Dau joq, Abai poetikasynyŋ tabaldyryǧyna eŋ taqau tūrǧan söz şeberı – Dulat Babataiūly.
Būl taraptaǧy taqyrypty zertteu men zerdeleudıŋ kökeikestılıgıne Q.Ömıräliev, R.Syzdyqova, R.Berdıbaev, M.Myrzahmetov siiaqty körnektı ǧalymdar uaqytynda arnaiy nazar audarǧan bolatyn. «Abaidyŋ Būqar, Şortanbai, Janaqtarǧa qatynasy Puşkinnıŋ Derjavin, Jukovskiilerge ıltipatyn eske tüsıredı. Al Abai men Dulattyŋ qoian-qoltyq ymyralastyǧy Puşkin men Lermontovtyŋ şyǧarmaşylyq tyǧyz bailanys, etene jaqyndastyǧyna orailas», – deidı ädebiettanuşy T.Şapai.
Ruh aiǧaqtary, mınez qūbylystary, äleumettık jıkter, tūrmys realiialary jäne taǧysyn-taǧylar – būlardyŋ qai-qaisysynyŋ da şyǧarmaşylyq obekt retındegı ideialyq-poetikalyq interpretasiialary Dulattan Abaiǧa qarai tyŋaia tereŋdep, türlene tūtasyp, kürdelene, körıktele beredı.
Tıl mamandarynyŋ tügendeuınşe, Abai öz şyǧarmalarynda alty myŋdai söz qoldanypty. Onyŋ ışınde «köz» sözı tura da, tūspaldy da maǧynasy bar – 49 türlı tırkeste kezdesedı eken. Abaidyŋ osy «köz» sözın jäne būl leksemanyŋ «oi» sözımen tırkesuınen tuǧan – «oi közı» degen metaforalyq jūptyŋ jaiyn qualai qarastyrǧanda, bız Dulattyŋ ädebi düniesıne baryp tırelemız.
Abaidyŋ «Közınen basqa oiy joq», «Mäz bolady bolysyŋ», «Köŋıl qūsy qūiqyljar şartarapqa» atty öleŋderınde mynadai joldar bar:
Közınen basqa oiy joq,
Adamnyŋ nadan äuresı.
*****
Közı barlar oiynyŋ
Küler k... aşqanǧa.
*****
Jaqsy ändı tyŋdasaŋ oi közıŋmen,
Ömır säule körseter sudai tūnyq.
Būl üzındılerdegı «oi közı» tırkesın sauatty oqyrmannyŋ qinalmai qabyldary haq. Tek «Közınen basqa oiy joq» degen söilem ǧana sanaǧa azdap salmaq salady. Keibır zertteuşıler būl qatardy «Özınen basqa oiy joq» dep jazyp jür. Al rasynda ony «redaksiialau», söitıp «közdı» – «öz» qylu qajetsız. Mäselenıŋ törkını – Abaidyŋ «Jetınşı sözınde»: «Jan bızdı jas kezımızde bilep jür eken. Er jetken soŋ, küş engen soŋ, oǧan biletpedık. Jandy tänge bas ūrǧyzdyq, eşnärsege köŋılmenen qaramadyq, közben de jaqsy qaramadyq, köŋıl aityp tūrsa, senbedık. Közben körgen närsenıŋ de syrtyn körgenge-aq toidyq. Syryn qalai bolady dep köŋılge salmadyq... Kökırekte säule joq, köŋılde senım joq. Qūr közbenen körgen bızdıŋ haiuannan nemız artyq?..». Sonymen, mūnda «köz» sözı fiziologiialyq funksiia atqaratyn adam aǧzasyn bıldırıp qana qoimai, aqylǧa aşylatyn arnany sıltegen filosofiialyq ūǧymdy da ūiytqan. Endeşe, «Közınen basqa oiy joq» degen tırkes – Abai poeziiasynda nadandyqtyŋ bır nominasiiasy. Būdan būrynyraqta Dulat özınıŋ kemsana keiıpkerıne bylai degızıptı:
Sözım bar da, közım joq,
Közım joq dep jatpadym.
