Biylǧy jyly «Älemnıŋ ekınşı ūstazy» atanǧan Äbu Nasyr Äl-Farabidıŋ 1150 jyldyǧy IýNESKO kölemınde atalyp ötedı. Osy oraida äl-Farabi töŋıregınde ızdenıs jasap jürgen zertteuşı Asylbek Baitanūlymen sūhbat qūrǧan edık.
- Äbu Nasyr äl-Farabituraly äŋgıme şyqsa, «Otyrarda tuǧan babamyz» dep şyǧamyz. Äuelı onyŋ ata-tegı turaly naqty mälımetter bar ma?
- İä, Äbu-Nasyr äl-Farabi turaly aitqanda, äigılı aqynymyz Mūhtar Şahanovtyŋ mektep baǧdarlamasyndaǧy «Erte, erte, ertede, Otyrarda» dep bastalatyn «Arman» atty öleŋı oralady.
Al Äbu şe?
Keŋge jaidy ol qanatyn,
Äbuımız – ärı ǧalym, ärı aqyn,
Äbuımız – bızdıŋ ūly babamyz
Äbu-Nasyr äl-Farabi bolatyn.
İä, Äbu Nasyr babamyz Otyrarda tuǧan ǧūlama. 870 jyly qazırgı Otyrar audany jerınde tuǧan dep ǧūmyr joly tarihta taŋbalanǧan Äbu-Nasyr babamyzdy bügıngı qazaqqa qaitaru oŋai bolmaǧanyn bılemız, ärine. Keşegı keŋestık zaman tūrmaq, künı bügınge deiın äldebır ruhani, zattai qūndylyqtardy bızdıkı deseŋ, «oibai ol bızdıkı emes, ol arabtykı, orystıkı, joŋǧardykı» t.b. dep şyr-pyry şyǧyp qarsy bolatyndar jetıp artylady. Körbalalyq degen osy bolar, sırä. Osyndai qiǧylyqtar Aqjan Maşani atamyzdyŋ aldynan da kese köldeneŋ kezıkpedı deisız be. Ol kısınıŋ ruhyna razymyz. Tolyq aty-jönı Äbu-Nasyr Mūhammed İbi Mūhammed ibn Ūzlaǧ ibn Tarhan Äl-Farabi desek, mūndaǧy tarhan degen tituldyq ataudyŋ boluy – būl adamnyŋ şyqqan tegı äldebır sart nemese arab emes, türkı ekenın tanytpai ma. Qazaq degen halyq bertınde qalyptasqanymen, osy qazaqty qūraǧan taipalar Äbu-Nasyr zamanynda mındettı türde boldy dep bılemız.
- Äl-Farabidyŋ körnektı oişyl, öz zamandastarynyŋ arasyndaǧy eŋ ırı ǧalym, filosof jäne şyǧys aristotelizmınıŋ eŋ ırı ökılı retınde qarastyruǧa bola ma?
- Äbu-Nasyr äl-Farabidı Aristotelden keiıngı ekınşı ūstaz dep ataityny berke emes qoi. Aristoteldık-platondyq ejelgı antikalyq däuırdıŋ filosofiialyq közqarastaryn damytuşy, anyqtai aitqanda qaita tületıp ūsynuşy retınde qarastyramyz. Äl-Farabi babamyz Aristoteldıŋ «Metafizika», «Jan turaly», «Ritorika», «Bırınşı jäne ekınşı Analitika» siiaqty kürdelı filosofiialyq, logikalyq şyǧarmalaryna naqty tüsındırme jazumen qatar, osy negızde özınıŋ «Kemeŋgerlık meruertı», «Qaiyrymdy qala tūrǧyndarynyŋ közqarasy», «Mäselelerdıŋ tüp mazmūny», «Ǧylymdardyŋ şyǧuy», «Baqytqa jetu» siiaqty t.b. traktattaryn jazǧany belgılı.
- Farabi Aristoteldıŋ äleumettık-qoǧamdyq ideialaryn damyta otyryp, öz tarapynan da köp eŋbekter jazǧanyn bılemız. Olar bızdıŋ zamanǧa qalai jettı?
