Ūltymyzdyŋ ūly tūlǧasy sanalatyn Abai şyǧarmaşylyǧyn oqyty, tanyty arqyly jas ūrpaqtyŋ bolaşaǧy jarqyn bolmaq. Äsırese Abaidyŋ qara sözderınde ryhanilyq özgeşe tereŋdıkpen berıledı.
Jas Abai ömırden alǧan aşy sabaqtarynan tüigen oilaryn qaǧazǧa tüsırıp otyrǧan. «Būl ömırdı jaqsy ötkızdık pe, jaman ötkızdık pe, äiteyır bırtalai ömırımızdı ötkızdık, alystyq, jūlystyq, tartystyq, aitystyq, äyreşılıktı köre-köre keldık. Endı er ortasy jasqa keldık: qajydyq, jalyqtyq, qylyp jürgen ısımızdıŋ bärınıŋ baiansyzyn, bailaysyzyn kördı, bärı qorşylyq ekenın tüsındık ...», -dep jazady.
Abai adam ömırındegı basty närse ömırdıŋ mänıne, keler künge, kelelı keleşekke ümıt közımen qaraǧan.Ömırdıŋ ötkınşı, dünienıŋ jalǧan ekendıgın, pendelık ūsaq-tüiektıŋ bärı aldamşy, äyreşılık ekenın aitady. Odan qūtqaratyn dara jol ol ryhani tazalyq, adam sanasynyŋ biık bolyy deidı.
Abai şyǧarmalary adamǧa ömırdıŋ mänın aşatyn, gymanistık kelbet pen şynaiy ryhani bailyq ekenın basa aita otyryp, bailyqty malmen, däyletpen teŋ köretın pendelerge oi salatyn san emes, sapa dep tüiındeidı.
Eger adamnyŋ boiynan ryhani qūndylyqtar joǧalsa, onda ryhani daǧdarystar bolatynyn tereŋ paiymdap, halqyna yaqyt yǧymen adasyp jüre bermei bılım al,eŋbek et, öner sekıldı ryhani qūndylyqtardy boiǧa sıŋırydı qarapaiym tılmen tüiıp jetkızdı.
Abaidyŋ öleŋ joldarynan adamdy jaqsylyqqa, ızgılıkke jetkızetın bes asyl ıs ( talap, eŋbek, tereŋ oi, qanaǧat, raqym), al kerısınşe bes dūşpandy (ösek, ötırık, maqtanşaq, erınşek, beker mal şaşpaq) dep jaǧymsyz mınezderımızdı synǧa aldy. Eger adam azsa, ryhani jan düniesınıŋ mügedektıgınen azady. Al, Abai sol mügedektıktıŋ qūrayşysyn bır- bırımen sabaqtastyryp, özara bailanystyryp jüielegenın köremız.
Üşınşı qarasözınde: «Qazaqtyŋ bırınıŋ bırıne qaskünem bolmaǧynyŋ, bırınıŋ tıleyın bırı tılespeitūǧynynyŋ, ras sözı az bolatūǧynynyŋ, qyzmetke talasqyş bolatūǧynynyŋ, özderınıŋ jalqay bolatūǧynynyŋ sebebı ne? Hämma ǧalamǧa belgılı danyşpandar äldeqaşan baiqaǧan: ärbır jalqay kısı-qorqaq, qairatsyz tartady, ärbır qairatsyz- qorqaq, maqtanǧyş keledı; ärbır maqtanşaq –qorqaq, aqylsyz, nadan keledı; ärbır aqylsyz –nadan, arsyz keledı; ärbır arsyz jalqaydan sūramsaq,özı toiymsyz,tyiymsyz, önersız, eşkımge dostyǧy joq jandar şyǧady...»-deidı.
Abai özın syilai almaityn adamnyŋ özgenı de syilai almaitynyn,özgenıŋ syiyn qabyldai almaityndyǧyn körsetedı. Mūnda da eŋbeksüigıştıktı–jalqaylyqpen,jıgerlılıktı-qairatsyzdyqpen, sypaiylylyqty - maqtanşaqtyqpen körsete otyryp, adami qasietterdı ardaqtap, ony öz boiyna daryty kerektıgın taǧy bır märte paiymdady.
