Kıtap - adam janynyŋ ruhani azyǧy, bılımnıŋ qainar būlaǧy. Keleşektıŋ baqyty men qūdırettı küşı jolynda adamzat jaratqan küllı keremetterdıŋ ūlysy da - kıtap. Kıtap jazu men basyp şyǧaru - eŋ kürdelı jūmystardyŋ bırı. Kıtap ülken eŋbek arqyly jasalady. Kıtap basu ısı - qoljazbany daiyn kıtap etıp şyǧaratyn poligrafiialyq öndırıs prosester.
Ejelgı zamanda Mysyr men Şyǧys elderınde, Gresiia men Rimde kıtap qyş taqtalarǧa balşyqtan arnaiy taqtaişalar qūiyla otyryp, üşkır qalamşalarmen jazyldy. Keptırılıp jäne arnaiy peşterde küidırılıp, belgılı bır retpen tekşelenıp jinaldy. Osylaişa, qyş kıtaptar düniege keldı. Kıtap tas betıne de qaşalyp jazyldy. Qyş kıtaptardan keiın jäne sol ejelgı Mysyrda jazuǧa “papirus” qoldanyla bastady. Kıtap “papirus” dep atalatyn su ösımdıgınen daiyndalǧan materialǧa jazylyp, jūmyr taiaqşalarǧa şiyrşyqtap oralady. Söitıp, orama kıtaptar kelıp şyqty. Bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı 2 ǧasyrda Kışı Aziiadaǧy Pergam patşalyǧynyŋ şeberlerı januarlar terısınen jazu jazatyn jaŋa material äzırledı. Jaŋa material patşalyqtyŋ atymen “pergament” dep atalady. Sonan soŋ pergamentke, iaǧni, jarǧaq terıge jazylǧan kıtaptar şyqty. Olar alǧaşynda jūmyr taiaqşalarǧa oralyp, orta ǧasyrlarda däpterşelep bükteletın boldy. Däpterşeler bır-bırıne qattala tıgılıp, şüberek nemese terımen tystalǧan aǧaş mūqabalarmen qaptaldy. Sonymen, bızdıŋ zamanymyzdyŋ 1 ǧasyrynan bastap qazırgıdei tüptelgen paraqty kıtaptar şyǧa bastady. Bızdıŋ zamanymyzdyŋ 2 ǧasyrynda tūŋǧyş ret Qytai elınde qaǧaz jasaldy. Osyǧan orai orta ǧasyrlarda qoljazba kıtap önerı qauyrt örkendedı. Kıtap ışı ädemı surettermen körkemdelıp, mūqabalary altyn, kümıs jäne basqa baǧaly metaldarmen äşekeilendı. Mūndai qoljazba kıtaptardyŋ sany öte az, baǧasy asa qymbat boldy. Sondyqtan kıtapty köşıru men köbeitudıŋ basqa joldary qarastyryldy. Būl täsıl boiynşa kıtap ärıpterı arnaiy öŋdelgen aǧaş taqtaidyŋ betıne terısınen jasaldy. Sonymen qatar jazu ainalasyndaǧy aq jerler ötkır qūralmen oiyldy. Taqtai betındegı jazu bederıne boiau jaǧylyp, üstıne pergament ne qaǧaz basyldy. Ondaǧy jazudyŋ oŋ köşırmesı alyndy. Kıtap suretterı de solai köşırıldı. 704 – 751 jyldar aralyǧynda Köreiada 12 taqtaidan osylai basylyp şyqqan kıtap eŋ alǧaşqy baspa kıtaby dep esepteledı. Taqtai betıne kıtaptyŋ ondaǧan myŋ ärpın bederlep şyǧu oŋai bolmady. Sol sebeptı, kıtap basudyŋ basqa ädısı ızdestırıldı. Ädıstı 11 ǧasyrda qytai önerpazy Bi Şen, 15 ǧasyrda nemıs şeberı İogann Gutenberg oilap tapty. Ärbır ärıptı metaldan bölek - bölek qūiyp alyp, kıtap betın sol ärıpterden terıp qūrastyrdy. Betıne boiau jaǧylyp jäne qaǧaz basylyp, köşırmesı alyndy. Būl önertabys kıtap basyp şyǧaru ısın qauyrt örkendettı. Kıtap basu ürdısı keiın de toqtausyz jetıle berdı. Kıtap ärpı jai qolmen emes, avtomatty maşinalarmen terıldı. Suretterın maşinalar äzırledı. Kıtapqa enetın barşa materialdardan baspa ülgılerı jasaldy. Quatty maşinalar saǧatyna 4- 5 myŋ dana köşırme basyp şyǧardy. Kıtap betterı basylǧan qaǧazdardy toptau, bükteu, tüpteu, kesu mūqabamen qaptau siiaqty jūmystardyn da maşinalar atqaratyn boldy.
Qazırgı kıtap basyp şyǧaru ısı būrynǧy kezderden qaraǧanda jaŋa tehnologiialyq jaŋa zaman bolǧandyqtan öte tiımdı. Kıtap baspaǧa körkem mätındı baspaǧa daiyndau, dizaindy äzırleu, baspa önımdılıgı jäne ony taratu jūmystary kırıp, kıtap oqyrmandaryna jetude.
Naǧima Sahan,
“Tūran” universitetı
Paidalanylǧan ädebietter- Barenbaum İ. E. İstoriia knigi. M., 1984
- Iogann Gutenberg i nachalo knigopechataniia v Evrope : opyt novogo prochteniia materiala / N. V. Varbanes. - M. : Kniga, 1980. - 304 s.
- https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF
- https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5
