اننوتاتسيا
قازاق ءتىلىنىڭ تاريحتان بۇگىنگە جالعاسقان قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا توقالا وتىرىپ، بۇگىنگى جاعدايىن سارالاۋ. مەملەكەتتىك ءتىل دامۋىنداعى وسەكتى ماسەلەلەردى دالەلدى تالداۋ.
اننوتاتسيا
سوستويانيە سوۆرەمەننوگو كازاحسكوگو يازىكا، پرودولجايۋششەگوسيا س يستوري نا سەگودنياشني دەن. اناليز سوۆرەمەننوگو سوستويانيا، پەرەحوديا ك يستوري كازاحسكوگو يازىكا.ارگۋمەنتيروۆاننىي اناليز سپورنىح ۆوپروسوۆ رازۆيتيا گوسۋدارستۆەننوگو يازىكا.
Annotation
The state of the modern Kazakh language, continuing from history to the present day. Analysis of the current state, moving on to the history of the Kazakh language.Reasoned analysis of controversial issues in the development of the state language.
ءتىل – حالىقتىڭ باستى قارىم-قاتىناس قۇرالى. «بالىق ءتىلسىز بولسا دا، حالىق ءتىلسىز بولمايدى» دەگەن قادىر مىرزا اتامىزدىڭ ناقىلىنداعىداي، ءتىلسىز حالىق تۇگىل جەكە تۇلعا ءومىرىن ەلەستەتۋ قيىن. تولىققاندى ادام رەتىندە ءومىر ءسۇرۋدىڭ نەگىزگى كىلتى – قورشاعان ورتامەن بايلانىس بولسا، بۇل بايلانىستى قامتاماسىز ەتەتىن باستى ەلەمەنت – ءتىل.
جالپى، جەر جۇزىندە 6000-نان استام ءتىل بولسا، ونىڭ ىشىندە قولدانىستاعى مەملەكەتتىك ستاتۋسى بار تىلدەر جانە جويىلۋ الدىندا تۇرعان سونىمەن قاتار اتاۋلارىن تەك تاريحتىڭ كونە اقپاراتتارىنان كوز شالىپ قالاتىن، بۇگىندە جەر بەتىندە جوق تىلدەر دە بار. سونىمەن قاتار، «مەملەكەتتىك ءتىل» مارتەبەسىنە يە بولعانىمەن، ستاتۋسىنا سايكەس قۇرمەتكە يە بولا الماي كەلە جاتقان تىلدەر دە بار. تىل تاعدىرى ەل تاعدىرىمەن ءبىرتۇتاس بولعاندىقتان، ءتىلدىڭ ماڭگى جاساۋى حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جوعارعى دارەجەدە دارىپتەۋىمەن سيپاتتالادى.دەربەس ەلىمىزدىڭ تاريح تامىرى تەرەڭگە بويلاعان، قاسيەت وتى ەش سونبەس ۇلتتىق ءتىلى ءار قازاق پاتريوتىنىڭ جۇرەگىندە سويلەپ تۇر.
