Annotasiia
Qazaq tılınıŋ tarihtan bügınge jalǧasqan Qazırgı qazaq tılınıŋ ahualy. Qazaq tılınıŋ tarihyna toqala otyryp, bügıngı jaǧdaiyn saralau. Memlekettık tıl damuyndaǧy ösektı mäselelerdı däleldı taldau.
Annotasiia
Sostoianie sovremennogo kazahskogo iazyka, prodoljaiuşegosia s istorii na segodniaşnii den. Analiz sovremennogo sostoianiia, perehodia k istorii kazahskogo iazyka.Argumentirovannyi analiz spornyh voprosov razvitiia gosudarstvennogo iazyka.
Annotation
The state of the modern Kazakh language, continuing from history to the present day. Analysis of the current state, moving on to the history of the Kazakh language.Reasoned analysis of controversial issues in the development of the state language.
Tıl – halyqtyŋ basty qarym-qatynas qūraly. «Balyq tılsız bolsa da, halyq tılsız bolmaidy» degen Qadyr Myrza atamyzdyŋ naqylyndaǧydai, tılsız halyq tügıl jeke tūlǧa ömırın elestetu qiyn. Tolyqqandy adam retınde ömır sürudıŋ negızgı kıltı – qorşaǧan ortamen bailanys bolsa, būl bailanysty qamtamasyz etetın basty element – tıl.
Jalpy, Jer jüzınde 6000-nan astam tıl bolsa, onyŋ ışınde qoldanystaǧy memlekettık statusy bar tılder jäne joiylu aldynda tūrǧan sonymen qatar ataularyn tek tarihtyŋ köne aqparattarynan köz şalyp qalatyn, bügınde jer betınde joq tılder de bar. Sonymen qatar, «memlekettık tıl» märtebesıne ie bolǧanymen, statusyna säikes qūrmetke ie bola almai kele jatqan tılder de bar. Tıl taǧdyry el taǧdyrymen bırtūtas bolǧandyqtan, tıldıŋ mäŋgı jasauy halyqtyŋ ūlttyq qūndylyqtaryn joǧarǧy därejede därıpteuımen sipattalady.Derbes elımızdıŋ tarih tamyry tereŋge boilaǧan, qasiet oty eş sönbes ūlttyq tılı är qazaq patriotynyŋ jüregınde söilep tūr.
Qasiettı tılımızdıŋ josparly saiasi damu, halqymyzdyŋ tıldık qūqyǧyn qorǧau bastamasy, körkem ädebiet pen ısqaǧaz tılın qalyptastyru jūmystary Älihan Bökeihanov pen Ahmet Baitūrsynov syndy ziialylarymyzdyŋ eren eŋbegınen bastau alǧan. Zaman qysymyna orai, ūlt bolaşaǧy būlyŋǧyr tartqan şaqta, ūlttyq tılımızdıŋ taǧdyryn şeşude ziialylarymyz ūsynǧan jol airyqşa boldy.Sol sebepten, tılımızdıŋ bügını men bolşaǧyn baǧamdau üşın osy joldy sabaq ala jalǧastyruymyz qajet.Tıl mäselesıne bailanysty ziialylarymyzdy ūlyqtauǧa sebep qandai?