- Bız joǧaryda ataǧan jäne basqa da kıtaptary arab älemınıŋ ruhani ordalary Damask, Haleb, Baǧdat t.b. qalalardaǧy kıtaphanalarda saqtalsa, Europadaǧy Qaita örleu däuırınde ǧylym men bılımge qūştarlyqtyŋ oianuy – Äl-Farabi siiaqty ǧalymdardyŋ şyǧarmaşylyǧyna degen sūranys tudyrdy. Osylaişa ūly ūstazdyŋ eŋbekterı älemnıŋ igılıgıne mäŋgılık qyzmet etu baqytyna ie boldy. Al arab älemı būl kezde bılım men ǧylym jolyndaǧy jandarǧa qolaily mümkındıkterınen bırtındep ajyrap, dıni sholastikanyŋ qūşaǧyna ene bastaǧan joq pa? Sol meşeulıkten künı bügınge deiın qūtylǧan joq.
- Äl-Farabi «Izgı qala tūrǧyndarynyŋ közqarastary turaly traktat» atty eŋbegınde aitylatyn oilar jelısı san aluan. Būl közqarastar bızdıŋ tanym-tüsınıkke qanşalyqty jaqyn dep oilaisyz?
- «Izgı qala turaly...» traktattar – bızdıŋşe, kez kelgen oişyl tūlǧanyŋ özı ömır sürıp jatqan nemese keleşektegı qoǧamnyŋ osylai ömır sürse degen aŋsarynan, qiialynan tuyndaǧan armany ıspettı dep bılemın. Bızdıŋ ölmestıŋ jolyn ızdegen Qorqyt babamyz, adamy mäŋgı jas, jūt bolmaityn Jerūiyqty aŋsaǧan Asanqaiǧynyŋ armany da osy emes pe. Europadaǧy Tomas Mordyŋ «Utopiiasy» da osylarmen sabaqtas. Äl-Farabi babamyz da osyndai utopiialyq oilardy aita otyryp, ideal qala tūrǧyndary qauymy qalai boluy kerek degen sūraqqa jauap ızdeidı. Mūndaǧy bızdıŋ tanym-tüsınıkke jaqyny desek, ol – qauymdasyp, bırlesıp ömır süru ideiasy bolsa kerek. Bızdıŋ tört mezgıldık klimaty bar, qatal tabiǧatty ölkemızde bırlesıp ömır süru degennıŋ özı – qaşanda özektı emes pe. Qalanyŋ baqytty boluy – dara tuǧan fenomen tūlǧaǧa qatysty degen oiyn da qoldauǧa bolatyn şyǧar. «Üş jüzdıŋ atynyŋ basyn bır kezeŋge tıredıŋ» dep kezınde Abylai hanǧa Būqar jyrau aitatynyndai, bızdıŋ Ūly Dala qaşanda jaǧdaidy kürt özgertıp, jaqsylyqqa bastar dara tūlǧalarǧa dılger bolǧan jäne būl armandar jiı oryndalyp otyrǧan.
- Äl-Farabi men Abai arasyndaǧy ruhani bailanys turaly sızdıŋ oiyŋyz?
- Abai men Äl-Farabi – ekeuı de qatarynan asyp tuǧan intellekt ielerı bolǧandyqtan da, jalpyadamzattyq qūndylyqtar jönındegı oilarynan ūqsastyqtar tabyluy äbden mümkın jäne būl tūrǧysynda aitar mysaldar da jetkılıktı. Mysaly, filosofiiadaǧy intellekt sözınıŋ maǧynasyna qatysty Äl-Farabi jan jaqty taldau jasai kele äleuettı, özektı, jüre kele daryǧan, äreketşıl intellektıler dese, Abai özınıŋ on toǧyzynşy qara sözınde osy oidy: ««Adam ata-anadan tuǧanda estı bolmaidy: estıp, körıp, ūstap, tatyp eskerse, düniedegı jaqsy, jamandy tanidydaǧy, sondaidan bılgenı, körgenı köp bolǧan adam bılımdı bolady. Estılerdıŋ sözın estıp jürgen kısı özı de estı bolady. Sol estılerden estıp, bılgen jaqsy närselerdı eskerse, jaman degennen saqtansa, sonda ıske jaraidy, sonda adam dese bolady», - dep örbıtedı. Ruhani bailanys degennen görı ruhani ündestık degendı qūp körgen bolar edım.
- Ol anyǧynda qai dındı ūstanǧan?
- Äl-Farabi babamyz – dästürlı islam memleketınde ömır sürgendıkten, sol qauymnyŋ ökılı ǧoi. Bıraq, menıŋşe, ǧylymǧa anyq berılgen, özı ūstanǧan ǧylymi baǧytynyŋ, ızdenıs jolynyŋ fanaty emes pe. Ondai adamǧa sonşalyqty dıni dogmany qaltqysyz ūstanyp, qūlşylyqpen mülgıp otyrudyŋ özı de artyq bolǧan bolar.