Sondai-aq, ol mūnymen ılıktes:
Esersoq öŋşeŋ mastary,
Būzaqor, oisyz jastary
Aljydy dep Dulatty,
Keleke etıp külersıŋ.
Menıŋ aitqan būl sözım,
Sanaly bolsa oi közıŋ,
Öleŋ emes, jyr emes,
Basyŋa tüsse bılersıŋ! –
degen joldardy jazǧan.
Aldyŋǧy ekı tarmaq Abaidyŋ: «Zaman aqyr jastary, Qosylmas eşbır bastary», – degenın eske tüsırse, odan ärı bızge kerek – «Sanaly bolsa oi közıŋ» deitın qatardyŋ da astary aşylady. Ol – Dulattyŋ Abaiǧa tartqan şyǧarmaşylyq syiynyŋ bır körınısı.
Ärine, «jan» men «tän» mäselesıne taban tıregende, Abai Dulattan «qara üzıp» ketedı. Adamnyŋ jürek teŋızıne, sezım ormanyna, aqyl qiiasyna tiesılı tylsymdardy naqty, naqyşty ärı näzık beineleude ūly aqynnyŋ ūtysy aiqyn. Mysaly, Dulat öz jūrtyna: «Beineŋ qandai boldy eken, Qarasaŋşy bır mezgıl Qoldaryŋa aina alyp», – dep aşyna aqyl aitsa, Abai: «Jürekte aina joq bolsa, Söz bolmady öŋgesı», – dep tereŋnen terbeidı. Qoldaǧy aina men Jürektegı aina beinelerınıŋ arasy – «alty aişylyq jol»; qaitkende de, būl – Abai men Dulatty bölıp tūrǧan beles. Dulat jyrlaryndaǧy maqtan(«Maqtan degen – altyn er Arqasyna talaidyŋ Aiaŋşyl qylyp batqan ǧoi»), qūmarlyq, ösek, ötırık(«Qūmarlyq, tasqyn, maqtan – jel, Ösek-ötırık – ūşqyny»; «Ösekşı – täŋırı dūşpany»; «Bärınen de dauasyz Ösektı qaitıp baǧaiyn?»), külkı («Küle almassyŋ, qazaǧym, Beipıl tynyştyq külkıŋdı»), t.b. sözderdıŋ keibırı özınıŋ etikalyq örısı jaǧynan Abaidaǧydai tamyryn jaiǧan kategorialdyq tūtastyqqa jete almaǧanymen, sol tüsınıkterge tamyzyq bolǧany sözsız.
Kez kelgen halyqtyŋ bolmys-bıtımınıŋ erekşelıkterı onyŋ etnografiialyq salt-sanasyn sipattaityn özındık belgılerden aŋdaǧailap, atoilap tūrady. Köşpendılerdıŋ küneltısınde as ışıp, aiaq bosatu räsımı aralasqan bükıl jaǧdaidyŋ basqa qyrlarymen bırge, qyruar ideologiialyq qyzmetı bar bolatyn. Osy jönmen oilaǧanda, qonaqjai qazaqy mınezge ūlttyq taǧamdy tūtynudyŋ, sol arqyly özara syilasudyŋ ädetı men ädebı aiasynda baǧa berudı qaǧys qaldyrǧan aqynymyz sirek. Mysaly:
Qainyŋnyŋ peiılı jaman bai da bolsa,
Mertıkken körer bızden tai da bolsa.
Kel, qatyn, üiıŋdı jyq, bız köşeiık,
Būl qymyz tabylady qaida bolsa.
...Atandym qyryqqa jetpei qūl-qu meşkei,
Jaramas būl aradan endı köşpei.