Tarihtan belgılı, elımız 250 jyldan astam uaqyt Resei derjavasynyŋ bodandyǧynda boldy. Jalpy bodan eldıŋ jai-küiı ejelden belgılı. Täuelsızdıgınen aiyrylyp, taǧdyry köleŋkelengen halyq jasqanşaq keledı. Osyndai qiyn şaqta, tıldık qūqyqtyŋ qorǧaluyn özektı mäsele etıp köterıp, ırı derjavaǧa talap qoia bılgen arystarymyzdyŋ äreketı, bügıngı tıl taǧdyrynyŋ bastamasy deuge bolady. Būl tūsta, 1905jylǧy qaraşada Reseide ötken «Jergılıktı jäne qalalyq qairatkerlerdıŋ » Moskvadaǧy sezınde: «Ana tılın erkın qoldanu qazaqtardyŋ taiau aradaǧy mūqtajy» dep mälımdedı. Sonymen qatar, tılder qūqyǧyn şekteitın zaŋdardyŋ jedel türde qaita qaraluyn tabandy türde talap ettı. Osy bastamanyŋ jalǧasy retınde, Qarqaraly uezındegı qazaqtardyŋ 11 tarmaqtan tūratyn qūzyrhatyn ūiymdastyryp, ony orys tılınde şyǧatyn «Syn otechestva» gazetınıŋ 1905 jylǧy 4 qyrküiektegı 173-sanynda öz atynan jariialaǧan. Būl tarmaqtyŋ 2,3,7,8-tarmaqtarynda qazaq tılınıŋ mäselelerı köterıldı.{1}
Älihanyŋ būl mäselenı özektı etıp kötermesıne bolmas edı, sebebı, qazaq halqynyŋ orys tılın meŋgeru därejesıne qaramastan, qyzmet körsetudıŋ barlyq tarmaqtary orys tılınde jürgızıldı. Tıptı balalar mektepte qazaq tılınde bılım almaityn jaittar oryn aldy. Qūzyrhatta keŋselerdegı ıs-qaǧazdardy da qazaq tılınde jügızu talaby qoiylǧan. Saiyp kelgende, mūnyŋ barlyǧynyŋ otarlau saiasaty ekenıne köz jetkızemız, būl tūrǧyda Älihan Bökeihanov: «Orystandyru saiasaty qazaqtardyŋ ana tılınde hat tanuyn tejeudıŋ barlyq amal-täsılderın qarastyrudy talap ettı» dep jazdy.{2}
Ötken ǧasyrdaǧy tıl taǧdyrynyŋ qiyndyǧyn bodandyqpen tüsındıruge tyrystyq. Al bügınde egemen el Qazaqstan retındegı täuelsızdık jaǧdaiyndaǧy memlekettık tıldıŋ hal-ahualy qandai?
Ūlttyq tıldı qūrmetteu ärbır qazaq oryndauǧa tiıs maŋyzdy mındet. Al Qazaqstan azamattary qūrmetteuge tiıs ūlttyq tıl- qazaq tılı. Tılımız «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tılı» statusyn 1989 jyly 22 qyrküiekte ielendı sonymen qatar osy jyly « Qazaqstan Respublikasynyŋ tılder turaly» zaŋy qabyldandy. 1995 jyl 30 tamyzdaǧy referendumda qabyldanǧan jaŋa konstitusiianyŋ 7-babynda ūlttyq tılımızge bailanysty «memleket Qazaqstan halqynyŋ tılderın üirenu men damytu üşın jaǧdai tuǧyzuǧa qamqorlyq jasaityny» jäne « Memlekettık ūiymdarda jäne özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» delıngen. Elımızdıŋ barşa azamattaryna memlekettık tıldı erkın jäne tegın meŋgeruıne materialdyq, ūiymdastyruşylyq jaǧdailar jasalǧan. Halyqty toptastyrudyŋ maŋyzdy faktory – memlekettık tıl. Osy ūrandy basty nazarǧa ala otyryp, Memlekettık tıldı damytu men qoldanudyŋ 2011-2020 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasyna säikes, qazaq tılın meŋgergen tūrǧyndar ülesı 2017 jylǧa qarai-80%, al biylǧy 2020jyly-90% ǧa jetkızu josparlanǧan. Alaida, 2016 jylǧy baspasöz betterınde berılgen diagrammaǧa jügınsek, elımız 2017 jyly jetuı kerek dep mejelegen şamaǧa ekı jyl erte jetıp qoiǧan ekenbız, iaǧni, 2015 jyly-80%-dy baǧyndyrdyq.{3} Būl qarqynmen jalǧassa, biylǧy jyl tıpten tügeldei Respublika qazaqşa sairap tūr degen söz emes pe?! Al 2025 jyly memlekettık tıldı meŋgergen tūrǧyndar 95%-dy qūraidy dep kütılude, būl boljam da mejesınen erte oryndalsa, tıl saiasatyn jürgızuşılerge ülken jetıstık bolar edı.
Bır ökınıştısı, būl diagrammadaǧy sandar adamdy bır marqaityp tastaǧanymen, köz körıp qūlaq estitın qoǧam sipaty mülde bölek. Siqyrly sifrlardyŋ jyltyrauy şyn bolsa, bızdıŋ elde memlekettık tılge bailanysty eşqandai mäsele joq dep aiaqty aspanǧa köterıp jata bersek te bolatyndai, degenmen, şynaiy ömır kelbetı būǧan jol bermeidı. Qoǧammen bıte qainasyp ömır süretın kez kelgen tolyqqandy adam qazaq tılınıŋ joǧary sūranysta emestıgıne köp qarsylyq bıldırıp jatpaidy. Tek tıl salasynda qyzmet etetın adamdar legı ǧana memlekettık tıl märtebesınıŋ joǧarylauyn aityp maqtanuda, sol maqtanyş tek qaǧaz ben siqyrly sifralar türınde qalyp qoimasa bolǧany. Būl mäsele ūlt qūndylyǧyna tıkelei bailanysty.
