Belgılı bır mädeniettıŋ böten mädenietpen jüzbe-jüz jolyǧyp, teŋbe-teŋ sūhbattasqan sätınde ǧana özın anaǧūrlym tolyǧyraq, tereŋırek tanyp-tüisınıp, qadır-qasietın qaita kūnttaityny sözsız. Būl bır mädeniettıŋ basqa bır mädenietke jūtylu arqyly joiylyp tynuyn emes, kerısınşe — özara auysu-almasu, sıŋısu-sintezdelu, üirenu-ürdıstenu nätijesınde būrynǧydan beter baiuyn, baǧalanuyn közdeidı. Al mädenietter toǧysynyŋ şet-şekarasyn dialogizm prinsipıne orailasqan (M.Buber, M.Bahtin, V.Bibler, Iý.Lotman) mädenietter mämılesı qaǧidasymen qiystyrǧan ūtymdy. Älbette, mädenietter mämılesın atüstı, asyǧys tüsınudıŋ — iaǧni, ony aiaq asty etudıŋ ölı sudai tomaǧa-tūiyqtyqqa, absoliuttendırudıŋ būldyr, beimälım baǧdarsyzdyqqa süireitındıgın de ärkez ūmytpaǧan jön; ıs jüzınde aqyrǧy törelıktı aitatyn töbebi — tarihi situasiia tudyrǧan ūlttyq mūrat-müdde.
Sondai-aq, «Şyǧys-Batys» paradigmasyn qaisybır mädeni qūbylysqa, onyŋ ışınde jekelegen avtordyŋ jekelegen tuyndysyna taŋyp, taŋbalaǧanda da abai bolǧan abzal.
Ūly Abaidyŋ teŋdessız talantynyŋ sūryp-süzgısı arqyly töl topyraǧymyzǧa Maǧyryp pen Maşyryq mädenietınıŋ betaldy baspalamai, inabattana, ikemdele kelgendıgın, būrynǧy bai dästürge jaŋaşyldyqpen jūptasa jarasyp ketkendıgın köremız. Abailyq «mennen» tanylatyn Qazaq-Şyǧys-Batys sintezı aqyn şyǧarmaşylyǧynyŋ küllı konteksınen közı qaraqty kısıge oŋai oqylady. Bälkım, auyzşa aitsa aitqan şyǧar, bıraq danyşpan tūlǧanyŋ öleŋderınen ne qara sözderınen «Men Batystan mynany bıldım, Şyǧystan anany anyqtap aldym...» degen sekıldı bırde-bır sılteme sözdı ūşyratpaimyz; tıptı ol üşın Batysqa, Şyǧysqa bölınbeitın tūtas älem ǧana bar tärızdı. Bız bolsaq, keide joq jerden jaŋalyq jasauǧa jügıretın ädetımızge äuestenıp, Abaidy būrmalap jıbergenımızdı baiqamai jatamyz; qyzdy-qyzdymen oilamaǧanyn oilatamyz. Mysaly, aqynnyŋ «Segız aiaq» öleŋındegı: «Ǧylymdy ızdep, Dünienı közdep, Ekı jaqqa üŋıldım...» - degen qatarlar oqymystylarymyzdyŋ orynsyz qatelıgınıŋ qūrbandyǧyna jiı şalynyp jür. Bar bäle mynada, «ekı jaqqa üŋılu» bızdıŋ eklektikalyq örıs-öremızde («Abaidyŋ mūny jazbauy mümkın emes» nemese «Izdegenımdı tappai qoimaimyn» syŋaiyndaǧy baiyzsyzdyǧymyz taǧy bar) «Batys pen Şyǧysqa üŋılu» degenmen assosiasiialana, aiqūşaqtana qalady. Būǧan qosa, avtordyŋ «ǧylymdy ızdep, dünienı közdep» şarq ūrǧandyǧynan da sony şamalaimyz. Logikalyq jaǧynan bärı qiysyp-qūiylyp tūrǧandai. Bıraq bızdıŋ elep-eskermeitınımız jalǧyz-aq närse, ol – Abaidyŋ «Segız aiaq» öleŋındegı är şumaqtyŋ bır-bır tüiındelgen, tūjyrylǧan oidy tiianaqtaityndyǧy. Sondyqtan onymen tolyq tanysalyq:
Ǧylymdy ızdep,
Dünienı közdep,
Ekı jaqqa üŋıldım.
Qūlaǧyn salmas,
Tılıŋdı almas,
Köp nadannan tüŋıldım.