قاسيەتتى ءتىلىمىزدىڭ جوسپارلى ساياسي دامۋ، حالقىمىزدىڭ تىلدىك قۇقىعىن قورعاۋ باستاماسى، كوركەم ادەبيەت پەن ىسقاعاز ءتىلىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ سىندى زيالىلارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىنەن باستاۋ العان. زامان قىسىمىنا وراي، ۇلت بولاشاعى بۇلىڭعىر تارتقان شاقتا، ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىن شەشۋدە زيالىلارىمىز ۇسىنعان جول ايرىقشا بولدى.سول سەبەپتەن، ءتىلىمىزدىڭ بۇگىنى مەن بولشاعىن باعامداۋ ءۇشىن وسى جولدى ساباق الا جالعاستىرۋىمىز قاجەت.ءتىل ماسەلەسىنە بايلانىستى زيالىلارىمىزدى ۇلىقتاۋعا سەبەپ قانداي؟
تاريحتان بەلگىلى، ەلىمىز 250 جىلدان استام ۋاقىت رەسەي دەرجاۆاسىنىڭ بوداندىعىندا بولدى. جالپى بودان ەلدىڭ جاي-كۇيى ەجەلدەن بەلگىلى. تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ، تاعدىرى كولەڭكەلەنگەن حالىق جاسقانشاق كەلەدى. وسىنداي قيىن شاقتا، تىلدىك قۇقىقتىڭ قورعالۋىن وزەكتى ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، ءىرى دەرجاۆاعا تالاپ قويا بىلگەن ارىستارىمىزدىڭ ارەكەتى، بۇگىنگى ءتىل تاعدىرىنىڭ باستاماسى دەۋگە بولادى. بۇل تۇستا، 1905جىلعى قاراشادا رەسەيدە وتكەن «جەرگىلىكتى جانە قالالىق قايراتكەرلەردىڭ » موسكۆاداعى سەزىندە: «انا ءتىلىن ەركىن قولدانۋ قازاقتاردىڭ تاياۋ اراداعى مۇقتاجى» دەپ مالىمدەدى. سونىمەن قاتار، تىلدەر قۇقىعىن شەكتەيتىن زاڭداردىڭ جەدەل تۇردە قايتا قارالۋىن تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى. وسى باستامانىڭ جالعاسى رەتىندە، قارقارالى ۋەزىندەگى قازاقتاردىڭ 11 تارماقتان تۇراتىن قۇزىرحاتىن ۇيىمداستىرىپ، ونى ورىس تىلىندە شىعاتىن «سىن وتەچەستۆا» گازەتىنىڭ 1905 جىلعى 4 قىركۇيەكتەگى 173-سانىندا ءوز اتىنان جاريالاعان. بۇل تارماقتىڭ 2,3,7,8-تارماقتارىندا قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى.{1}
ءاليحانىڭ بۇل ماسەلەنى وزەكتى ەتىپ كوتەرمەسىنە بولماس ەدى، سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋ دارەجەسىنە قاراماستان، قىزمەت كورسەتۋدىڭ بارلىق تارماقتارى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلدى. ءتىپتى بالالار مەكتەپتە قازاق تىلىندە ءبىلىم المايتىن جايتتار ورىن الدى. قۇزىرحاتتا كەڭسەلەردەگى ءىس-قاعازداردى دا قازاق تىلىندە جۇگىزۋ تالابى قويىلعان. سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ بارلىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز، بۇل تۇرعىدا ءاليحان بوكەيحانوۆ: «ورىستاندىرۋ ساياساتى قازاقتاردىڭ انا تىلىندە حات تانۋىن تەجەۋدىڭ بارلىق امال-تاسىلدەرىن قاراستىرۋدى تالاپ ەتتى» دەپ جازدى.{2}
وتكەن عاسىرداعى ءتىل تاعدىرىنىڭ قيىندىعىن بوداندىقپەن تۇسىندىرۋگە تىرىستىق. ال بۇگىندە ەگەمەن ەل قازاقستان رەتىندەگى تاۋەلسىزدىك جاعدايىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ حال-احۋالى قانداي؟
ۇلتتىق ءتىلدى قۇرمەتتەۋ ءاربىر قازاق ورىنداۋعا ءتيىس ماڭىزدى مىندەت. ال قازاقستان ازاماتتارى قۇرمەتتەۋگە ءتيىس ۇلتتىق ءتىل- قازاق ءتىلى. ءتىلىمىز «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى» ستاتۋسىن 1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە يەلەندى سونىمەن قاتار وسى جىلى « قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تىلدەر تۋرالى» زاڭى قابىلداندى. 1995 جىل 30 تامىزداعى رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىندا ۇلتتىق تىلىمىزگە بايلانىستى «مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋعا قامقورلىق جاسايتىنى» جانە « مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەلىنگەن. ەلىمىزدىڭ بارشا ازاماتتارىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن جانە تەگىن مەڭگەرۋىنە ماتەريالدىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعدايلار جاسالعان. حالىقتى توپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى – مەملەكەتتىك ءتىل. وسى ۇراندى باستى نازارعا الا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا سايكەس، قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن تۇرعىندار ۇلەسى 2017 جىلعا قاراي-80%، ال بيىلعى 2020جىلى-90% عا جەتكىزۋ جوسپارلانعان. الايدا، 2016 جىلعى ءباسپاسوز بەتتەرىندە بەرىلگەن دياگرامماعا جۇگىنسەك، ەلىمىز 2017 جىلى جەتۋى كەرەك دەپ مەجەلەگەن شاماعا ەكى جىل ەرتە جەتىپ قويعان ەكەنبىز، ياعني، 2015 جىلى-80%-دى باعىندىردىق.{3} بۇل قارقىنمەن جالعاسسا، بيىلعى جىل تىپتەن تۇگەلدەي رەسپۋبليكا قازاقشا سايراپ تۇر دەگەن ءسوز ەمەس پە؟! ال 2025 جىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن تۇرعىندار 95%-دى قۇرايدى دەپ كۇتىلۋدە، بۇل بولجام دا مەجەسىنەن ەرتە ورىندالسا، ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋشىلەرگە ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى.