Al ūlttyq tıldıŋ qūndylǧyn joǧaltu el keleşegı üşın ülken kesel. Kesel demekşı, elımızde ūlttyq tıldıŋ mäselesı san jyldar boiy kezek küttırmeitın, keselı köp mäsele bolyp keledı. Kezek küttırmeitın deitın sebebımız,bügınde, qazaq tılınıŋ hal-ahualy bırqalypty jaǧdaida emes. Memlekettık statusy bolǧanymen, köp jaǧdaida qoldanylu aiasynyŋ tarylyp bara jatqany da baiqalady. Qoǧamda ana tılım- qazaq tılı dep aita alǧanymen, ana tılınde söileuge şorqaq nemese tıptı de söileu bılmeitın qazaq azamattary bar. Tıptı qarapaiym halyqty qoiyp, aty dardai deputattarymyzdyŋ qazaq tılınde jasaǧan mälımdemelerın estıgende, jaǧamyzdy ūstaimyz, bıraq ana tılımızge şorqaq jandardy qazaqşa söileuge mındetteitın zaŋnyŋ da baryn eskere ketken abzal.Qazaq tılınıŋ adamdar arasynda tar qoldanysqa ie ekenın ras. Elımızdıŋ basym tūrǧyndary qazaq tılınıŋ qoldanysyna kerı äreketter jasauda, sondaǧy ana tılden bezıp, tılge tiek etetınderı orys tılı. Bırşama alpauyt kompaniialar men mekemelerge jūmysqa alu kezınde aldymen orys jäne aǧylşyn tılderın bıluı talap etıledı. Memlekettık qyzmet aiasynda da qoiylatyn basty talap osylar.
Tıldı qūrmetteitın el retınde aldymen qazaq tılın bılıp, orys jäne aǧylşyn tılderın belgılı bır maqsatar üşın meŋgeruımız kerek. . Elımızdıŋ bäsekege qabılettılıgı üşın elbasymyz «Üştūǧyrly tıl» saiasatyn engızdı . Ondaǧy maqsat elımızge aǧylşyn, orys tılderın üiretıp qazaq tılın tereŋge kömu emes. Dana halqymyzdyŋ «öz tılıŋ bırlık üşın, özge tıl tırlık üşın» degen naqyly qazaq tılınıŋ maŋyzyn naqtylai tüstı. Orys tılınıŋ basymdyǧyn söz etsek bolǧany, «qanşama jyl orys qūrsauynda boldyq degen» degen syltaular aitylady. Ol däuır öttı, bügınde egemen elmız, tıldı üirenem deuşılerge memleket tarapynan qoldaular körsetıledı. Köp jaǧdaida, qazaq tıl därejesınıŋ tömendıgın onyŋ üiretılu sapsynan emes, sūranystyŋ azdyǧynan, tiıstı därejede qajettılıktıŋ bolmauynan ızdegen dūrys. Qazaq tılın bıluge qoiylatyn talap jaiy tıptı ädıletsız.
Veb-baspager Jänıbek Süleevtıŋ «men qazaq tılın meŋgergenderdıŋ ǧylymdy, progrestı, mädeniettı europalyq tüsınıkte jyljyta alatynyna senbeimın», degen sözın saraptasaq, bügınde, europanyŋ zamanaui adamyna ainalǧysy keletınder köp. Olai bolsa, būl azamattar legın qazaq tılın qoldanuşy janaşyrlar esebınen qysqarta bereiık.{4}
Qarapaiym mysal, ızdenıs üstındegı adamdardyŋ köpşılıgı aqparat ızdeu barysynda qazaq tılıne qaraǧanda, orys tılınde tolyq aqparattar legı baryn aityp şaǧynady. Būl da jalǧan emes. Al audarmalaryn tūtynaiyn deseŋ, orys tıldı nūsqasymen salystyrǧanda, aqylǧa qonymsyz jasalǧan audarmany ūşyrastyramyz. Qazaq tılı bai dep maqtanyşpen aitqanda, myna audarmalardaǧy olqylyqtarǧa qarap, tıl bailyǧyna kümän keltıremız be älde audarma ısınıŋ dūrys jolǧa qoiylmauynan köremız be dep oilanyp qalamyz.