- Äl-Farabi küllı eŋbekterın qai tılde jazdy?
- Arab tılınde jazdy ǧoi. Arabtyŋ tılı, ädebietı, ǧylymy mūsylman renessansy kezınde ǧalamat biıkterdı baǧyndyrdy ǧoi. Algebra men geometriia, medisina qatarly ǧylymdardyŋ baǧyn aşqan osy tılde eŋbek etken ǧalymdar ǧoi. Bıraq solardyŋ bırtalaiy Tūran dalasynan şyqqan bılımdarlar ekenı ǧajap.
- Onyŋ eŋbekterınen köşpelılerge tän qandai erekşelıkter bar dep oilaisyz?
- Olardyŋ eŋbegınde köşpelılerge tän mynadai erekşelık bar dep tap basyp aitu qiyn bolar. Degenmen, köşpelılerdıŋ aspan denelerı jaily tüsınıkterı, geografiialyq keŋıstık jaily tanym kökjiegı öz yqpal-äserın tigızgenı anyq.
- Farabidy bızden görı özgeler jaqsy tanityn siiaqty...
- Älemdık ǧylymǧa azdy-köptı üles qosqan Äl-Farabilerdıŋ özı jiyrmaǧa juyq ekenın, solardyŋ arasynan bızge etene tanysynyŋ özı Äbu-Nasyr ūstaz ekenın eskersek, bızdıŋ alda tanyp-bıletın mälımetterımız ūşyn-teŋız ekenı sözsız. Bızden görı arab älemı, ǧylym kökjiegı keŋ Batys Äl-Farabidı köbırek tanidy desek, artyq bolmas. Muzyka teoriiasy boiynşa Äl-Farabidıŋ eŋbekterı sonau on besınşı ǧasyrdyŋ özınde latyn tılıne audarylyp qoiǧanyn eske tüsıreiıkşı. Osy rette aitarym: Abaiymyz bolsyn, Äl-Farabiımız bolsyn, tek nauqanşylyq tūrǧyda ǧana eske alatynymyz qynjylarlyq jaǧdai. Äl-Farabidı biyl bır eske alsaq, endı bır şirek ǧasyr köleŋkede qaldyra tūratyn siiaqtymyz.
- Äbu Nasyr Äl-Farabidıŋ 1150 jyldyǧy IýNESKO kölemınde atalyp ötılmek. Osy dübırge orai qandai igı şaralar jasauǧa bolady?
- Jas ūrpaqty Äl-Farabidei danalarymyzben maqtanuǧa, soǧan ūqsap, ǧylym jolyna ūmtyluǧa stimul beretın şaralardy molynan jasauymyz kerek dep bılemın. Būl tūrǧyda balabaqşadan bastap, qarttar üiıne deiıngı aralyqtaǧy qoǧamda nebır qyzǧylyqty dünieler jasauǧa bolady ǧoi. Ūlttyq, barşa qazaqstandyq degen formattaǧy nebır ideialardy öz şamamşa aityp bergen bolar edım. Bıraq bızdegı ıs-şaralardyŋ köbı-aq belgılengen jattandy trafaretter boiynşa öte beredı ǧoi.
Mysal üşın, Äbu-Nasyr äl-Farabi babamyz negızın salǧan ǧylymdar boiynşa Filds, Abel siiaqty halyqaralyq syilyqty bızdıŋ memleketımız osy 1150 jyldyqqa orai bekıttırıp alyp, tört jylda bır ret ūiymdastyryp tūrsa nege bolmasqa. Nemese Lomonosov, Vernadskii atyndaǧy dep ūiymdastyrylyp, bızdıŋ oquşylar qatysyp, aq ter-kök ter bolyp jatatyn olimpiadalardy nege äl-Farabilık dep ötkızuge bolmaidy? Oǧan qarajat ta mümkındık te jetedı ǧoi. Tek «özıŋ bılme, bılgennıŋ tılın alma» deitın qasaŋ ūstanymnyŋ könı jıbımei tūr. Bız bılemız dep otyrǧanymyz joq, qazaqqa bolsyn, qazaqta da bar eken, qazaq köktese eken degen niettıŋ etekten betkeilep örlegen saiyn azaia tüsetınıne qarap, bızdıŋ qoǧamǧa ırı özgerıster kerek ekenın tüsınesız.
"adyrna.kz" ūlttyq portaly
Sūqbattasqan Ūlarbek Däleiūly
Ūqsas jaŋalyqtar