ءبىر وكىنىشتىسى، بۇل دياگرامماداعى ساندار ادامدى ءبىر مارقايتىپ تاستاعانىمەن، كوز كورىپ قۇلاق ەستيتىن قوعام سيپاتى مۇلدە بولەك. سيقىرلى تسيفرلاردىڭ جىلتىراۋى شىن بولسا، ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى ەشقانداي ماسەلە جوق دەپ اياقتى اسپانعا كوتەرىپ جاتا بەرسەك تە بولاتىنداي، دەگەنمەن، شىنايى ءومىر كەلبەتى بۇعان جول بەرمەيدى. قوعاممەن بىتە قايناسىپ ءومىر سۇرەتىن كەز كەلگەن تولىققاندى ادام قازاق ءتىلىنىڭ جوعارى سۇرانىستا ەمەستىگىنە كوپ قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتپايدى. تەك ءتىل سالاسىندا قىزمەت ەتەتىن ادامدار لەگى عانا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنىڭ جوعارىلاۋىن ايتىپ ماقتانۋدا، سول ماقتانىش تەك قاعاز بەن سيقىرلى تسيفرالار تۇرىندە قالىپ قويماسا بولعانى. بۇل ماسەلە ۇلت قۇندىلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى.
ال ۇلتتىق ءتىلدىڭ قۇندىلعىن جوعالتۋ ەل كەلەشەگى ءۇشىن ۇلكەن كەسەل. كەسەل دەمەكشى، ەلىمىزدە ۇلتتىق ءتىلدىڭ ماسەلەسى سان جىلدار بويى كەزەك كۇتتىرمەيتىن، كەسەلى كوپ ماسەلە بولىپ كەلەدى. كەزەك كۇتتىرمەيتىن دەيتىن سەبەبىمىز،بۇگىندە، قازاق ءتىلىنىڭ حال-احۋالى بىرقالىپتى جاعدايدا ەمەس. مەملەكەتتىك ستاتۋسى بولعانىمەن، كوپ جاعدايدا قولدانىلۋ اياسىنىڭ تارىلىپ بارا جاتقانى دا بايقالادى. قوعامدا انا ءتىلىم- قازاق ءتىلى دەپ ايتا العانىمەن، انا تىلىندە سويلەۋگە شورقاق نەمەسە ءتىپتى دە سويلەۋ بىلمەيتىن قازاق ازاماتتارى بار. ءتىپتى قاراپايىم حالىقتى قويىپ، اتى دارداي دەپۋتاتتارىمىزدىڭ قازاق تىلىندە جاساعان مالىمدەمەلەرىن ەستىگەندە، جاعامىزدى ۇستايمىز، بىراق انا تىلىمىزگە شورقاق جانداردى قازاقشا سويلەۋگە مىندەتتەيتىن زاڭنىڭ دا بارىن ەسكەرە كەتكەن ابزال.قازاق ءتىلىنىڭ ادامدار اراسىندا تار قولدانىسقا يە ەكەنىن راس. ەلىمىزدىڭ باسىم تۇرعىندارى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىنا كەرى ارەكەتتەر جاساۋدا، سونداعى انا تىلدەن بەزىپ، تىلگە تيەك ەتەتىندەرى ورىس ءتىلى. ءبىرشاما الپاۋىت كومپانيالار مەن مەكەمەلەرگە جۇمىسقا الۋ كەزىندە الدىمەن ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن ءبىلۋى تالاپ ەتىلەدى. مەملەكەتتىك قىزمەت اياسىندا دا قويىلاتىن باستى تالاپ وسىلار.