Qazaqstan köpūltty memleket. Endıgı kezekte, barlyq memleket tūrǧyndaryn qazaq tılde söiletudı mäjbürlı jüzege asyru qajet degen pıkırler aitylyp jatyr. Degenmen būl tezistıŋ kümän-küdıgı basym.Öitkenı öz käsıbın döŋgeletıp otyrǧan qandai da bır diasporalar üşın, qazaq tılın meŋgeru qanşalyqty tiımdı degen sūraq tuyndaidy. Sebebı olar üşın elımızde orys tılınde ömır süru qiyn emes te, kerısınşe qazaqtarǧa öz elınde orysşa ömır süru qiyndyq tuǧyzady. Būl etnosaralyq narazylyqtar da tudyryp jatady.
Tıl mäselesınıŋ köleŋkelı tūstary qaşan kün betın körmek?! Būl sūraqtyŋ jauabyn tiısınşe, tıl komitetı men tıl saiasatyn jürgızuşılerden ızdeimız. Bilık pen tıl mäselesı jaiynda bır oqiǧa oiǧa oralady. Tıl komitetı 90-şy jyldardyŋ ortasynda, til tyraly bastapqy zaŋ jobacyn tanystypu üşin kezektı otypycyn ötkızdı, sonda qatysuşylardyŋ bırı Sūltan Orazalinovtan: «Zaŋ jobasy qai tılde jazylǧan?»-dep sūrapty. Şeneunık bolsa, sasqalaqtap, naqty jauaptan jaltarǧan.{5} Demek, joba alǧaşynda orys tılde bolǧany. Osy oqiǧadan soŋ tıl saiasatyna kümänmen qarau qalyptasty. Bıraq bügınde, qalalyq tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy memlekettık tıldıŋ ahualyn köteru baǧytynda bıryŋǧai şaralar jasauda. Basqarma memlekettık mekemelerdegı tıl normalarynyŋ saqtaluyna monitoring jürgızdı. Eldegı bırşama köşe attaryn qazaqşa retke keltıru jūmystaryn jasady. Qazaq tılınde sapaly kontenttı damytuda.Osy oraida, ädettegışe ükımettı kınäläu ürdısımız jürmei tūr. Köp jaǧdailarda orys tılıne jaqyndyǧymyzdy ötken ǧasyrlardaǧy qazaq halqynyŋ Resei derjavasyna bodandyǧymen tüsındırıp jatady ol da aqylǧa qonymdy sebep tek, bügınde elımızdıŋ derbestıgın eske ala otyryp mäselenı qaita qarasaq memleket bar jaǧdaiyn jasaǧan qazaq tılınde taza söileuge keibır adamdarda özındık qūlyq joq syndy. Qazaqşa kıbırtıktei söilegen jandardy körsek «şala qazaqqoi» dep jüre beremız. Sonda şalalyqtyŋ tübı ne bolmaq!? Öz tılınde erkın söilei bılmeitın adamnyŋ qazaqşa oilap, qazaqşa ömır süre aluy ekıtalai. Sondyqtan ana tılıne şorqaq qarau bükıl bolmysyna nemqūraily qarau bolyp tabylady.
Qorytyndylai kelsek, qazaq tılınıŋ bügıngı ahualy kürdelı mäsele. Qazaq tılı qoldanysta degen söz tek qaǧaz jüzınde oryndaluǧa apara jatqanadai. Memleket tarapynan jasalǧan qoldaulardy dūrys paidalanyp, tıl märtebesın köteru Respublika azamattarynyŋ ärbırınıŋ azamattyq boryşy.
«Ūlttyŋ tılı – ūlttyŋ dılı» dep, halyq danalary aitqandai, ūltymyzdy saqtaiyq. Ana tılımızdıŋ aibynyn asqaqtatyp, qasiettı qazaq jerınde qaazq tılınıŋ märtebesın kötereiık! Töl tılımızden qaşpai kerısınşe törge süireiık sonda ǧana Qazaqstan tündıgı berık el bolmaq!
Aqerke Bijan,
«Tūran» universitetı
Jurnalistika fakultetınıŋ studentı
Ūqsas jaŋalyqtar