Ekı keme kūiryǧyn,
Ūsta, jetsın būiryǧyŋ!
Basqasyn bylai qoiǧanda, qorytyndy qos qatardyŋ özı-aq bızdıŋ adasqanymyzdy aŋǧartady. «Ekı kemeŋız» de Batys pen Şyǧysty meŋzese, olardyŋ «qūiryǧyn ūstaimyn» dep jürgende «būiryǧyŋyz jetse», onda «ekı jaqqa üŋılıp» qajetı qanşa?! Endeşe, şumaqtyŋ tylsym-tūspaly basqada bolǧany da.
Bızge eŋ aldymen Abaidyŋ özı kömekke keledı.
Ol «Törtınşı sözınde»: «Osyndai ǧafildık köp ötkızıp, ölmegen kısınıŋ ne düniede, ne ahirette basy bır auyrmai qalmasa kerek. Ärbır uaiym-qaiǧy oilaǧyş kısı ne dünie şaruasyna, ne ahiret şaruasyna özgeden jinaqyraq bolsa kerek», –dep jazypty. Mıne, bız ädeiı kursivpen terıp körsetken dünie jäne ahiret ūǧymdary Abai öleŋındegı «ekı jaqty»bıldıredı.
Aqynnyŋ «dünienı közdeu» degenın jaryq jalǧanda «bos jatpau, tırşılık etu, şarua qylu, eŋbek jasau, paida tabu» maǧynasynda tüsınsek, «ǧylymdy ızdeuınıŋ» jai-japsaryn «Onynşy sözınde» aitylǧan «Ǧylymsyz ahiret te joq, dünie de joq. Ǧylymsyz oqyǧan namaz, tūtqan oraza, qylǧan qaj eşbır ornyna barmaidy» degen sözderınen salmaqtaimyz.
İslam ǧūlamasy Hasan äl-Basridyŋ (642-728 jj.) paiymy
Aitalyq, Äbubäkır Kerderınıŋ tezge tartatyny — ädıldık pen äkımdık jäne dınge adaldyq mäselelerı. Ol özınıŋ bır tolǧauynda:
Ädıldık ekı jihanda bırdei jaqsy,
Ūjmaqtyŋ körer degen raiysyn.
Düniede hakım bolyp, ǧadıl bolsa,
Keşırer degen söz bar künäiısın, –
dese, Derbısälı bidı: «Dünie, ahirettı bırdei oilap, Jandyryp dın şyraǧyn, meşıt saldyŋ», – dep madaqtaidy.
Sūltanmahmūt Toraiǧyrov gumanizmınıŋ idealy da — ädılet pen adamşylyq («Jan qaida ädılettı ızdeitūǧyn, Adamşylyq ataqty közdeitūǧyn. Tırlık pen ölgen kündı bırdei oilap, Ekı jaidan küderdı üzbeitūǧyn»).
Bırınşıden, būl qatarda üirenşıktı, ürdıstı ekı dünie mäselesı jaŋaşa jaŋǧyrtylǧan. Tarihi bılımı tereŋ aqyn Türkıstan aimaǧynyŋ ekı – köşpendı jäne otyryqşy mädeniettı toǧystyruǧa tūtqa bolǧandyǧyn, onyŋ ekı ideologiialyq arna – mäjusilık pen mūsylmanşylyqtyŋ «arasyn būzyp ötıp dındı aşqan» (Qaztuǧan) män-maŋyzyn işaralaidy.
Ekınşıden, bükıl öleŋnıŋ bıtımınen baiqalatyndai, aqyn ekı dünie ūǧymyn romantikalyq äuezben jyrlanatyn baiyrǧy men bügıngı arasyndaǧy bailanyspen astastyrady. Mūndaǧy täpsırlenetın «baiyrǧysy» («Bolmasa, barsaŋşy ızdep babaŋ beiıtın!») – ahirettıŋ, «bügıngısı» – qazırgı bar bolmystyŋ, jaryq jalǧannyŋ simvoly.
Üşınşıden, «Künbatys-Künşyǧys» taitalasyn jerıne jetkıze jyrlaǧan aqyn Türkıstannyŋ osy ekı dünie – Batys pen Şyǧys örkenietterın köneden tüiıstırıp kelgen kındıkköpır meken ekendıgın eleusız qaldyruy da – neǧaibyl närse.
Sondyqtan «ekı dünienıŋ esıgı» bolǧan Türkıstan madaqtauǧa da, maqtanuǧa da laiyq:
Türkıstan — ekı dünie esıgı ǧoi,
Türkıstan — er türıktıŋ besıgı ǧoi.