ءتىلدى قۇرمەتتەيتىن ەل رەتىندە الدىمەن قازاق ءتىلىن ءبىلىپ، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن بەلگىلى ءبىر ماقساتار ءۇشىن مەڭگەرۋىمىز كەرەك. . ەلىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ءۇشىن ەلباسىمىز «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن ەنگىزدى . ونداعى ماقسات ەلىمىزگە اعىلشىن، ورىس تىلدەرىن ۇيرەتىپ قازاق ءتىلىن تەرەڭگە كومۋ ەمەس. دانا حالقىمىزدىڭ «ءوز ءتىلىڭ بىرلىك ءۇشىن، وزگە ءتىل تىرلىك ءۇشىن» دەگەن ناقىلى قازاق ءتىلىنىڭ ماڭىزىن ناقتىلاي ءتۇستى. ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىعىن ءسوز ەتسەك بولعانى، «قانشاما جىل ورىس قۇرساۋىندا بولدىق دەگەن» دەگەن سىلتاۋلار ايتىلادى. ول ءداۋىر ءوتتى، بۇگىندە ەگەمەن ەلمىز، ءتىلدى ۇيرەنەم دەۋشىلەرگە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋلار كورسەتىلەدى. كوپ جاعدايدا، قازاق ءتىل دارەجەسىنىڭ تومەندىگىن ونىڭ ۇيرەتىلۋ ساپسىنان ەمەس، سۇرانىستىڭ ازدىعىنان، ءتيىستى دارەجەدە قاجەتتىلىكتىڭ بولماۋىنان ىزدەگەن دۇرىس. قازاق ءتىلىن بىلۋگە قويىلاتىن تالاپ جايى ءتىپتى ادىلەتسىز.
ۆەب-باسپاگەر جانىبەك سۇلەەۆتىڭ «مەن قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەندەردىڭ عىلىمدى، پروگرەستى، مادەنيەتتى ەۋروپالىق تۇسىنىكتە جىلجىتا الاتىنىنا سەنبەيمىن»، دەگەن ءسوزىن ساراپتاساق، بۇگىندە، ەۋروپانىڭ زاماناۋي ادامىنا اينالعىسى كەلەتىندەر كوپ. ولاي بولسا، بۇل ازاماتتار لەگىن قازاق ءتىلىن قولدانۋشى جاناشىرلار ەسەبىنەن قىسقارتا بەرەيىك.{4}
قاراپايىم مىسال، ىزدەنىس ۇستىندەگى ادامداردىڭ كوپشىلىگى اقپارات ىزدەۋ بارىسىندا قازاق تىلىنە قاراعاندا، ورىس تىلىندە تولىق اقپاراتتار لەگى بارىن ايتىپ شاعىنادى. بۇل دا جالعان ەمەس. ال اۋدارمالارىن تۇتىنايىن دەسەڭ، ورىس ءتىلدى نۇسقاسىمەن سالىستىرعاندا، اقىلعا قونىمسىز جاسالعان اۋدارمانى ۇشىراستىرامىز. قازاق ءتىلى باي دەپ ماقتانىشپەن ايتقاندا، مىنا اۋدارمالارداعى ولقىلىقتارعا قاراپ، ءتىل بايلىعىنا كۇمان كەلتىرەمىز بە الدە اۋدارما ءىسىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋىنان كورەمىز بە دەپ ويلانىپ قالامىز.
قازاقستان كوپۇلتتى مەملەكەت. ەندىگى كەزەكتە، بارلىق مەملەكەت تۇرعىندارىن قازاق تىلدە سويلەتۋدى ءماجبۇرلى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. دەگەنمەن بۇل تەزيستىڭ كۇمان-كۇدىگى باسىم.ويتكەنى ءوز كاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان قانداي دا ءبىر دياسپورالار ءۇشىن، قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ قانشالىقتى ءتيىمدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى ولار ءۇشىن ەلىمىزدە ورىس تىلىندە ءومىر ءسۇرۋ قيىن ەمەس تە، كەرىسىنشە قازاقتارعا ءوز ەلىندە ورىسشا ءومىر ءسۇرۋ قيىندىق تۋعىزادى. بۇل ەتنوسارالىق نارازىلىقتار دا تۋدىرىپ جاتادى.
