Ultymyzdyń uly tulǵasy sanalatyn Abaı shyǵarmashylyǵyn oqyty, tanyty arqyly jas urpaqtyń bolashaǵy jarqyn bolmaq. Ásirese Abaıdyń qara sózderinde ryhanılyq ózgeshe tereńdikpen beriledi.
Jas Abaı ómirden alǵan ay sabaqtarynan túıgen oılaryn qaǵazǵa túsirip otyrǵan. «Bul ómirdi jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, áıteyir birtalaı ómirimizdi ótkizdik, alystyq, julystyq, tartystyq, aıtystyq, áyreshilikti kóre-kóre keldik. Endi er ortasy jasqa keldik: qajydyq, jalyqtyq, qylyp júrgen isimizdiń báriniń baıansyzyn, baılaysyzyn kórdi, bári qorshylyq ekenin túsindik ...», -dep jazady.
Abaı adam ómirindegi basty nárse ómirdiń mánine, keler kúnge, keleli keleshekke úmit kózimen qaraǵan.Ómirdiń ótkinshi, dúnıeniń jalǵan ekendigin, pendelik usaq-túıektiń bári aldamshy, áyreshilik ekenin aıtady. Odan qutqaratyn dara jol ol ryhanı tazalyq, adam sanasynyń bıik bolyy deıdi.
Abaı shyǵarmalary adamǵa ómirdiń mánin ashatyn, gymanıstik kelbet pen shynaıy ryhanı baılyq ekenin basa aıta otyryp, baılyqty malmen, dáyletpen teń kóretin pendelerge oı salatyn san emes, sapa dep túıindeıdi.
Eger adamnyń boıynan ryhanı qundylyqtar joǵalsa, onda ryhanı daǵdarystar bolatynyn tereń paıymdap, halqyna yaqyt yǵymen adasyp júre bermeı bilim al,eńbek et, óner sekildi ryhanı qundylyqtardy boıǵa sińirydi qarapaıym tilmen túıip jetkizdi.
Abaıdyń óleń joldarynan adamdy jaqsylyqqa, izgilikke jetkizetin bes asyl is ( talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, raqym), al kerisinshe bes dushpandy (ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq) dep jaǵymsyz minezderimizdi synǵa aldy. Eger adam azsa, ryhanı jan dúnıesiniń múgedektiginen azady. Al, Abaı sol múgedektiktiń qurayshysyn bir- birimen sabaqtastyryp, ózara baılanystyryp júıelegenin kóremiz.
Úshinshi qarasózinde: «Qazaqtyń biriniń birine qaskúnem bolmaǵynyń, biriniń tileyin biri tilespeıtuǵynynyń, ras sózi az bolatuǵynynyń, qyzmetke talasqysh bolatuǵynynyń, ózderiniń jalqay bolatuǵynynyń sebebi ne? Hámma ǵalamǵa belgili danyshpandar áldeqashan baıqaǵan: árbir jalqay kisi-qorqaq, qaıratsyz tartady, árbir qaıratsyz- qorqaq, maqtanǵysh keledi; árbir maqtanshaq –qorqaq, aqylsyz, nadan keledi; árbir aqylsyz –nadan, arsyz keledi; árbir arsyz jalqaydan suramsaq,ózi toıymsyz,tyıymsyz, ónersiz, eshkimge dostyǵy joq jandar shyǵady...»-deıdi.
Abaı ózin syılaı almaıtyn adamnyń ózgeni de syılaı almaıtynyn,ózgeniń syıyn qabyldaı almaıtyndyǵyn kórsetedi. Munda da eńbeksúıgishtikti–jalqaylyqpen,jigerlilikti-qaıratsyzdyqpen, sypaıylylyqty - maqtanshaqtyqpen kórsete otyryp, adamı qasıetterdi ardaqtap, ony óz boıyna daryty kerektigin taǵy bir márte paıymdady.