Tamaşa Türkıstandai jerde tuǧan
Türıktıŋ täŋırı bergen nesıbı ǧoi!
Mıne, dın men saiasatty poetikalyq pışınde sintezdeudıŋ keremet ülgısın körsetken Maǧjannyŋ türıkşıldıgı mūsylmanşylyqtyŋ ekı dünie turasyndaǧy qaǧida-qisynymen osylaişa kırıktırılıp-kontaminasiialanǧan.
Sonymen, realist Abaidan romantik Maǧjanǧa deiıngı aralyqta «ekı jaq» (ekı dünie, ekı jihan, ekı jai) taqyrybynyŋ ädebi-tarihi damudyŋ daŋǧylynda özegınen ötkergen özgerısterın tekserıp-taldap-talqylaudan tüigenımız osy.
Tek tiianaqtap aitatynymyz: Abaidyŋ «Segız aiaq» öleŋınde «ekı jaqqa üŋıluı», bız oilaǧandai, «Batys-Şyǧys» paradigmasyna sabaqtas emes; onyŋ ornyna – «Qazaq-Şyǧys», naqtylaǧanda, «qazaq-islam» ara qatysymen qauyşyp-qabysyp jatyr.
Aqynnyŋ «dünienı közdeu» degenın jaryq jalǧanda «bos jatpau, tırşılık etu, şarua qylu, eŋbek jasau, paida tabu» maǧynasynda tüsınsek, «ǧylymdy ızdeuınıŋ» jai-japsaryn «Onynşy sözınde» aitylǧan «Ǧylymsyz ahiret te joq, dünie de joq. Ǧylymsyz oqyǧan namaz, tūtqan oraza, qylǧan qaj eşbır ornyna barmaidy» degen sözderınen salmaqtaimyz.
Ǧūlama oişyl mūnymen de toqtap tūrmai, bır-bırınen bölgısız «ahiret-dünie» mäselesın ärı qarai tereŋdete tüsedı. Oǧan «Otyz törtınşı sözdegı» kelesı paiymdary kuä: «Kımde-kım ahirette de, düniede de qor bolmaimyn dese, bılmek kerek: eş adamnyŋ köŋılınde ekı quanyş bırdei bolmaidy, ekı yntyq qūmarlyq bırdei bolmaidy, ekı qorqynyş, ekı qaiǧy – olar da bırdei bolmaidy. Mūndai ekı närsenı bırdei bolady dep aituǧa mümkın emes. Olai bolǧanda, qai adamnyŋ köŋılınde dünie qaiǧysy, dünie quanyşy ahiret qaiǧysynan, ahiret quanyşynan artyq bolsa – mūsylman emes. Endı oilap qarai ber, bızdıŋ qazaq ta mūsylman eken! Egerde ekı närse kez kelgende alarmyn dep, joq, eger kez bolmaitūǧyn bolsa, keŋ qūdai özı keŋşılıkpen keşıredı-daǧy, myna kezı kelıp tūrǧanda mūny jıberıp bolmas dep, düniege kerektını alsa, endı ol kısı janyn berse, ahirettı düniege satqanym joq dep, nanuǧa bola ma? Adam balasyna adam balasynyŋ bärı – dos. Ne üşın deseŋ, düniede jürgende tuysyŋ, ösuıŋ, toiuyŋ, aşyǧuyŋ, qaiǧyŋ, qazaŋ, dene bıtımıŋ, şyqqan jerıŋ, barmaq jerıŋ – bärı bırdei, ahiretke qarai öluıŋ, körge kıruıŋ, şıruıŋ, körden mahşarda sūraluyŋ – bärı bırdei, ekı dünienıŋ qaiǧysyna, pälesıne haupıŋ, ekı dünienıŋjaqsylyǧyna rahatyŋ – bärı bırdei eken». Demek, aqyn öleŋındegı «ekı keme» – Batys pen Şyǧystyŋ emes, fäni men baqi – ekı dünienıŋ balamasy. Jäne «myŋmen jalǧyz alysqan» danany – ne ahirettıŋ, ne dünienıŋ qamyn jasai almai jürgen, «qūlaǧyn salmas, tılıŋdı almas, köp nadannan tüŋılıp», aqyr soŋynda olarǧa: «Ekı keme qūiryǧyn, Ūsta, jetsın būiryǧyŋ!» – dep aşylap aituynyŋ astary da aşylady.Endeşe, öz zamanyndaǧy qazaq ruhynyŋ qalpyn rämızdegen «Segız aiaqtyŋ» bız taldaǧan şumaǧy Abai gumanizmnıŋ dıni ūstyn-ūitqysynan habardar etedı eken. Aqynnyŋ moraldyq filosofiiasynyŋ sorabyn sezdıretın älgıdegı: «...qai adamnyŋ köŋılınde dünie qaiǧysy, dünie quanyşy ahiret qaiǧysynan, ahiret quanyşynan artyq bolsa – mūsylman emes!» – degen konseptualdy közqarasy