Ahmet Baıtursynov Abaıdy «Qazaqstyń bas aqyny»- dep baǵalasa, Maǵjan Jumabaev «Altyn hakim Abaıǵa» - dep óleń jazǵan bul dástúr óz jalǵasyn taýyp, Hakim Abaı týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdenti, Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev bylaı dep aıtqan bolatyn: «Abaı – bizdiń ulttyq uranymyz bolýy kerek. Abaıdy tanytý arqyly biz Qazaqstandy álemge tanytamyz, qazaq halqyn tanytamyz. Meniń balalarym men erteńgi urpaǵyma Abaıdan artyq, Abaıdan uly, Abaıdan kıeli uǵym bolmaýǵa tıis».
Uly Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıyna oraı Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń "Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan" atty maqalasy jaryq kórdi. Maqala ásirese, bilim salasymen, jalpy urpaq tárbıesimen tikeleı baılanysty ekendigi qýantady. Jahandaný dáýirinde kez kelgen dúnıeni Abaıdyń danalyǵymen baılanystyrý kerektigi jáne ár qazaqtyń úıinde dombyra bolý kerek desek, ár otbasynyń tórinde Muhtar Áýezovtyń “Abaı joly” kitaby men Abaıdyń qara sózderi turýy kerek deıdi Memleket basshysy.
«Hakim Abaı» degen tirkesti mektep jasymnan bilemin, biraq Abaıdyń esimi atalǵanda «Hakim» sózi qatar júrýi kerek dep balalyqpen oılasam kerek. Keıin «Hakım» Allahtyń kórkem esimi ekenin, ári arab tilinde «Dana, Hıkmet ıesi» degen maǵynany beretindigin bildim. Árıne, Uly Abaıdy qazaq Hakim dese, demek oıshyldyń danalyǵymen, dúnıetanymymen baılanystyryp aıtqandyǵynan. Hakimdik dúnıetanym degenimiz ne? Onyń fılosofııamen baılanysy bar ma? Bul suraqtardyń jaýabyn professor, doent Janataev Danat Janataıulynyń «Ǵylym fılosofııasy» sabaǵynan tereńirek túsine bastaǵandaımyn jáne ol kisiniń qazaqtyń danalyǵy, keń dúnıetanymy, tektiligi, sóziniń qudireti jaıynda aıtatyn paıymdaýlary ult janashyryn ańǵartady. Ásirese, Ábý Nasyr ál-Farabı men Hakim Abaı jaıly sóz qozǵalmaı ótpeıdi. Osylaısha, meniń boıymda ǵylymǵa degen kózqarastyń jańa qyry ashylǵandaı boldy.
Pánniń ataýymen baılanystyryp Abaıdyń ǵalym retinde fılosofııaǵa degen dúnıetanymy jaıly kóbirek izdene bastadym. Mundaı izdený meni ǵalym, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan ǵylym akademııasynyń akademıgi, abaıtanýshy Ǵarıfolla Esimovke alyp keldi. Osy ǵalymnyń eńbekterin oqı bastadym, sózderi yqshamdy ári salmaǵy aýyr jáne tez qabyldanady eken. Osylaı, Abaıdyń hakimdik dúnıetanymynyń fılosofııamen baılanysy jaıly ǵalym: «Abaı fılosofııa degen termındi qoldanbaǵan, sebebi ony hrıstıandyq dúnıetanym dep túsingen. Ol «fılosofııalyq bulaqtyń» bastaýynan nár alǵan. Abaı moıyndaǵan fılosoftar – Sokrat, Platon, Arıstotel – bulardyń zamanynda hrıstıandyq ta, ıslam da dinı júıe retinde anyqtalmaǵan. Din týraly túsinik basqasha bolatyn, din aǵartýshylyq jáne ıdeologııalyq qyzmetterine áli enbegen. Din tanymnyń ámbebap formasy bolyp turǵan zamanda ómir súrgen grek oıshyldary Abaıdy qyzyqtyrǵan. Batys fılosofııasynyń, mádenıetiniń hrıstıandyq irgetasy, árıne musylmandyq kózqrastarmen úılese bermeıdi. Búginde basy ashyq máseleni keńestik ıdeologııa ári markstik-lenındik baǵytqa laıyqtalǵan fılosofııa, Batys mádenıetin dinı dástúrden ada dep túsindirdi. Shyndyq ózgeshe bolatyn. Batys Evropa mádenıeti XVII ǵasyrda bastalǵan hrıstıandyq dástúrinen XIX ǵasyrǵa deıin negizinen arylǵan joq, kerisinshe dinı jańa arnaýlar taýyp jatty. Sondyqtan Abaı evropalyq bilimdi ǵana alyp, onyń dúnıetanymyn qabyldamady. Ol óziniń mádenı-dúnıetanymdyq dástúrli keńistiginen shyqpady, sóıtip ulttyq oılaýdyń óz arnasyn tapty. Abaı óz zamanyndaǵy jańashyldyq bolyp sanalatyn aǵartýshylyqqa da den qoımady. Qazaq dalasynda aǵartýshylyq dinmen birge júrip jatty. Abaı ol jaǵynda bolǵan joq, ol ulttyń oıshyldyq dástúrin jańa sapaǵa shyǵardy. Abaı da Chaadaev sııaqty jeke dara oıshyl boldy. Ol da fılosofııany metafızıka máninde qabyldady. Onyń dáleli Abaıdyń hakimdikke bergen mazmundmasynan aıqyn kórinedi. Ol hakimdikti ár istiń esebin anyqtaýmen, ashýmen túsindiredi. Abaı dúnıetanymynda sebeptilik basty uǵym. Ol ár istiń sebebi bar deıdi, sol sebptilikti ashýshy – hakim. Árıne, sebeptilikti ashý ǵylymnyń da isi. Sondyqtan Abaı ǵalym men hakimniń bir-birimen birligi men ózderine ǵana tán mazmundaryn taratyp bergen. 38-qara sózinde árbir hakim ǵalym, árbir ǵalym hakim emes dep naqtyly aıtqan. Sonda hakim bir jaǵynan ǵalym, ekinshi jaǵynan ǵalymnan joǵary»- deıdi.
Dinsiz fılosofııa – ol materıalızm. Ǵylym sózsiz materıalızmge arqa súıeıdi, onsyz bolmaq emes, bul zańdylyq. Alaıda bul ǵylymnyń óz sheńberinen shyqpaı turǵan kezindegi haly. Ǵylym hakimdikti izdeı nemese ańsaı bastaǵanda, ol materıalızm sheńberinen shyqpasyna amal qalmaıdy. Sol kezde fılosofııa (hakimdik) dinmen toǵysa bastaıdy, sebebi, dúnıeniń bastalýy, alǵashqy sebep, ýaqyt máseleleri fılosofııanyń da dinniń de obektileri. Reti kelgen soń, osy tústa aıta ketetin, fılosofııanyń ózi de ǵylym retinde, sol sheńber keńistiginde bolady. Fılosofııa – ǵylym, bul onyń qajetti satysy. Odan áride ol da ǵylymnan óziniń tabıǵı bolmysy hakimdikke ulasady. Abaı hakimdikti osylaı túsingen.
Madygalıeva Aıjan,
Taraz qalasy
