Asylbek Baıtanuly. Ábý-Nasyr babamyzdy búgingi qazaqqa qaıtarý ońaı bolǵan joq

3836
Adyrna.kz Telegram

Bıylǵy jyly «Álemniń ekinshi ustazy» atanǵan Ábý Nasyr Ál-Farabıdiń 1150 jyldyǵy IýNESKO kóleminde atalyp ótedi. Osy oraıda ál-Farabı  tóńireginde izdenis jasap júrgen zertteýshi Asylbek Baıtanulymen suhbat qurǵan edik.

 

- Ábý Nasyr ál-Farabıtýraly áńgime shyqsa, «Otyrarda týǵan babamyz» dep shyǵamyz. Áýeli onyń ata-tegi týraly naqty málimetter bar ma?

- Iá, Ábý-Nasyr ál-Farabı týraly aıtqanda, áıgili aqynymyz Muhtar Shahanovtyń mektep baǵdarlamasyndaǵy «Erte, erte, ertede, Otyrarda» dep bastalatyn «Arman»  atty óleńi oralady.

Al Ábý she?

Keńge jaıdy ol qanatyn,

Ábýimiz – ári ǵalym, ári aqyn,

Ábýimiz – bizdiń uly babamyz

Ábý-Nasyr ál-Farabı bolatyn.

Iá, Ábý Nasyr babamyz Otyrarda týǵan ǵulama. 870 jyly qazirgi Otyrar aýdany jerinde týǵan dep ǵumyr joly tarıhta tańbalanǵan Ábý-Nasyr babamyzdy búgingi qazaqqa qaıtarý ońaı bolmaǵanyn bilemiz, árıne. Keshegi keńestik zaman turmaq, kúni búginge deıin áldebir rýhanı, zattaı qundylyqtardy bizdiki deseń, «oıbaı ol bizdiki emes, ol arabtyki, orystiki, jońǵardyki» t.b. dep shyr-pyry shyǵyp qarsy bolatyndar jetip artylady. Kórbalalyq degen osy bolar, sirá. Osyndaı qıǵylyqtar Aqjan Mashanı atamyzdyń aldynan da kese kóldeneń kezikpedi deısiz be. Ol kisiniń rýhyna razymyz. Tolyq aty-jóni Ábý-Nasyr Muhammed Ibı Muhammed ıbn Uzlaǵ ıbn Tarhan Ál-Farabı desek, mundaǵy tarhan degen tıtýldyq ataýdyń bolýy – bul adamnyń shyqqan tegi áldebir sart nemese arab emes, túrki ekenin tanytpaı ma. Qazaq degen halyq bertinde qalyptasqanymen, osy qazaqty quraǵan taıpalar Ábý-Nasyr zamanynda mindetti túrde boldy dep bilemiz.

- Ál-Farabıdyń  kórnekti oıshyl, óz zamandastarynyń arasyndaǵy eń iri ǵalym, fılosof jáne shyǵys arıstotelızminiń eń iri ókili retinde qarastyrýǵa bola ma?

- Ábý-Nasyr ál-Farabıdi Arıstotelden keıingi ekinshi ustaz dep ataıtyny berke emes qoı. Arıstoteldik-platondyq ejelgi antıkalyq dáýirdiń fılosofııalyq kózqarastaryn damytýshy, anyqtaı aıtqanda qaıta túletip usynýshy retinde qarastyramyz. Ál-Farabı babamyz Arıstoteldiń «Metafızıka», «Jan týraly», «Rıtorıka», «Birinshi jáne ekinshi Analıtıka» sııaqty kúrdeli fılosofııalyq, logıkalyq shyǵarmalaryna naqty túsindirme jazýmen qatar, osy negizde óziniń «Kemeńgerlik merýerti», «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarasy», «Máselelerdiń túp mazmuny», «Ǵylymdardyń shyǵýy», «Baqytqa jetý» sııaqty t.b. traktattaryn jazǵany belgili. 

- Farabı Arıstoteldiń áleýmettik-qoǵamdyq ıdeıalaryn damyta otyryp, óz tarapynan da kóp eńbekter jazǵanyn bilemiz. Olar bizdiń zamanǵa qalaı jetti?