Abaidyŋ taǧy bır tosyn tūjyrymy – jylqydan qoidy joǧary qoiuy: «Oi közımen qarasaŋ, Qoidan jylqy asyl ma» Bızge tanys «oi közımen» qaraǧanda, būl bailam – dūrys («Qoiynda aqşa, qolda – qoi, Küzetke oŋai, şoşynba!»). Älbette, «Şoqpardai kekılı bar, qamys qūlaqtyŋ» avtory jylqy tärızdı januardyŋ ūlt ūǧymyndaǧy kie, kepietın terısteuden tysqary; tyŋnan jaralǧan tūrmystyŋ «şarua jiiu» (Dulat), «şarua oilau» (Abai) talaptary naqty öleŋnıŋ mazmūn-mındetıne qarai ony solai söiletken.
Osy oraida Abaidyŋ «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym, Ūstarasyz auzyŋa tüstı mūrtyŋ» degenı Dulattyŋ «Qazaq degen ǧarıp jūrt, Miyǧyŋdy körsetpei, Ūstarasyz östı mūrt» degen beinesımen sabaqtas.
Qazaq qoǧamyndaǧy äleumettık tipter men toptardyŋ ara jıgın ajyratyp, müsınderın somdap, mınezdemelerın saralau baǧytynda da Abai aşqan körkemdık jaŋalyqtardyŋ keibırı Dulattan jylǧa tartyp jatady. Mysaly, Abai poeziiasynda bolystyŋ beinesınen kem keskındelmegen jaǧymsyz keiıpkerdıŋ bırı – pysyq. «Sabyrsyz, arsyz, erınşek» öleŋınde aqyn onyŋ bolmysyn bylai bederleidı:
Pysyq kım dep sūrasaŋ –
Qalaǧa şapsa dem almai,
Ötırık aryz köp berse,
Körgenderden ūialmai.
Sybyrdan basqa syry joq,
Şaruaǧa qyry joq,
Ötırık, ösek, maqtanǧa
Aǧyp tūrsa beine su.
At-şapannan kem körmes,
Bıreu atyn qoisa «qu»...
Al Dulattyŋ pysyǧy mynau:
Maiyrdyŋ alsa būiryǧyn,
Borbaiǧa qysyp qūiryǧyn,
El pysyǧy jortady.
Özı eldı qorqytyp,
Onan özı qorqady,
Aldyna tüsıp tompaŋdai.
Ekı aqyndaǧy pysyqtardyŋ arasynda aiyrma bar ma? Söz joq, bar. Dulat däuırınıŋ pysyǧy – orys mekemesındegı maiyrdyŋ tapsyrmasyn tıkelei oryndauşy odyraŋbai, bälkım, bolaşaqta: «Oŋaşada oiazǧa Maqtamaimyn elımdı, Öz elıme aitamyn Bergem joq dep belımdı», – dep özın-özı masqaralaityn Abai bolysynyŋ atasy iaki äkesı. Al Abai mezgılındegı pysyq – el atqamınerlerınıŋ köleŋkesınde kölbeŋdep, aǧaiyn arasyn «qu tılmen qūtyrtyp» alalap jürgen, paidaǧa boiūrǧyş, piǧyly būzyq beişara bıreu. Mıne, «pysyq» degen atau alǧan jıktıŋ zamannan zaman ozǧanda jetılu, jaŋaru joly osy. Ärine, Dulat pen Abaidyŋ pysyqtaryn ortaqtastyratyn jait ta joq emes, ol – aŋdysqan antūrǧandar men aldanǧyş aŋǧaldardy aitaqtau arqyly ekı aradan jem tauyp, joq tügendeu ailasyn meŋgergen sūm-sūrqiia mınez.
Dulat berekesız eldıŋ bekterın: «Tek deitūǧyn tegı joq», - dep mınezdese, Abai Külembai bolysqa: «El bilegen adam joq Ata menen babaŋda», - dep, bıtımınıŋ bolymsyzdyǧyn betıne salyq qylyp basady. Ǧalym Q.Ömırälievtıŋ paiymynşa – «Abai zamanynda el bileudıŋ «Jaŋa nizam» atalǧan jaŋa tärtıbı engızıldı de, Dulattyŋ «han-sūltany», «bek-biı» bolys bastaǧan «atqamıner» atanǧan köp ūsaq äkımge ainaldy».
