احمەت بايتۇرسىنوۆ ابايدى «قازاقستىڭ باس اقىنى»- دەپ باعالاسا، ماعجان جۇماباەۆ «التىن حاكىم ابايعا» - دەپ ولەڭ جازعان بۇل ءداستۇر ءوز جالعاسىن تاۋىپ، حاكىم اباي تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ بىلاي دەپ ايتقان بولاتىن: «اباي – ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى كەرەك. ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. مەنىڭ بالالارىم مەن ەرتەڭگى ۇرپاعىما ابايدان ارتىق، ابايدان ۇلى، ابايدان كيەلى ۇعىم بولماۋعا ءتيىس».
ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ "اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان" اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. ماقالا اسىرەسە، ءبىلىم سالاسىمەن، جالپى ۇرپاق تاربيەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى قۋانتادى. جاھاندانۋ داۋىرىندە كەز كەلگەن دۇنيەنى ابايدىڭ دانالىعىمەن بايلانىستىرۋ كەرەكتىگى جانە ءار قازاقتىڭ ۇيىندە دومبىرا بولۋ كەرەك دەسەك، ءار وتباسىنىڭ تورىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ “اباي جولى” كىتابى مەن ابايدىڭ قارا سوزدەرى تۇرۋى كەرەك دەيدى مەملەكەت باسشىسى.
«حاكىم اباي» دەگەن تىركەستى مەكتەپ جاسىمنان بىلەمىن، بىراق ابايدىڭ ەسىمى اتالعاندا «حاكىم» ءسوزى قاتار ءجۇرۋى كەرەك دەپ بالالىقپەن ويلاسام كەرەك. كەيىن «حاكيم» اللاھتىڭ كوركەم ەسىمى ەكەنىن، ءارى اراب تىلىندە «دانا، حيكمەت يەسى» دەگەن ماعىنانى بەرەتىندىگىن ءبىلدىم. ارينە، ۇلى ابايدى قازاق حاكىم دەسە، دەمەك ويشىلدىڭ دانالىعىمەن، دۇنيەتانىمىمەن بايلانىستىرىپ ايتقاندىعىنان. حاكىمدىك دۇنيەتانىم دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ فيلوسوفيامەن بايلانىسى بار ما؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن پروفەسسور، دوتسەنت جاناتاەۆ دانات جاناتايۇلىنىڭ «عىلىم فيلوسوفياسى» ساباعىنان تەرەڭىرەك تۇسىنە باستاعاندايمىن جانە ول كىسىنىڭ قازاقتىڭ دانالىعى، كەڭ دۇنيەتانىمى، تەكتىلىگى، ءسوزىنىڭ قۇدىرەتى جايىندا ايتاتىن پايىمداۋلارى ۇلت جاناشىرىن اڭعارتادى. اسىرەسە، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مەن حاكىم اباي جايلى ءسوز قوزعالماي وتپەيدى. وسىلايشا، مەنىڭ بويىمدا عىلىمعا دەگەن كوزقاراستىڭ جاڭا قىرى اشىلعانداي بولدى.
ءپاننىڭ اتاۋىمەن بايلانىستىرىپ ابايدىڭ عالىم رەتىندە فيلوسوفياعا دەگەن دۇنيەتانىمى جايلى كوبىرەك ىزدەنە باستادىم. مۇنداي ىزدەنۋ مەنى عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ابايتانۋشى عاريفوللا ەسىموۆكە الىپ كەلدى. وسى عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن وقي باستادىم، سوزدەرى ىقشامدى ءارى سالماعى اۋىر جانە تەز قابىلدانادى ەكەن. وسىلاي، ابايدىڭ حاكىمدىك دۇنيەتانىمىنىڭ فيلوسوفيامەن بايلانىسى جايلى عالىم: «اباي فيلوسوفيا دەگەن تەرميندى قولدانباعان، سەبەبى ونى حريستياندىق دۇنيەتانىم دەپ تۇسىنگەن. ول «فيلوسوفيالىق بۇلاقتىڭ» باستاۋىنان ءنار