Jetınşı qarasözınde «Jas bala anadan tyǧanda ekı türlı mınezben tyady. Bıreyı –ışsem, jesem, ūiyqtasam dep tūrady. Būlar – tännıŋ qūmary, būlar bolmasa, tän janǧa qonaq üi bola almaidy, häm özı öspeidı; qyat tappaidy. Bıreyı bılsem eken demelık. Ne körse soǧan talpynyp, jaltyr-jūltyr etken bolsa, oǧan qyzyǧyp, ayzyna salyp, dämın tatyp qarap, tamaǧyna, betıne basyp qarap, syrnai-kernei bolsa, daysyna ūmtylyp, onan er jetıŋkıregenınde it ürse de, mal şylasa da, bırey külse de, bırey jylasa da tūra jügırıp, ol nemene?, būl nemene? dep, ol nege üitedı?, būl nege büitedı? dep közı körgen, qūlaǧy estıgennıŋ bärın sūrap, tynyştyq körmeidı. Mūnyŋ bärı – jan qūmary, bılsem eken, körsem eken, üirensem eken degen»[2, 18b]. Būdan bız, adam balasy ata-anadan tyǧanda estı bolmaidy: estıp, körıp, ūstap, tatyp eskerse, düniedegı jaqsy men jamandy tanyp bıledı, eger tanyǧany, körgenı köp bolsa, ol adam bılımdı bolady. Eger estılerdıŋ aitqan sözderın eskerıp, ūǧyp, toqyp jürse, onda ol adam estı bolady. Eger adam balasy estılerdıŋ aitqan jaqsy ısterın jüzege asyryp jürse, jaman degenderden saqtanyp jürse ǧana, ol adam ıske jaratady. Būl jerden köretınımız ömır mūraty aldyŋǧy şepke şyǧyp, eldık müdde, adam eŋbegı, dos-dūşpan, jaqsy-jaman qasietter, bos yaqyttyŋ mänı, jan, tän syrlary aiqyndala tüsedı. Onyŋ qadır-qasietı jan-jaqty aşyla tüsedı.
Halqymyzdyŋ ömır tūrmysynda jiı kezdesetın: jaqsy-jaman, dos-dūşpan, nadan-zalymnyŋ äreket qimyldary, qisyndy tūstary men küdıktı mezetterı de aiqyn körsetıledı.
Jiyrma altynşy qara sözınde: «Bızdıŋ qazaqtyŋ qosqan aty aldynda kelse, küreske tüsırgen balyany jyqsa, salǧan qūsy alsa, qosqan itı özgeden ozyp baryp ūstasa, esı şyǧyp bır qyanady. Bılmeimın,sodan artyq qyanyşy bar ma eken? Äi, joq ta şyǧar! Jüirık at –keide ol elde, keide būl elde bolatūǧyn närse, qyran qūs ta, jüirık it te – keide onyŋ qolyna, keide mūnyŋ qolyna tüsetūǧyn närse. Küştı jıgıt te ünemı myna elden şyǧady. Mūnyŋ bärın adam öz önerımen jasaǧan joq. Bır ozǧan, bır jyqqan ünemı ozyp, ünemı jyǧyp jürmeidı. Sonyŋ bärın bıle tūryp, jerge kırgendei ia bır aramdyǧy şyqqandai, jamandyǧy bılıngendei bolyp nesıne ūialyp, qorlanady eken?
Endı osylardan oilap bılseŋız bolady: nadan el qyanbas närsege qyanady. Häm qyanǧanda ne aityp, ne qoiǧanyn, ne qylǧanyn özı bılmeidı, esı şyǧyp, bır türlı mastyqqa kez bolyp ketedı. Häm ūialǧandary ūialmas närseden ūialady, ūialarlyq närseden ūialmaidy. Mūnyŋ bärı – nadandyq, aqymaqtyqtyŋ äserı».
Iаǧni, Abai älemı asqan poetikalyq qyattyŋ iesı, qazaq halqynyŋ maŋdaiyna bıtken maqtanyşy. Abai siiaqty halyqtyŋ, ūlttyŋ ryhani qūndylyqtaryn osynşama joǧary kötergen, zamanynyŋ aǧynyna qarai jürmei, özınıŋ «özdık» betın myqtap ūstap, aqylǧa, aqiqatqa, köŋıl küidıŋ şabytyna biletıp, keide tūnjyrarlyq kemşılıkterdı körıp, synap, odan jirenetın joldy sıltep, keide aşyq közben qarap, barlyq mındı, kemşılık tūstardy qyraǧy qūstai synşyldyǧymen tälım–tärbienıŋ maǧynaly tūstaryn körsetedı.
«Ötkendi jaqsy bilmeiinşe, keleşekke sapar şegy aisyz qaraŋǧyda sürley soqpaq izdep adasymen para-par», - dep Abai atamyz aitqandai ūrpaq tärbiesindegi ejelden qalyptasqan halqymyzdyŋ jaqsy dästürleri men taǧlymdaryn oqyp, üirenip, önege tūtpai tūryp, jastardy izgilik pen parasattylyqqa, ädeptilik pen äsempazdyqqa bayly mümkin emes.
Abai şyǧarmalarynyŋ, qara sözderınıŋ jas ūrpaqqa bererı köp, är tolǧamynda ryhani qūndylyqtardyŋ bai kelbetın, tereŋ astaryn, keleşek ūrpaqtyŋ salar jolynyŋ nūrly bolyyna jol sılteitın baǧyt-baǧdar şamy sekıldı ömırşeŋdıgınde, mändılıgınde dep aitar edım.
Jaqsylyq Äbılqasym,
Taraz qalasy
Ūqsas jaŋalyqtar