ءتىل ماسەلەسىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارى قاشان كۇن بەتىن كورمەك؟! بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تيىسىنشە، ءتىل كوميتەتى مەن ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋشىلەردەن ىزدەيمىز. بيلىك پەن ءتىل ماسەلەسى جايىندا ءبىر وقيعا ويعا ورالادى. ءتىل كوميتeتى 90-شى جىلدaردىڭ oرتaسىندa, تiل تyرaلى بaستaپقى زaڭ جoبacىن تaنىستىpۋ ءۇشiن كeزeكتى oتىpىcىن وتكىزدى، سوندا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى سۇلتان ورازالينوۆتان: «زاڭ جوباسى قاي تىلدە جازىلعان؟»-دەپ سۇراپتى. شەنەۋنىك بولسا، ساسقالاقتاپ، ناقتى جاۋاپتان جالتارعان.{5} دەمەك، جوبا العاشىندا ورىس تىلدە بولعانى. وسى وقيعادان سوڭ ءتىل ساياساتىنا كۇمانمەن قاراۋ قالىپتاستى. بىراق بۇگىندە، قالالىق تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ احۋالىن كوتەرۋ باعىتىندا بىرىڭعاي شارالار جاساۋدا. باسقارما مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى ءتىل نورمالارىنىڭ ساقتالۋىنا مونيتورينگ جۇرگىزدى. ەلدەگى ءبىرشاما كوشە اتتارىن قازاقشا رەتكە كەلتىرۋ جۇمىستارىن جاسادى. قازاق تىلىندە ساپالى كونتەنتتى دامىتۋدا.وسى ورايدا، ادەتتەگىشە ۇكىمەتتى كىنالاۋ ءۇردىسىمىز جۇرمەي تۇر. كوپ جاعدايلاردا ورىس تىلىنە جاقىندىعىمىزدى وتكەن عاسىرلارداعى قازاق حالقىنىڭ رەسەي دەرجاۆاسىنا بوداندىعىمەن ءتۇسىندىرىپ جاتادى ول دا اقىلعا قونىمدى سەبەپ تەك، بۇگىندە ەلىمىزدىڭ دەربەستىگىن ەسكە الا وتىرىپ ماسەلەنى قايتا قاراساق مەملەكەت بار جاعدايىن جاساعان قازاق تىلىندە تازا سويلەۋگە كەيبىر ادامداردا وزىندىك قۇلىق جوق سىندى. قازاقشا كىبىرتىكتەي سويلەگەن جانداردى كورسەك «شالا قازاققوي» دەپ جۇرە بەرەمىز. سوندا شالالىقتىڭ ءتۇبى نە بولماق!؟ ءوز تىلىندە ەركىن سويلەي بىلمەيتىن ادامنىڭ قازاقشا ويلاپ، قازاقشا ءومىر سۇرە الۋى ەكىتالاي. سوندىقتان انا تىلىنە شورقاق قاراۋ بۇكىل بولمىسىنا نەمقۇرايلى قاراۋ بولىپ تابىلادى.
قورىتىندىلاي كەلسەك، قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى احۋالى كۇردەلى ماسەلە. قازاق ءتىلى قولدانىستا دەگەن ءسوز تەك قاعاز جۇزىندە ورىندالۋعا اپارا جاتقاناداي. مەملەكەت تاراپىنان جاسالعان قولداۋلاردى دۇرىس پايدالانىپ، ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋ رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ ءاربىرىنىڭ ازاماتتىق بورىشى.
«ۇلتتىڭ ءتىلى – ۇلتتىڭ ءدىلى» دەپ، حالىق دانالارى ايتقانداي، ۇلتىمىزدى ساقتايىق. انا ءتىلىمىزدىڭ ايبىنىن اسقاقتاتىپ، قاسيەتتى قازاق جەرىندە قاازق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرەيىك! ءتول تىلىمىزدەن قاشپاي كەرىسىنشە تورگە سۇيرەيىك سوندا عانا قازاقستان تۇندىگى بەرىك ەل بولماق!
اقەركە بيجان،
«تۇران» ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى
