Keibır tarihi derekterge köz jügırtsek, orta ǧasyrdaǧy dıni bilıktıŋ jaŋa ǧylymi közqarastarǧa qarsy kelıp, ony barynşa tejeuge tyrysqany turaly mälımetterdı kezdestıruge bolady.
Dıntanuşy Keŋşılık Tyşqan orta ǧasyrdaǧy dıni mäselede batys pen şyǧysty bölıp qarau kerek degen pıkırde. Naqtyraq aitsaq orta ǧasyrlyq hristian patristikalyq däuırı men katolik kezeŋınde ǧalymdarǧa qatty qysym jasalǧan.
«Mysaly Batystaǧy hristian dınşılderı Galeleidı otqa jaǧyp, Koperniktı quǧyndady. «Pop qūdaidyŋ jerdegı köleŋkesı» dep esepteldı de, oǧan baǧynbaǧan adamdardy «qūdaiǧa qarsy keldı» dep baǧalap, dındı öz bilıgın küşeituge paidalandy. Batysta ǧalymdardy barynşa quaǧyndauǧa küş saldy.
Al şyǧysta däl batystaǧydai bola qoiǧan joq, bıraq ta islam dınınde bırtındep fatalizmge ötu bastaldy. Sebebı Orta ǧasyrdaǧy hristian jäne islam filosofiiasynda jer men köktei aiyrmaşylyq boldy. Naqtyraq aitsaq, Orta ǧasyrda islam filosofiiasy qatty damyp, äl-Burini,
äl-Horezmi, İbn Sina jäne Äl-Farabiler şyqty. Atalǧan ǧalymdar erkın oilaryn aita bıldı. Äitse de öz zamanynda olarǧa da qatty syn aityp, käpırge şyǧarǧan adamdar boldy. Bıraq olardy islam älemı quǧyndap, «tas atyp öltıru kerek» degen ükım şyǧarǧan joq. Ol zamanda ǧylym men bılım aşyq boldy. Odan keiın bırtındep islam älemıne fatalizm kıre bastaǧan soŋ erkın oilau men jaratylystanu ǧylymyna qatysty pıkır bıldırgen adamdardy şekteu bastaldy. Aşyǧyn aitqanda HVI ǧasyrdan keiın şyǧys oişyldarynyŋ damuy tejele bastady. Osy kezde Europa dınnen alşaqtap damu jolyna tüstı. Sebebı olar «Bibliiany ärkım tüsıne alady, oǧan popsyz qūlşylyq etuge bolady» degen közqarasqa keldı. Osy kezden bastap batysta ǧylym men bılımge erekşe män berıle bastady.
Al şyǧysta kerısınşe HVI ǧasyrǧa deiın örkendeu zamany bolyp, myqty ǧalymdar islam älemınen şyqty. Äitse de fatalizm küşeiıp islam älemınıŋ damuy tejele bastady. Iаǧni, satanistık pıkır şyǧysty jaulai bastaǧanda kerısınşe qūldyrai bastady. Ǧylymǧa köŋıl bölmei negızgı dünie qūlşylyq jasau dep damudy tejedı», – dedı ol.
Al äleumettık teoriia zertteuşısı Ǧalym Jüsıpbek osydan 1000 jyl būryn oi erkındıgı bolǧanyn aitady. Naqtyraq aitsaq ol orta ǧasyr ǧalymdary «Qūdai bar ma, joq pa?», «Qūran şynymen jazyldy ma, jazylmady ma?» degen sūraqtardy talqylaǧanyn aitady.
«Universitette saiasi äleumettık oilar tarihy degen pän boldy. Sol kezde bızdıŋ professorlar «İslam älemındegı osydan myŋ jyl būrynǧy oi erkındıgı qazırgı Amerika men Europadaǧy oi erkındıgınen eş kem emes edı. Tıptı odan da asyp ketetın» dep aitatyn. Maǧan osy söz qatty äser ettı. Osydan myŋ jyl būryn iaǧni IH-H ǧasyrlarda Baǧdat, Damask, Kair jäne Orta Aziiadaǧy Būqara, Samarqand sekıldı qalalarda ǧalymdar «Qūdai bar ma, joq pa?», «Qūran şynymen jazyldy ma, jazylmady ma?» dep özara aşyq tartysatyn. Qazırgı bızdıŋ qoǧamda osy taqyrypta tartyssaŋyz, betıŋızge qara küie jaǧatyndar bar. Iаǧni, etika, moral jäne aqyldyŋ taldap jasaityn närsesı me, joq älde Qūrani mätınde osyny jasau kerek nemese jasamau kerek degen moral ma? Osy sūraqtar tartys tudyrǧan jäne osyǧan bailanysty mektepter şyqqan. Sondai-aq eşkım eşkımge «Sen dınnen şyqtyŋ, senı qūrtamyz, repressiia jasaimyz» dep qatty aitpaǧan. Bıraq keiın ol kezeŋde bastaldy. Ol bastalǧannan keiın däuır jabyldy. Mysaly bızdıŋ elde
Äl-Farabidy qatty därıpteidı. Atalǧan tūlǧanyŋ atynda Qazaq ūlttyq universitetı men Almatydaǧy eŋ ülken daŋǧyldardyŋ bırı bar. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, Äl-Farabi Qazaqstannyŋ ūlttyq simvoldarynyŋ bırı. Äitse de,
Äl-Farabidy HHI ǧasyrǧa alyp kelsek, ony bızdıŋ keibır dŋni fanatikter taspen atqylap tastar edı. Sebebı onyŋ aitqan pıkırlerı qazırgı konservativtı tüsınıktegı adamdardyŋ kötere alatyn pıkır emes», – deidı ol.
Filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent Jalǧas Sandybaev
Äl-Farabidyŋ ensiklopedist, dara ǧalym ekenın aitady.
«Äl-Farabidyŋ älemde ekınşı ūstaz dep ataluynyŋ özı belgılı qauym nemese qala emes, bütın älemnıŋ moiyndauy. Tek qana mūsylman älemıne ǧana emes, batys pen şyǧystyŋ ǧylymynyŋ örkendeuıne orasan üles qosqan danagöi ǧalymdardyŋ bırı. Äl-Farabidyŋ ekınşı ūstaz dep ataluyna kelsek, erterekte jalpy filosofiia degen uaqytta Aristotel, Platon sekıldı antikalyq grek oişyldarynyŋ şyǧarmalaryn tüsındırıp, sol uaqyttaǧy ǧylym tılı sanalǧan arab tılınde jazuynda. Keiın Europa elderı
Äl-Farabidyŋ eŋbekterın arab tılındegı nūsqalarynan oqyp, tüsınıp, ary qarai jaŋǧyrtqany üşın atalǧan tūlǧa älemnıŋ ekınşı ūstazy degen ataqqa ie boldy. Äl-Farabi bügıngı taŋda özektı jastar mäselesı, qoǧamdaǧy adamgerşılık qūndylyqtar men ūrpaq sabaqtastyǧyna män berdı», – dedı ol.
Ūqsas jaŋalyqtar
