Ahmet Baıtursynuly Abaıdy «Qazaqstyń bas aqyny»- dep baǵalasa, Maǵjan Jumabaev «Altyn hakim Abaıǵa» - dep óleń jazǵan bul dástúr óz jalǵasyn taýyp, Hakim Abaı týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdenti, Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev bylaı dep aıtqan bolatyn: «Abaı – bizdiń ulttyq uranymyz bolýy kerek. Abaıdy tanytý arqyly biz Qazaqstandy álemge tanytamyz, qazaq halqyn tanytamyz. Meniń balalarym men erteńgi urpaǵyma Abaıdan artyq, Abaıdan uly, Abaıdan kıeli uǵym bolmaýǵa tıis».
Elbasynyń Abaıdy ulttyq uran etý ıdeologııasy tegin emes edi. Sebebi, Abaı Qunanbaıuly ózine deıingi mádenı murany boıyna sińdire otyryp, mádenıetke tyń arna saldy jáne onyń osyndaı reformatorlyq tabıǵatyn erte tanyǵan jan jazýshy, professor Muhtar Omarhanuly Áýezov boldy. Osylaısha, Abaı qazaq mádenıetine tyń arna salsa, Muhtar Áýezov osy arnada ult mádenıetin órkenıettik jolǵa bastady. Ol qazaq halqy órkenıetke baǵyt alǵanda túsetin joly – Abaı joly degen qorytyndyǵa kelgen jáne osy ıdeıany iske asyrý maqsatyna óziniń bar ǵumyryn arnady. Bul isti oryndap shyǵý ońaı bolmady, bul jolda ol kóp azap shekti, biraq alǵan baǵytynan qaıtpady, sóıtip Abaı joly ultty órkenıetke bastaıtyn jol ekenin dáleldep shyqty. Muhtar Áýezov reformator aqynnyń kórkem beınesin «Abaı joly» dep atalatyn tórt kitaptan turatyn romanda beınelep berdi. Bul bizdiń baǵa jetpes, asyl mura, qazynamyz. Qazaqı tamyryńdy tanımyn deseń, Abaıdy tanyp, «Abaı jolyn» oqý kerek.
Uly Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıyna oraı Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń "Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan" atty maqalasy jaryq kórdi. Maqala ásirese, bilim salasymen, jalpy urpaq tárbıesimen tikeleı baılanysty ekendigi qýantady. Jahandaný dáýirinde kez kelgen dúnıeni Abaıdyń danalyǵymen baılanystyrý kerektigi jáne ár qazaqtyń úıinde dombyra bolý kerek desek, ár otbasynyń tórinde Muhtar Áýezovtyń “Abaı joly” kitaby men Abaıdyń qara sózderi turýy kerek deıdi Memleket basshysy.
«Hakim Abaı» degen tirkesti bilmeıtin qazaq joq shyǵar. Al «Hakım» sózi arab tilinde «Dana, Hıkmet ıesi» degen maǵynany beretin Allahtyń kórkem esimderiniń biri. Árıne, Uly Abaıdy qazaq Hakim dese, demek oıshyldyń danalyǵymen, dúnıetanymymen baılanystyryp aıtqandyǵynan. Hakimdik dúnıetanym degenimiz ne? Onyń fılosofııamen baılanysy bar ma? Bul suraqtarǵa oı júgirtken, paıymdaýlar keltirip jýap izdengen ǵalymdar da joq emes. Solardyń biri, ári biregeıi fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan ǵylym akademııasynyń akademıgi, abaıtanýshy Ǵarıfolla Esimov. Ǵalym Abaıdyń hakimdik dúnıetanymynyń fılosofııamen