العان. اباي مويىنداعان فيلوسوفتار – سوكرات، پلاتون، اريستوتەل – بۇلاردىڭ زامانىندا حريستياندىق تا، يسلام دا ءدىني جۇيە رەتىندە انىقتالماعان. ءدىن تۋرالى تۇسىنىك باسقاشا بولاتىن، ءدىن اعارتۋشىلىق جانە يدەولوگيالىق قىزمەتتەرىنە ءالى ەنبەگەن. ءدىن تانىمنىڭ امبەباپ فورماسى بولىپ تۇرعان زاماندا ءومىر سۇرگەن گرەك ويشىلدارى ابايدى قىزىقتىرعان. باتىس فيلوسوفياسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ حريستياندىق ىرگەتاسى، ارينە مۇسىلماندىق كوزقراستارمەن ۇيلەسە بەرمەيدى. بۇگىندە باسى اشىق ماسەلەنى كەڭەستىك يدەولوگيا ءارى ماركستىك-لەنيندىك باعىتقا لايىقتالعان فيلوسوفيا، باتىس مادەنيەتىن ءدىني داستۇردەن ادا دەپ ءتۇسىندىردى. شىندىق وزگەشە بولاتىن. باتىس ەۆروپا مادەنيەتى XVII عاسىردا باستالعان حريستياندىق داستۇرىنەن XIX عاسىرعا دەيىن نەگىزىنەن ارىلعان جوق، كەرىسىنشە ءدىني جاڭا ارناۋلار تاۋىپ جاتتى. سوندىقتان اباي ەۆروپالىق ءبىلىمدى عانا الىپ، ونىڭ دۇنيەتانىمىن قابىلدامادى. ول ءوزىنىڭ مادەني-دۇنيەتانىمدىق ءداستۇرلى كەڭىستىگىنەن شىقپادى، ءسويتىپ ۇلتتىق ويلاۋدىڭ ءوز ارناسىن تاپتى. اباي ءوز زامانىنداعى جاڭاشىلدىق بولىپ سانالاتىن اعارتۋشىلىققا دا دەن قويمادى. قازاق دالاسىندا اعارتۋشىلىق دىنمەن بىرگە ءجۇرىپ جاتتى. اباي ول جاعىندا بولعان جوق، ول ۇلتتىڭ ويشىلدىق ءداستۇرىن جاڭا ساپاعا شىعاردى. اباي دا چااداەۆ سياقتى جەكە دارا ويشىل بولدى. ول دا فيلوسوفيانى مەتافيزيكا مانىندە قابىلدادى. ونىڭ دالەلى ابايدىڭ حاكىمدىككە بەرگەن مازمۇندماسىنان ايقىن كورىنەدى. ول حاكىمدىكتى ءار ءىستىڭ ەسەبىن انىقتاۋمەن، اشۋمەن تۇسىندىرەدى. اباي دۇنيەتانىمىندا سەبەپتىلىك باستى ۇعىم. ول ءار ءىستىڭ سەبەبى بار دەيدى، سول سەبپتىلىكتى اشۋشى – حاكىم. ارينە، سەبەپتىلىكتى اشۋ عىلىمنىڭ دا ءىسى. سوندىقتان اباي عالىم مەن حاكىمنىڭ ءبىر-بىرىمەن بىرلىگى مەن وزدەرىنە عانا ءتان مازمۇندارىن تاراتىپ بەرگەن. 38-قارا سوزىندە ءاربىر حاكىم عالىم، ءاربىر عالىم حاكىم ەمەس دەپ ناقتىلى ايتقان. سوندا حاكىم ءبىر جاعىنان عالىم، ەكىنشى جاعىنان عالىمنان جوعارى»- دەيدى.
ءدىنسىز فيلوسوفيا – ول ماتەرياليزم. عىلىم ءسوزسىز ماتەرياليزمگە ارقا سۇيەيدى، ونسىز بولماق ەمەس، بۇل زاڭدىلىق. الايدا بۇل عىلىمنىڭ ءوز شەڭبەرىنەن شىقپاي تۇرعان كەزىندەگى حالى. عىلىم حاكىمدىكتى ىزدەي نەمەسە اڭساي باستاعاندا، ول ماتەرياليزم شەڭبەرىنەن شىقپاسىنا امال قالمايدى. سول كەزدە فيلوسوفيا (حاكىمدىك) دىنمەن توعىسا باستايدى، سەبەبى، دۇنيەنىڭ باستالۋى، العاشقى سەبەپ، ۋاقىت ماسەلەلەرى فيلوسوفيانىڭ دا ءدىننىڭ دە وبەكتىلەرى. رەتى كەلگەن سوڭ، وسى ءتۇستا ايتا كەتەتىن، فيلوسوفيانىڭ ءوزى دە عىلىم رەتىندە، سول شەڭبەر كەڭىستىگىندە بولادى. فيلوسوفيا – عىلىم، بۇل ونىڭ قاجەتتى ساتىسى. ودان ارىدە ول دا عىلىمنان ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسى حاكىمدىككە ۇلاسادى. اباي حاكىمدىكتى وسىلاي تۇسىنگەن.
مادىگاليەۆا ايجان،
تاراز قالاسى