Bız Dulattyŋ «Bi men bektı jaqtadym, Bai, myrzany maqtadym, Bäibışenıŋ moinyna Jyrdan alqa taqqanym» degen joldaryna jügınıp, onyŋ obrazyn «saraidyŋ madaqşysyna», «feodaldyqtyŋ jyrşysyna» balaumen boldyq. Būl – tübırımen qate qorytyndy. Mysalǧa alynǧan mailaǧyş, mäimöŋke sözder Dulattyŋ özıne qatyssyz, monologty mınezdeuge qūrylǧan satiralyq tuyndynyŋ qaharmany – azǧan qazaq qoǧamynyŋ qolpaşqūmar, qoşemetşıl aqynyna tiesılı (Eger «Bolys boldym, mıneki» nemese «Oiǧa tüstım, tolǧandym» öleŋderındegı bolys pen pysyqty Abaidyŋ öz beinesıne telısek ne bolar edı?!). Sonda älgı jyr üzıkterı «mal sūrap bıreudı aldap, bıreudı arbap» (Abai) küneltken öleŋşılerdı ädeiı äşkereleu, tūqyrta terısteu bolyp şyqpai ma?! Osy pıkırınde Dulat, joǧaryda aitqanymyzdai, Janaqpen, Tübekpen, Şöjemen at qūiryǧyn kesısedı; būl jerde de ol – Abaidyŋ aldy.
Öleŋge qarasty ölşesek, Abailyq maǧynadaǧy «söz ūǧu» tırkesı men Abailyq mändegı «El qūlaǧy saŋyrau, Kımge aitamyn sözımdı?» degen sergeldeŋ saualdy da alǧaş ret Dulattan ūşyratatynymyzdy aita ketken abzal.
Tüptep kelgende, Dulat pen Abaidyŋ önernamalyq sabaqtastyǧy aluan arnaly, san salaly.
Eŋ aqyry, ekı aqynnyŋ da älemdık «Eskendırnamaǧa» üles qosyp, bırınıŋ «Şaştaraz», bırınıŋ «Eskendır» atty poemalardy düniege keltıruı de – nazar audaralyq närse.
«Dulat-Abai» taqyryby töŋıregınde poetika tūrǧysynan qauzaityn mäsele mol. Söz etkenımız – onyŋ bır ūştyǧy ǧana.
Ärine, «jan» men «tän» mäselesıne taban tıregende, Abai Dulattan «qara üzıp» ketedı. Adamnyŋ jürek teŋızıne, sezım ormanyna, aqyl qiiasyna tiesılı tylsymdardy naqty, naqyşty ärı näzık beineleude ūly aqynnyŋ ūtysy aiqyn. Mysaly, Dulat öz jūrtyna: «Beineŋ qandai boldy eken, Qarasaŋşy bır mezgıl Qoldaryŋa aina alyp», – dep aşyna aqyl aitsa, Abai: «Jürekte aina joq bolsa, Söz bolmady öŋgesı», – dep tereŋnen terbeidı. Qoldaǧy aina men Jürektegı aina beinelerınıŋ arasy – «alty aişylyq jol»; qaitkende de, būl – Abai men Dulatty bölıp tūrǧan beles. Dulat jyrlaryndaǧy maqtan(«Maqtan degen – altyn er Arqasyna talaidyŋ Aiaŋşyl qylyp batqan ǧoi»), qūmarlyq, ösek, ötırık(«Qūmarlyq, tasqyn, maqtan – jel, Ösek-ötırık – ūşqyny»; «Ösekşı – täŋırı dūşpany»; «Bärınen de dauasyz Ösektı qaitıp baǧaiyn?»), külkı («Küle almassyŋ, qazaǧym, Beipıl tynyştyq külkıŋdı»), t.b. sözderdıŋ keibırı özınıŋ etikalyq örısı jaǧynan Abaidaǧydai tamyryn jaiǧan kategorialdyq tūtastyqqa jete almaǧanymen, sol tüsınıkterge tamyzyq bolǧany sözsız.
