǧy sonşama, ömırdıŋ aqyrǧy kezeŋınde sətımen taŋbaǧa tüsken dəiektı, qajettı maqalamyz osymen təmam bolsa kerek.Ūqsas jaŋalyqtar