onyŋ öleŋderınde de örnektelgen. Mysaly: Düniege dos ahiretke bırdei bolmas, Ekeuı tap bırdei bop ornyǧa almas. Düniege yntyq, mäşǧarǧa amalsyzdyŋ İmanyn tügel deuge auzym barmas. Jalpy, zar zamannyŋ dındar aqyny Şortanbaidy bylai qoiǧanda («Jalǧandy joldas demeŋder, Ahiret qamyn ızdeŋder!»), Abaidan soŋǧy qazaq poeziiasyndaǧy aǧartuşylyq aǧym ökılderınıŋ arasynda da ekı dünie taqyrybyn ainalyp ötkenderı az. Olardyŋ barşasyna būl dünienıŋ ölşemı — ahiret; tek tarazy-talqyǧa salatyn närselerı ärtürlı.
İslam ǧūlamasy Hasan äl-Basridyŋ (642-728 jj.) paiymy
Aitalyq, Äbubäkır Kerderınıŋ tezge tartatyny — ädıldık pen äkımdık jäne dınge adaldyq mäselelerı. Ol özınıŋ bır tolǧauynda:
Ädıldık ekı jihanda bırdei jaqsy,
Ūjmaqtyŋ körer degen raiysyn.
Düniede hakım bolyp, ǧadıl bolsa,
Keşırer degen söz bar künäiısın, –
dese, Derbısälı bidı: «Dünie, ahirettı bırdei oilap, Jandyryp dın şyraǧyn, meşıt saldyŋ», – dep madaqtaidy.
Sūltanmahmūt Toraiǧyrov gumanizmınıŋ idealy da — ädılet pen adamşylyq («Jan qaida ädılettı ızdeitūǧyn, Adamşylyq ataqty közdeitūǧyn. Tırlık pen ölgen kündı bırdei oilap, Ekı jaidan küderdı üzbeitūǧyn»).
Şäkärım Qūdaiberdıūly ar jolynan ainyǧandardy «ekı dünie» jazasyna jegıluden saqtandyrady («Qūdai keşer alda» — dep künä qylmaq, Ar ketırıp, ant ışıp, jan satylmaq, Ne jalǧanda, nemese ahirette Oŋa almastai ökpeden bır atylmaq»).Abai ızımen, aǧartuşylyq aŋsaryna säikes ǧylymdy kökke köteru talaby da barşylyq (Maqyş Qaltaiūly: «Küllı ısı oŋǧa kelmes nadandardyŋ, Ekı dünie ǧalym men nadan teŋ be?»; Baimūhambet Beisembinov: «Ǧylymnyŋ qadırın bılıp oqymaǧan, 3arur bop ekı düniede qalar deidı», t.b.). Söitıp, mūsylmanşylyq aiasyndaǧy ekı dünie taqyryby aǧartuşylyq kezeŋ poeziiasynda keŋ paryqtalǧandyǧy körınedı jäne onyŋ sol tūstaǧy jalpy jūrtqa ortaq moraldyq oi maşyǧynan maǧlūmat bere alatyndyǧy baiqalady. Mırjaqyp Dulatūly özınıŋ «Oian, qazaq!» kıtabynyŋ kırıspesınde halqyna nasihat-nūsqa taratqanda da sol saryndy qystyra söileidı. «Qoi, büitpelık, här halyqtyŋ küşı hüner bolsa, ol hünerge Allataǧala qasynda himmätımız saiasynda bız qazaqtar da ortaq bolsaq kerek, sonyŋ üşın mūsylmanşa ǧylymdar oqyp, dınımızdı tanyp, nadandardyŋ közın qoiyp, köŋılın aşyp, mūnymen ahirettık faidamyzdy tabalyq, – dep jazady ol, – Ekınşı – düniemızde qajettı haqylarymyzdy alyp, jerımızdı, malymyzdy saqtau üşın, basqalardan qorlyq körmes üşın orysşa oqyp, hünerlı bolalyq». Bır qyzyǧy, qairatker-qalamgerdıŋ myna ügıt-ündeudıŋ mätınıne üŋılsek, onyŋ qyrtys-qatparynan ahirettık paidanyŋ – Şyǧyspen (dıni islam), dünielık haqylardyŋ – Batyspen (oqu, ǧylym, öner, käsıp, t.b) özdıgınen örelesıp-örılıp jatqandyǧyn ajyratyp alamyz. Tärızı, HH ǧasyrdyŋ basynda qazaq qoǧamynda oryn tepken obektivtı tarihi oqiǧalar, ideologiialyq ityrqyljyŋdar, eŋ aqyry – sanasy oianǧan saharada Şyǧys pen Batys qūndylyqtarynyŋ ıs jüzınde betpe-bet keluı ziialylarymyzdyŋ daǧdyly tanym-tüsınıgıne syzat tüsırıp, dıni ekı dünie taqyrybynyŋ azamattyq aiada keregesın keŋeituıne septıgın tigızdı.