Kez kelgen halyqtyŋ bolmys-bıtımınıŋ erekşelıkterı onyŋ etnografiialyq salt-sanasyn sipattaityn özındık belgılerden aŋdaǧailap, atoilap tūrady. Köşpendılerdıŋ küneltısınde as ışıp, aiaq bosatu räsımı aralasqan bükıl jaǧdaidyŋ basqa qyrlarymen bırge, qyruar ideologiialyq qyzmetı bar bolatyn. Osy jönmen oilaǧanda, qonaqjai qazaqy mınezge ūlttyq taǧamdy tūtynudyŋ, sol arqyly özara syilasudyŋ ädetı men ädebı aiasynda baǧa berudı qaǧys qaldyrǧan aqynymyz sirek. Mysaly:
Qainyŋnyŋ peiılı jaman bai da bolsa,
Mertıkken körer bızden tai da bolsa.
Kel, qatyn, üiıŋdı jyq, bız köşeiık,
Būl qymyz tabylady qaida bolsa.
...Atandym qyryqqa jetpei qūl-qu meşkei,
Jaramas būl aradan endı köşpei.
Öske Torqaūly
Qonaqqa bır keregı – et pen qymyz, Bar bolsa, adal dämıŋ auyz tigız.Qobylan Börıbaiūly
Äkeŋ jaqsy kısı edı jambas jegen, Jaqsydan jaman tusa oŋbas degen.Şöje Qarjaubaiūly
Baiqasaŋyz, aǧaiyn arasyndaǧy syilastyq pen süiıspenşılık, arazdyq pen alalyq, qadır men qūrmet, jomarttyq pen joqtyq, bailyq pen baiǧūstyq – bärı-bärı tamaq pen tabaqtyŋ qatysynsyz qarastyrylmauǧa qaraǧan. Dulat pen Abai būl halyqtyq stereotiptı de özderınşe sarapqa salady. Şal aqyn: «Qyzyǧy jıgıttıktıŋ sol emes pe, aralap ärbır jerdıŋ dämın tatqan», – deuşı edı, endı kerısınşe – «şarua dese jirenbek, ösek dese süireŋdep, qymyz aŋdyp qydyryp, beipıl sözge sydyryp» (Dulat) jalaŋdaǧan jūrtty jaŋa zaman jyrşylary jüdä jaqtyrmaidy. Olardyŋ bır-bırımen ūştasa ūlasyp jatqan közqarastary – Dulattyŋ «Mai, mai deisıŋ, mai deisıŋ», «Qymyz qūmar, sor qūmar», Abaidyŋ «Aş qaryn jūbana ma maily as jemei», «Osy qymyz qazaqqa» atty öleŋderınde örnektelgen. Elden erek oilaityn ekı aqynnyŋ da şüilıgetını – et pen qymyz, dälırek aitqanda, sol as pen susynǧa degen şekten şyqqan qūmarlyq. Būl da – dästürdı būzuşylyqtyŋ, daǧdydan bezuşılıktıŋ bır batyl amaly; sonymen qosa, dastarqandaǧy dämnıŋ qanau qūralyna ainalǧandyǧyna qarsylyq. Öitkenı telmırıp, tentırep el adaqtaǧan kedei atauly asy barǧa täueldı küi keştı; kerek kezınde onyŋ qolşoqpary (Dulat: «Qymyzy bar qūtyrsa, Soqtyǧasyŋ ärkımge, Qaramai qara, aǧyna»), tıptı malaiy (Abai: «Bır jılık pen bır aiaq qymyz bergen Dereu senı jūmsaidy bır jūmysqa») boluǧa därmensızdıgınen daiyn tūrdy. Mūnyŋ aiaǧy – mälım. Sonda ne ıstegen abzal? Dulat: «Bar bolsa qolda airanyŋ, Irımşık, qūrt, qaimaǧyŋ, Qanaǧat qylsaŋ bolmai ma, Köksemei-aq