Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq kitaphanasynda «Almatynyń myńjyldyq tarıhy: arheologııa jáne jazba derekteri» atty Halyqaralyq ǵylymı- tájirıbelik konferenııa ótti. Almaty qalalyq Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan jıynda arheologtar K.Baıpaqov, Ý.Shálekenov, M.Núrpeıisov, A.Nurjanov, shyǵystanýshy M.Ábýseıitova, restovrator Q.Altynbekov, ólketanýshy G.Bılıalova, túrkitanýshy N. Bazylhan jáne t.b. ǵalymdar baıandama jasady.
Halyqaralyq IýNESKO uıymy Almaty qalasynyń 1000 jyldyǵyn 2016 jyly mereıtoılyq kúnder tizimine engizý týraly sheshim qabyldaǵany belgili. Tarıhshylar arasynda Almatynyń tarıhy týraly ártúrli kózqarastar ómir súrip keledi. Biri qalanyń jasy 1000 jyl dese, endi biri odan da uzaqqa sozylǵan desip jatty. Sol sebepti, konferenııaǵa qala tarıhyn zertteýmen aınalysyp júrgen tarıhshylardyń túgelge jýyǵy shaqyryldy. Shyǵystanýshy, tarıh ǵylymynyń doktory, professor Merýert Ábýseıitovanyń aıtýynsha, Almatynyń tarıhy men mádenıeti jónindegi kóptegen maǵulmattar Reseı, Ózbekstan, Qytaı, Úndistan, Iran jáne t.b. elderdiń ǵylymı ortalyqtary men qoljazbalar qoımalarynda saqtaýly jatqany belgili. Sol jazbalar men eski baspa kitaptardyń kóshirmelerin ákelýge «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń septigi tıdi. XII ǵasyrda Almaty bastapqyda qıdandar, keıinnen naıman memleketiniń iri saýda ortalyǵy jáne astanasy boldy. «Mońǵoldyń qupııa shejiresi» boıynsha Shyńǵys hannyń Almatyny jaýlap alýǵa jasaǵan eki áreketi sátsiz bolyp, naımandarmen on jyl boıy soǵysqanda eshteńe óndire almaǵan. Úshinshi áreketinde ǵana qalany alyp, Otyrarǵa qaraı osydan keıin ǵana jyljyǵan. Shyńǵys hannyń batysqa joryǵy kezinde onymen birge bolǵan Elıýı Chýaıdyń aıtýynsha Almalyqqa basqa 8-9 qala baǵynyshty bolǵan; sol saıahatshynyń aıtýynsha Ile jazyǵynda «astyqtyń bes túriniń bári ósirilgen». Bul eginshilik mádenıetiniń damyǵandyǵyn kórsetedi.
T.ǵ.d., professor Ýaqıt Shálekenovtyń «Almatynyń negizi antıkalyq zamanda qalanǵan» taqyrybymen jasaǵan baıandamasynan úzindi keltireıik. Almaty qalasynyń jasyn belgileýde ǵylymı jetistikterge súıenýimiz qajet. Ortalyq Azııada tarıhı mánge ıe arheologııalyq, arhıtektýralyq eskertkishter óte kóp. Olar birtindep IýNESKO tizimine engizilip jatyr. Taıaýda osy álemdik uıymnyń qararyna Almaty qalasy da kirdi. Endi Almaty qalasynyń jasyn belgilep, ony saltanatty merekeleý úshin kóp jumystar atqarylyp jatyr. Osy jaǵdaıda tarıhqa ústirt qaraıtyn eýroentrıstik kózqarastan arylmaı júrgen keıbir ǵalymdar 1979 jyly Almatydaǵy «Pogranýchılıeniń» ornynan tabylǵan XIII ǵasyrda soǵylǵan eki kúmis tıyn (moneta) negizine súıenip, Almaty shaharynyń jasy myń jyl dep belgiledi. Monetalardyń soǵylǵan jyly qalanyń paıda bolǵan jyly dep boljaýdyń ózi aqylǵa sımaıdy. Oǵan deıin bul qala qansha ǵasyr ómir súrip, onyń ósip, órkendegen, saıası ekonomıkalyq jáne mádenı ortalyqqa aınalǵan, keıin óz aqshasyn shyǵarǵan bolýy tıis. Almatynyń jasy 1000 jyl dep merekeleýdiń negizi joq. Almatyny antıka zamanynda negizi salynǵan kóne qala ekenin dáleldeıtin artefaktilerge toqtalaıyq. Jer jánnáti Jetisý óńirinde ornalasqan antıkalyq qala osy kúngi Almatydan arheologtar 24 eskertkish ashty. Olardan 10-ǵa jýyq turaqty qonystyń orny, 14 shaqty oba ashyldy. Osy ashylǵan jáne zerttelgen eskertkishter ornynan ártúrli tarıhı kezeńderde turmys-tirshilikte qoldanylatyn jádigerler tabyldy. Atap aıtqanda, b.z.b. III-II myń jyldyqtaryna jatatyn tas quraldar, qola buıymdar, qoladan jasalǵan shot, balta, balǵalar, b.z.b. IH – VIII ǵǵ. Tereńqara, Boraldaı qonystarynan tabylǵan jádigerler, IV-III ǵǵ. tıesili altyn buıymdar, qola buıymdar jáne t.b. jetkilikti mólsherde tabyldy. Belgili túrkitanýshy, t.ǵ.k. Nápil Bazylhannyń «Almaty qalasy tarıhy men ataýyna qatysty keıbir shyǵys jazba derekteri» baıandamasynda Almaty ataýyna qatysty kelesi máselelerge nazar aýdartady. Manjur-ın dınastııasy dáýiriniń kóne manjur tildi arhıv qujattarynda Gýrvan Alamatý, Gýerban Alımatý (Úsh Almaty) toponımi atalady. Oıratsha hattalynǵan Gurban Alimatu> Gýrvan Alımatý (Úsh Almaty) men manjursha jazylǵan Gýrvan Alamatý (Úsh Almaty) bir ataý, bir toponım. Bul qazirgi Almatyny ataǵany. Alaıda ne sebepten Úsh Almaty degenine nazar aýdarsaq, ol Alataýdyń úsh kóli (qazirgi ataýy Úlken Almaty, Esik, Kólsaı) nemese Almaty aýmaǵynan aǵyp ótetin úsh ózenge (Úlken Almaty, Kishi Almaty, Esentaı) baılanysty atalǵanyn ańǵarýǵa bolady. Al, «Almaty» ataýynyń etımologııasyna kelsek, ol orta ǵasyrlyq túrik tiliniń Alma+tu> «Alma» (qyzyl domalaq jemis) + tu (jemis+ti) degen týyndy sózden, qazirgi qazaq tilinde «Alma+ly» degen uǵym maǵynaly tulǵasynan qalyptasqan. Sonymen qatar, Shaǵataı ulysy dáýirinde Shyǵys Túrkistan aýmaǵynda Almalyq degen kóne qala bolǵan. Bul qazirgi Almaty emes.
Konferenııa barysynda Ulttyq kitaphananyń dırektory J.T.Seıdýmanov, ǵalymdardan K.Baıpaqov jáne M. Ábýseıitova saltanatty túrde ǵylymı maqalalar jınaǵynyń tusaýyn kesti. Sondaı-aq, qolóner sheberleriniń kórmesi men Almaty qalasy týraly jádigerler kelýshiler nazaryna usynyldy.
Jasulan NAÝRYZÁLI