- Biz joǵaryda ataǵan jáne basqa da kitaptary arab áleminiń rýhanı ordalary Damask, Haleb, Baǵdat t.b. qalalardaǵy kitaphanalarda saqtalsa, Eýropadaǵy Qaıta órleý dáýirinde ǵylym men bilimge qushtarlyqtyń oıanýy – Ál-Farabı sııaqty ǵalymdardyń shyǵarmashylyǵyna degen suranys týdyrdy. Osylaısha uly ustazdyń eńbekteri álemniń ıgiligine máńgilik qyzmet etý baqytyna ıe boldy. Al arab álemi bul kezde bilim men ǵylym jolyndaǵy jandarǵa qolaıly múmkindikterinen birtindep ajyrap, dinı sholastıkanyń qushaǵyna ene bastaǵan joq pa? Sol mesheýlikten kúni búginge deıin qutylǵan joq.

- Ál-Farabı «Izgi qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly traktat» atty eńbeginde aıtylatyn oılar jelisi san alýan. Bul kózqarastar bizdiń tanym-túsinikke qanshalyqty jaqyn dep oılaısyz?

- «Izgi qala týraly...» traktattar – bizdińshe, kez kelgen oıshyl tulǵanyń ózi ómir súrip jatqan nemese keleshektegi qoǵamnyń osylaı ómir súrse degen ańsarynan, qııalynan týyndaǵan armany ispetti dep bilemin. Bizdiń ólmestiń jolyn izdegen Qorqyt babamyz, adamy máńgi jas, jut bolmaıtyn Jeruıyqty ańsaǵan Asanqaıǵynyń armany da osy emes pe. Eýropadaǵy Tomas Mordyń «Ýtopııasy» da osylarmen sabaqtas. Ál-Farabı babamyz da osyndaı ýtopııalyq oılardy aıta otyryp, ıdeal qala turǵyndary qaýymy qalaı bolýy kerek degen suraqqa jaýap izdeıdi. Mundaǵy bizdiń tanym-túsinikke jaqyny desek, ol – qaýymdasyp, birlesip ómir súrý ıdeıasy bolsa kerek. Bizdiń tórt mezgildik klımaty bar, qatal tabıǵatty ólkemizde birlesip ómir súrý degenniń ózi – qashanda ózekti emes pe. Qalanyń baqytty bolýy – dara týǵan fenomen tulǵaǵa qatysty degen oıyn da qoldaýǵa bolatyn shyǵar. «Úsh júzdiń atynyń basyn bir kezeńge tirediń» dep kezinde Abylaı hanǵa Buqar jyraý aıtatynyndaı, bizdiń Uly Dala qashanda jaǵdaıdy kúrt ózgertip, jaqsylyqqa bastar dara tulǵalarǵa dilger bolǵan jáne bul armandar jıi oryndalyp otyrǵan.

- Ál-Farabı men Abaı arasyndaǵy rýhanı baılanys týraly sizdiń oıyńyz?

- Abaı men Ál-Farabı – ekeýi de qatarynan asyp týǵan ıntellekt ıeleri bolǵandyqtan da, jalpyadamzattyq qundylyqtar jónindegi oılarynan uqsastyqtar tabylýy ábden múmkin jáne bul turǵysynda aıtar mysaldar da jetkilikti. Mysaly, fılosofııadaǵy ıntellekt sóziniń maǵynasyna qatysty Ál-Farabı jan jaqty taldaý jasaı kele áleýetti, ózekti, júre kele daryǵan, áreketshil ıntellektiler dese, Abaı óziniń on toǵyzynshy qara sózinde osy oıdy: ««Adam ata-anadan týǵanda esti bolmaıdy: estip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy, jamandy tanıdydaǵy, sondaıdan bilgeni, kórgeni kóp bolǵan adam bilimdi bolady. Estilerdiń sózin estip júrgen kisi ózi de esti bolady. Sol estilerden estip, bilgen jaqsy nárselerdi eskerse, jaman degennen saqtansa, sonda iske jaraıdy, sonda adam dese bolady», - dep órbitedi. Rýhanı baılanys degennen góri rýhanı úndestik degendi qup kórgen bolar edim.

- Ol anyǵynda qaı dindi ustanǵan?

- Ál-Farabı babamyz – dástúrli ıslam memleketinde ómir súrgendikten, sol qaýymnyń ókili ǵoı. Biraq, menińshe, ǵylymǵa anyq berilgen, ózi ustanǵan ǵylymı baǵytynyń, izdenis jolynyń fanaty emes pe. Ondaı adamǵa sonshalyqty dinı dogmany qaltqysyz ustanyp, qulshylyqpen múlgip otyrýdyń ózi de artyq bolǵan bolar.