baılanysy jaıly: «Abaı fılosofııa degen termındi qoldanbaǵan, sebebi ony hrıstıandyq dúnıetanym dep túsingen. Ol «fılosofııalyq bulaqtyń» bastaýynan nár alǵan. Abaı moıyndaǵan fılosoftar – Sokrat, Platon, Arıstotel – bulardyń zamanynda hrıstıandyq ta, ıslam da dinı júıe retinde anyqtalmaǵan. Din týraly túsinik basqasha bolatyn, din aǵartýshylyq jáne ıdeologııalyq qyzmetterine áli enbegen. Din tanymnyń ámbebap formasy bolyp turǵan zamanda ómir súrgen grek oıshyldary Abaıdy qyzyqtyrǵan. Batys fılosofııasynyń, mádenıetiniń hrıstıandyq irgetasy, árıne musylmandyq kózqrastarmen úılese bermeıdi. Búginde basy ashyq máseleni keńestik ıdeologııa ári markstik-lenındik baǵytqa laıyqtalǵan fılosofııa, Batys mádenıetin dinı dástúrden ada dep túsindirdi. Shyndyq ózgeshe bolatyn. Batys Evropa mádenıeti XVII ǵasyrda bastalǵan hrıstıandyq dástúrinen XIX ǵasyrǵa deıin negizinen arylǵan joq, kerisinshe dinı jańa arnaýlar taýyp jatty. Sondyqtan Abaı evropalyq bilimdi ǵana alyp, onyń dúnıetanymyn qabyldamady. Ol óziniń mádenı-dúnıetanymdyq dástúrli keńistiginen shyqpady, sóıtip ulttyq oılaýdyń óz arnasyn tapty. Abaı óz zamanyndaǵy jańashyldyq bolyp sanalatyn aǵartýshylyqqa da den qoımady. Qazaq dalasynda aǵartýshylyq dinmen birge júrip jatty. Abaı ol jaǵynda bolǵan joq, ol ulttyń oıshyldyq dástúrin jańa sapaǵa shyǵardy. Abaı da Chaadaev sııaqty jeke dara oıshyl boldy. Ol da fılosofııany metafızıka máninde qabyldady. Onyń dáleli Abaıdyń hakimdikke bergen mazmundmasynan aıqyn kórinedi. Ol hakimdikti ár istiń esebin anyqtaýmen, ashýmen túsindiredi. Abaı dúnıetanymynda sebeptilik basty uǵym. Ol ár istiń sebebi bar deıdi, sol sebeptilikti ashýshy – hakim. Árıne, sebeptilikti ashý ǵylymnyń da isi. Sondyqtan Abaı ǵalym men hakimniń bir-birimen birligi men ózderine ǵana tán mazmundaryn taratyp bergen. 38-qara sózinde árbir hakim ǵalym, árbir ǵalym hakim emes dep naqtyly aıtqan. Sonda hakim bir jaǵynan ǵalym, ekinshi jaǵynan ǵalymnan joǵary»- deıdi. Dinsiz fılosofııa – ol materıalızm. Ǵylym sózsiz materıalızmge arqa súıeıdi, onsyz bolmaq emes, bul zańdylyq. Alaıda bul ǵylymnyń óz sheńberinen shyqpaı turǵan kezindegi haly. Ǵylym hakimdikti izdeı nemese ańsaı bastaǵanda, oǵan materıalızm sheńberinen shyqpasqa amaly qalmaıdy. Sol kezde fılosofııa (hakimdik) dinmen toǵysa bastaıdy, sebebi, dúnıeniń bastalýy, alǵashqy sebep, ýaqyt máseleleri fılosofııanyń da dinniń de obektileri. Reti kelgen soń, osy tusta aıta ketetin, fılosofııanyń ózi de ǵylym retinde, sol sheńber keńistiginde bolady. Fılosofııa – ǵylym, bul onyń qajetti satysy. Odan áride ol da ǵylymnan óziniń tabıǵı bolmysy hakimdikke ulasady. Abaı hakimdikti osylaı túsingen.