qymyz, et?!», – dese, Abaidyŋ ūsynatyn aqyly: «Qyzylşyl semız, jaz qymyz – Bır ülken boryş basynda, Juasty mın de, airan ış, Joq nemege şatylma». Dulat öleŋderınıŋ negızgı nysanaly maqsaty –«ar satyp («ar satu» tırkesı Abaiǧa da auysqan), qymyz ışkenşe», iaǧni tentektık jolyna tüskenşe, qazaqtyŋ «adam degen ataqty» (Abaidyŋ bır öleŋınde: «Adam degen daŋqym bar») aqtaityn talapqa ūmtyluyn tıleu. Al Abaidyŋ Dulattan damytylǧan jaŋaǧy jyrlarynda et pen qymyz mäselesı aqynnyŋ eŋbek turaly konsepsiiasymen («Jalǧa jür, jat jerge ket, mal tauyp kel, Malyŋ bolsa, syilamai tūra almas el»; «Täuekelsız, talapsyz mal tabylmas»), ūrlyq («Jylqyny aŋdyp ūry jür Är töbenıŋ tasynda», «Qulyq, sūmdyq, ūrlyqpen mal jiylmas»), maqtan(«Qymyz, semız degenıŋ Bır maqtan ǧoi, jasyrma. Maqtan quma, kerek qu, Oisyzdarǧa qosylma») jaiyndaǧy jan-jaqty tanym-tüsınıkterımen tyǧyz toptalyp, keremet kırıktırılgen.
Abaidyŋ taǧy bır tosyn tūjyrymy – jylqydan qoidy joǧary qoiuy: «Oi közımen qarasaŋ, Qoidan jylqy asyl ma» Bızge tanys «oi közımen» qaraǧanda, būl bailam – dūrys («Qoiynda aqşa, qolda – qoi, Küzetke oŋai, şoşynba!»). Älbette, «Şoqpardai kekılı bar, qamys qūlaqtyŋ» avtory jylqy tärızdı januardyŋ ūlt ūǧymyndaǧy kie, kepietın terısteuden tysqary; tyŋnan jaralǧan tūrmystyŋ «şarua jiiu» (Dulat), «şarua oilau» (Abai) talaptary naqty öleŋnıŋ mazmūn-mındetıne qarai ony solai söiletken.
Osy oraida Abaidyŋ «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym, Ūstarasyz auzyŋa tüstı mūrtyŋ» degenı Dulattyŋ «Qazaq degen ǧarıp jūrt, Miyǧyŋdy körsetpei, Ūstarasyz östı mūrt» degen beinesımen sabaqtas.
Qazaq qoǧamyndaǧy äleumettık tipter men toptardyŋ ara jıgın ajyratyp, müsınderın somdap, mınezdemelerın saralau baǧytynda da Abai aşqan körkemdık jaŋalyqtardyŋ keibırı Dulattan jylǧa tartyp jatady. Mysaly, Abai poeziiasynda bolystyŋ beinesınen kem keskındelmegen jaǧymsyz keiıpkerdıŋ bırı – pysyq. «Sabyrsyz, arsyz, erınşek» öleŋınde aqyn onyŋ bolmysyn bylai bederleidı:
Pysyq kım dep sūrasaŋ –
Qalaǧa şapsa dem almai,
Ötırık aryz köp berse,
Körgenderden ūialmai.
Sybyrdan basqa syry joq,
Şaruaǧa qyry joq,
Ötırık, ösek, maqtanǧa
Aǧyp tūrsa beine su.
At-şapannan kem körmes,
Bıreu atyn qoisa «qu»...
Al Dulattyŋ pysyǧy mynau:
Maiyrdyŋ alsa būiryǧyn,
Borbaiǧa qysyp qūiryǧyn,
El pysyǧy jortady.
Özı eldı qorqytyp,
Onan özı qorqady,
Aldyna tüsıp tompaŋdai.