- Ál-Farabı kúlli eńbekterin qaı tilde jazdy?

- Arab tilinde jazdy ǵoı. Arabtyń tili, ádebıeti, ǵylymy musylman renessansy kezinde ǵalamat bıikterdi baǵyndyrdy ǵoı. Algebra men geometrııa, medıına qatarly ǵylymdardyń baǵyn ashqan osy tilde eńbek etken ǵalymdar ǵoı. Biraq solardyń birtalaıy Turan dalasynan shyqqan bilimdarlar ekeni ǵajap.

- Onyń eńbekterinen kóshpelilerge tán qandaı erekshelikter bar dep oılaısyz?

- Olardyń eńbeginde kóshpelilerge tán mynadaı erekshelik bar dep tap basyp aıtý qıyn bolar. Degenmen, kóshpelilerdiń aspan deneleri jaıly túsinikteri, geografııalyq keńistik jaıly tanym kókjıegi óz yqpal-áserin tıgizgeni anyq.

- Farabıdy bizden góri ózgeler jaqsy tanıtyn sııaqty...

- Álemdik ǵylymǵa azdy-kópti úles qosqan Ál-Farabılerdiń ózi jıyrmaǵa jýyq ekenin, solardyń arasynan bizge etene tanysynyń ózi Ábý-Nasyr ustaz ekenin eskersek, bizdiń alda tanyp-biletin málimetterimiz ushyn-teńiz ekeni sózsiz. Bizden góri arab álemi, ǵylym kókjıegi keń Batys Ál-Farabıdi kóbirek tanıdy desek, artyq bolmas. Mýzyka teorııasy boıynsha Ál-Farabıdiń eńbekteri sonaý on besinshi ǵasyrdyń ózinde latyn tiline aýdarylyp qoıǵanyn eske túsireıikshi. Osy rette aıtarym: Abaıymyz bolsyn, Ál-Farabıimiz bolsyn, tek naýqanshylyq turǵyda ǵana eske alatynymyz qynjylarlyq jaǵdaı. Ál-Farabıdi bıyl bir eske alsaq, endi bir shırek ǵasyr kóleńkede qaldyra turatyn sııaqtymyz.

- Ábý Nasyr Ál-Farabıdiń 1150 jyldyǵy IýNESKO kóleminde atalyp ótilmek. Osy dúbirge oraı qandaı ıgi sharalar jasaýǵa bolady?

- Jas urpaqty Ál-Farabıdeı danalarymyzben maqtanýǵa, soǵan uqsap, ǵylym jolyna umtylýǵa stımýl beretin sharalardy molynan jasaýymyz kerek dep bilemin. Bul turǵyda balabaqshadan bastap, qarttar úıine deıingi aralyqtaǵy qoǵamda nebir qyzǵylyqty dúnıeler jasaýǵa bolady ǵoı. Ulttyq, barsha qazaqstandyq degen formattaǵy nebir ıdeıalardy óz shamamsha aıtyp bergen bolar edim. Biraq bizdegi is-sharalardyń kóbi-aq belgilengen jattandy trafaretter boıynsha óte beredi ǵoı.

Mysal úshin, Ábý-Nasyr ál-Farabı babamyz negizin salǵan ǵylymdar boıynsha Fılds, Abel sııaqty halyqaralyq syılyqty bizdiń memleketimiz osy 1150 jyldyqqa oraı bekittirip alyp, tórt jylda bir ret uıymdastyryp tursa nege bolmasqa. Nemese Lomonosov, Vernadskıı atyndaǵy dep uıymdastyrylyp, bizdiń oqýshylar qatysyp, aq ter-kók ter bolyp jatatyn olımpıadalardy nege ál-Farabılik dep ótkizýge bolmaıdy? Oǵan qarajat ta múmkindik te jetedi ǵoı. Tek «óziń bilme, bilgenniń tilin alma» deıtin qasań ustanymnyń kóni jibimeı tur. Biz bilemiz dep otyrǵanymyz joq, qazaqqa bolsyn, qazaqta da bar eken, qazaq kóktese eken degen nıettiń etekten betkeılep órlegen saıyn azaıa túsetinine qarap, bizdiń qoǵamǵa iri ózgerister kerek ekenin túsinesiz.

"adyrna.kz" ulttyq portaly

Suqbattasqan Ularbek Dáleıuly

Pikirler