Zamana sazyna säikestengen sana-sezım evoliusiiasyn saraptap alǧan soŋ, Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ «Türkıstan» atty öleŋınıŋ: «Türkıstan – ekı dünie esıgı ǧoi» degen alǧaşqy jolyna jūmyrlana jinaqtalǧan, syǧymdala syiǧyzylǧan mänısterdı baiyptauǧa bolady.
Bırınşıden, būl qatarda üirenşıktı, ürdıstı ekı dünie mäselesı jaŋaşa jaŋǧyrtylǧan. Tarihi bılımı tereŋ aqyn Türkıstan aimaǧynyŋ ekı – köşpendı jäne otyryqşy mädeniettı toǧystyruǧa tūtqa bolǧandyǧyn, onyŋ ekı ideologiialyq arna – mäjusilık pen mūsylmanşylyqtyŋ «arasyn būzyp ötıp dındı aşqan» (Qaztuǧan) män-maŋyzyn işaralaidy.
Ekınşıden, bükıl öleŋnıŋ bıtımınen baiqalatyndai, aqyn ekı dünie ūǧymyn romantikalyq äuezben jyrlanatyn baiyrǧy men bügıngı arasyndaǧy bailanyspen astastyrady. Mūndaǧy täpsırlenetın «baiyrǧysy» («Bolmasa, barsaŋşy ızdep babaŋ beiıtın!») – ahirettıŋ, «bügıngısı» – qazırgı bar bolmystyŋ, jaryq jalǧannyŋ simvoly.
Üşınşıden, «Künbatys-Künşyǧys» taitalasyn jerıne jetkıze jyrlaǧan aqyn Türkıstannyŋ osy ekı dünie – Batys pen Şyǧys örkenietterın köneden tüiıstırıp kelgen kındıkköpır meken ekendıgın eleusız qaldyruy da – neǧaibyl närse.
Sondyqtan «ekı dünienıŋ esıgı» bolǧan Türkıstan madaqtauǧa da, maqtanuǧa da laiyq:
Türkıstan — ekı dünie esıgı ǧoi,
Türkıstan — er türıktıŋ besıgı ǧoi.
Tamaşa Türkıstandai jerde tuǧan
Türıktıŋ täŋırı bergen nesıbı ǧoi!
Mıne, dın men saiasatty poetikalyq pışınde sintezdeudıŋ keremet ülgısın körsetken Maǧjannyŋ türıkşıldıgı mūsylmanşylyqtyŋ ekı dünie turasyndaǧy qaǧida-qisynymen osylaişa kırıktırılıp-kontaminasiialanǧan.
Sonymen, realist Abaidan romantik Maǧjanǧa deiıngı aralyqta «ekı jaq» (ekı dünie, ekı jihan, ekı jai) taqyrybynyŋ ädebi-tarihi damudyŋ daŋǧylynda özegınen ötkergen özgerısterın tekserıp-taldap-talqylaudan tüigenımız osy.
Tek tiianaqtap aitatynymyz: Abaidyŋ «Segız aiaq» öleŋınde «ekı jaqqa üŋıluı», bız oilaǧandai, «Batys-Şyǧys» paradigmasyna sabaqtas emes; onyŋ ornyna – «Qazaq-Şyǧys», naqtylaǧanda, «qazaq-islam» ara qatysymen qauyşyp-qabysyp jatyr.
Amantai ŞÄRIP,
QR ŪǦA korrespondent müşesı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