Ekı aqyndaǧy pysyqtardyŋ arasynda aiyrma bar ma? Söz joq, bar. Dulat däuırınıŋ pysyǧy – orys mekemesındegı maiyrdyŋ tapsyrmasyn tıkelei oryndauşy odyraŋbai, bälkım, bolaşaqta: «Oŋaşada oiazǧa Maqtamaimyn elımdı, Öz elıme aitamyn Bergem joq dep belımdı», – dep özın-özı masqaralaityn Abai bolysynyŋ atasy iaki äkesı. Al Abai mezgılındegı pysyq – el atqamınerlerınıŋ köleŋkesınde kölbeŋdep, aǧaiyn arasyn «qu tılmen qūtyrtyp» alalap jürgen, paidaǧa boiūrǧyş, piǧyly būzyq beişara bıreu. Mıne, «pysyq» degen atau alǧan jıktıŋ zamannan zaman ozǧanda jetılu, jaŋaru joly osy. Ärine, Dulat pen Abaidyŋ pysyqtaryn ortaqtastyratyn jait ta joq emes, ol – aŋdysqan antūrǧandar men aldanǧyş aŋǧaldardy aitaqtau arqyly ekı aradan jem tauyp, joq tügendeu ailasyn meŋgergen sūm-sūrqiia mınez.
Dulat berekesız eldıŋ bekterın: «Tek deitūǧyn tegı joq», - dep mınezdese, Abai Külembai bolysqa: «El bilegen adam joq Ata menen babaŋda», - dep, bıtımınıŋ bolymsyzdyǧyn betıne salyq qylyp basady. Ǧalym Q.Ömırälievtıŋ paiymynşa – «Abai zamanynda el bileudıŋ «Jaŋa nizam» atalǧan jaŋa tärtıbı engızıldı de, Dulattyŋ «han-sūltany», «bek-biı» bolys bastaǧan «atqamıner» atanǧan köp ūsaq äkımge ainaldy».
Bız Dulattyŋ «Bi men bektı jaqtadym, Bai, myrzany maqtadym, Bäibışenıŋ moinyna Jyrdan alqa taqqanym» degen joldaryna jügınıp, onyŋ obrazyn «saraidyŋ madaqşysyna», «feodaldyqtyŋ jyrşysyna» balaumen boldyq. Būl – tübırımen qate qorytyndy. Mysalǧa alynǧan mailaǧyş, mäimöŋke sözder Dulattyŋ özıne qatyssyz, monologty mınezdeuge qūrylǧan satiralyq tuyndynyŋ qaharmany – azǧan qazaq qoǧamynyŋ qolpaşqūmar, qoşemetşıl aqynyna tiesılı (Eger «Bolys boldym, mıneki» nemese «Oiǧa tüstım, tolǧandym» öleŋderındegı bolys pen pysyqty Abaidyŋ öz beinesıne telısek ne bolar edı?!). Sonda älgı jyr üzıkterı «mal sūrap bıreudı aldap, bıreudı arbap» (Abai) küneltken öleŋşılerdı ädeiı äşkereleu, tūqyrta terısteu bolyp şyqpai ma?! Osy pıkırınde Dulat, joǧaryda aitqanymyzdai, Janaqpen, Tübekpen, Şöjemen at qūiryǧyn kesısedı; būl jerde de ol – Abaidyŋ aldy.
Öleŋge qarasty ölşesek, Abailyq maǧynadaǧy «söz ūǧu» tırkesı men Abailyq mändegı «El qūlaǧy saŋyrau, Kımge aitamyn sözımdı?» degen sergeldeŋ saualdy da alǧaş ret Dulattan ūşyratatynymyzdy aita ketken abzal.
Tüptep kelgende, Dulat pen Abaidyŋ önernamalyq sabaqtastyǧy aluan arnaly, san salaly.
Eŋ aqyry, ekı aqynnyŋ da älemdık «Eskendırnamaǧa» üles qosyp, bırınıŋ «Şaştaraz», bırınıŋ «Eskendır» atty poemalardy düniege keltıruı de – nazar audaralyq närse.
«Dulat-Abai» taqyryby töŋıregınde poetika tūrǧysynan qauzaityn mäsele mol. Söz etkenımız – onyŋ bır ūştyǧy ǧana.
Amantai ŞÄRIP,
QR ŪǦA korrespondent müşesı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