Osyndaı tereń oı tolǵamdaryna qarap otyryp, biz Abaıdyń dúnıetanymyn basqa qyrynan kóre bastaımyz. Sebebi, Abaı ǵylymdy tereń túsinip, izdenip, batys oıshyldarynyń da eńbekterimen tanysyp, olardan sýsyndaǵanyn bilemiz. Alaıda, ol «bilimdi alý degen - tutas sol eldiń dúnıetanymyn da alý kerek eken» degen kózqarasta bolmady. Kerisinshe, bilimderdi oı eleginen ótkize otyryp, qazaqı dúnıetanymǵa sáıkestendirip aldy. Iaǵnı, ózi novator bolyp tabylatyn ulttyq oılaýdyń arnasyna túsirip otyrdy. Abaıdyń ulttyq oıshyldyq dúnıetanym dástúriniń irgetasy osylaısha qalanyp jatty jáne ol, kúni búginge deıin óz negizin berik ustap turǵan birden bir myqty irgetas ekeni de ras. Qazir ǵylym qaryqyndy damý ústinde, álemniń kez kelgen mádenıetimen, dúnıetanymymen, ǵylymymen baılanys ornatý áldeqaıda tez bolatyn proeske aınaldy. Ǵylymı tehnıkalyq progress kezinde shatasyp ketpes úshin, biz osy Hakim Abaı negizin qalaǵan ulttyq oıshyldyq dúnıetanym dástúrin jalǵastyra otyryp, ózge ǵylymdy alǵanda, sol ǵylym shyqqan eldiń dúnıetanymyn da qosyp almaı, kerisinshe, óz dúnıetanymymyzǵa saı boıymyzǵa sińirsek, Qazaqstannyń bıikke órlep, úlken shyńdardy baǵyndyrý proesin tezdetetinimiz sózsiz. Ulttyq kodymyzdy saqtaı otyryp alǵan bilimder, ǵylymda jetken jetistikter ǵylym tarıhynda, álem tarıhynda qashanda erekshe biregeı bolyp qala beredi. Endeshe, Abaıdyń hakimdik dúnıetanymyndaǵydaı ǵalym bola otyryp, ǵalymnan da joǵary «hakimdik» mártebege kóterile bereıik.
Jany názik aqyn Maǵjan Jumabaevtyń «Altyn hakim Abaıǵa» arnaǵan óleńinde hakimdikti baǵalaıtyn jas urpaq kelerine degen nyq senim bar, osy senimdi aqtaý, hakimdikti túsiný jáne seziný jolynyń jalǵasy bizdiń enshimizde:
Shyn hakim, sóziń asyl - baǵa jetpes,
Bir sóziń myń jyl júrse, dámi ketpes
Qaradan hakim bolǵan sendeı jandy
Dúnıe qolyn jaıyp endi kútpes.
Sózińe qulaq salyp, baǵa bermeı,
Qısaıyp, qyńyraıdy jurttyń ıttes!
Burtıyp, teris qarap: «Aýlaq júr!»- dep,
Boldy ǵoı jaqyn týǵan bári kektes.
Tynysh uıyqta qabirińde, ýaıym jeme,
«Qor boldy qaıran sózim bosqa!»- deme.
Artynda qazaqtyń jas balalary
Sózińdi kósem qylyp, júrer jónge!
Aı, jyl óter, dúnıe kóshin tartar,
Óltirip talaı jandy, júgin artar.
Kóz ashyp, jurtyń oıaý bolǵan saıyn,
Hakim ata, tynysh bol, qadiriń artar.
Júrgen jannyń artynda izi qalar,
Etikshi ólse, balǵa men bizi qalar.
Bir baı ólse, tórt túlik maly qalar,
Júırik ólse, artynda sózi qalar!
Sum dúnıe sylań berip kópten óter,
Saý qalǵannyń kóbisi erteń biter.
Toqtamas dúnıeniń dóńgelegi,
Júıriktiń aıtqan sózi kópke keter.
Danat Janataev, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń doenti,
fılosofııa ǵylymynyń kandıdaty
Aıjan Madygalıeva, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty
«Adyrna» ulttyq portaly