Jetinshi qarasózinde «Jas bala anadan tyǵanda eki túrli minezben tyady. Bireyi –ishsem, jesem, uıyqtasam dep turady. Bular – tánniń qumary, bular bolmasa, tán janǵa qonaq úı bola almaıdy, hám ózi óspeıdi; qyat tappaıdy. Bireyi bilsem eken demelik. Ne kórse soǵan talpynyp, jaltyr-jultyr etken bolsa, oǵan qyzyǵyp, ayzyna salyp, dámin tatyp qarap, tamaǵyna, betine basyp qarap, syrnaı-kerneı bolsa, daysyna umtylyp, onan er jetińkiregeninde ıt úrse de, mal shylasa da, birey kúlse de, birey jylasa da tura júgirip, ol nemene?, bul nemene? dep, ol nege úıtedi?, bul nege búıtedi? dep kózi kórgen, qulaǵy estigenniń bárin surap, tynyshtyq kórmeıdi. Munyń bári – jan qumary, bilsem eken, kórsem eken, úırensem eken degen»[2, 18b]. Budan biz, adam balasy ata-anadan tyǵanda esti bolmaıdy: estip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy men jamandy tanyp biledi, eger tanyǵany, kórgeni kóp bolsa, ol adam bilimdi bolady. Eger estilerdiń aıtqan sózderin eskerip, uǵyp, toqyp júrse, onda ol adam esti bolady. Eger adam balasy estilerdiń aıtqan jaqsy isterin júzege asyryp júrse, jaman degenderden saqtanyp júrse ǵana, ol adam iske jaratady. Bul jerden kóretinimiz ómir muraty aldyńǵy shepke shyǵyp, eldik múdde, adam eńbegi, dos-dushpan, jaqsy-jaman qasıetter, bos yaqyttyń máni, jan, tán syrlary aıqyndala túsedi. Onyń qadir-qasıeti jan-jaqty ashyla túsedi.
Halqymyzdyń ómir turmysynda jıi kezdesetin: jaqsy-jaman, dos-dushpan, nadan-zalymnyń áreket qımyldary, qısyndy tustary men kúdikti mezetteri de aıqyn kórsetiledi.
Jıyrma altynshy qara sózinde: «Bizdiń qazaqtyń qosqan aty aldynda kelse, kúreske túsirgen balyany jyqsa, salǵan qusy alsa, qosqan ıti ózgeden ozyp baryp ustasa, esi shyǵyp bir qyanady. Bilmeımin,sodan artyq qyanyshy bar ma eken? Áı, joq ta shyǵar! Júırik at –keıde ol elde, keıde bul elde bolatuǵyn nárse, qyran qus ta, júırik ıt te – keıde onyń qolyna, keıde munyń qolyna túsetuǵyn nárse. Kúshti jigit te únemi myna elden shyǵady. Munyń bárin adam óz ónerimen jasaǵan joq. Bir ozǵan, bir jyqqan únemi ozyp, únemi jyǵyp júrmeıdi. Sonyń bárin bile turyp, jerge kirgendeı ıa bir aramdyǵy shyqqandaı, jamandyǵy bilingendeı bolyp nesine uıalyp, qorlanady eken?
Endi osylardan oılap bilseńiz bolady: nadan el qyanbas nársege qyanady. Hám qyanǵanda ne aıtyp, ne qoıǵanyn, ne qylǵanyn ózi bilmeıdi, esi shyǵyp, bir túrli mastyqqa kez bolyp ketedi. Hám uıalǵandary uıalmas nárseden uıalady, uıalarlyq nárseden uıalmaıdy. Munyń bári – nadandyq, aqymaqtyqtyń áseri».
Iaǵnı, Abaı álemi asqan poetıkalyq qyattyń ıesi, qazaq halqynyń mańdaıyna bitken maqtanyshy. Abaı sııaqty halyqtyń, ulttyń ryhanı qundylyqtaryn osynshama joǵary kótergen, zamanynyń aǵynyna qaraı júrmeı, óziniń «ózdik» betin myqtap ustap, aqylǵa, aqıqatqa, kóńil kúıdiń shabytyna bıletip, keıde tunjyrarlyq kemshilikterdi kórip, synap, odan jırenetin joldy siltep, keıde ashyq kózben qarap, barlyq mindi, kemshilik tustardy qyraǵy qustaı synshyldyǵymen tálim–tárbıeniń maǵynaly tustaryn kórsetedi.
«Ótkendi jaqsy bilmeıinshe, keleshekke sapar shegy aısyz qarańǵyda súrley soqpaq izdep adasymen para-par», - dep Abaı atamyz aıtqandaı urpaq tárbıesindegi ejelden qalyptasqan halqymyzdyń jaqsy dástúrleri men taǵlymdaryn oqyp, úırenip, ónege tutpaı turyp, jastardy izgilik pen parasattylyqqa, ádeptilik pen ásempazdyqqa bayly múmkin emes.
Abaı shyǵarmalarynyń, qara sózderiniń jas urpaqqa bereri kóp, ár tolǵamynda ryhanı qundylyqtardyń baı kelbetin, tereń astaryn, keleshek urpaqtyń salar jolynyń nurly bolyyna jol silteıtin baǵyt-baǵdar shamy sekildi ómirsheńdiginde, mándiliginde dep aıtar edim.
Jaqsylyq Ábilqasym,
Taraz qalasy
