Qaı halyqty alsaq ta, onyń ózine tán turmys-tirshiligi, kúnkórisi, ádet-ǵurpy, salt-dástúri bolady. Salt-dástúr sol halyqpen birge jasasyp, onyń tarıhynda óshpes iz qaldyrady. Biraq umyt bolyp bara jatqan ulttyq salt-dástúrlerimiz de joq emes. Endeshe, saltymyz sanamyzda máńgilik jańǵyryp turýy úshin dástúr sóıleıdi.
Atbaılar (salt). Munyń da eki túri bar. Jas otaýdyń shańyraǵy kóterilgen soń aǵaıyn-týystar oǵan shashý shashyp, «keregesi keń bolsyn», «bosaǵasy berik bolsyn» degen tilek aıtady. Baıǵazy beredi. Et jaqyny bosaǵaǵa jylqy baılaıdy. Munyń aty «Atbaılar».
«Atbaılardyń» ekinshi túri – káde. Quda-qudaǵılar kelgende nemese kúıeý qalyńdyǵyn alýǵa kelgende olardyń jeńgeleri aldynan shyǵyp túsirip alyp, atyn baılaıdy. Bul «atbaılar» dep atalatyn toı salty. Oǵan arnaıy káde beriledi. Ol kádeden taǵy bir áıel tábárik suraıdy.
Aýshadııar (dástúr). Úılený toıy kezinde aıtalatyn dástúrli óleń, jyr. Jáne jaı óleń emes, ózindik aıtylar áni, erekshe ulttyq tárbıelik mańyzy bar. Kórkem shyǵarmashylyqpen aıtylatyn toı kórki, saltanat sán, ónegeli óner. Muny izdep taýyp ómirge ákelgen jazýshy Ýahap Qydyrhanov eken. Aýshadııar jyrynyń úlgilerin sheteldegi qazaqtar saqtap, bizge jetkizgen. Shynyn aıtý kerek, bul Qazaqstan elinde aıtylmaıdy, halyq jadynan múlde shyǵyp ketip umyt qalǵan.
Aýshadııar úılený toıy ústinde aıtylady:
Aýshadııar bir bolar,
Jamannyń kóńili kir bolar.
Ata-anasyn syılaǵan.
Aq shalmaly bı bolar.
Aýshadııar eki der,
Erjetkenniń erki der,
Omyraýy tolǵan on túıme,
Qyz balanyń kórki der...
Aýshadııar tórt bolar,
Qyzdyń qoıny órt bolar.
Eki jaqsy qosylsa,
Óle-ólgenshe sert bolar.
Jyr jańa qosylǵan jastarǵa arnalady. Munda aqyl, úlgi, ónege, tálim-tárbıe týraly tolǵaýdy sanamalap aıtýdyń halyqtyq taza baı dástúri bar. Ultymyzdyń ulaǵatty ádet saltynyń bul túrin ómirge engizetin bolsaq, mádenı qazynamyz da, ónerimiz de óse túser edi.
Biz shanshar (salt). Keń-baıtaq Qazaqstan dalasynda salt-dástúrlerdiń qyzyqty túrleri kóp. Biraq olar bir-birinen onsha alshaq emes. Sonyń biri - «biz shanshar». Elimizdiń shyǵys, ońtústik jaqtarynda «jaýshy» orynyna osy «biz shanshar» salty qoldanylady. Aqsaqal-qarasaqaly aralas bir top er azamat boıjetken qyzy bar úıge túse qalady. Qandaı sharýamen júrgenin aıtpaıdy, el sharýasyn, amandyq bilgen bolyp, qonaqasyn iship attanyp ketedi. Ádep boıynsha el ishinde bir top adam bulaı júrmeıdi. Olar ketkennen keıin otaǵasy men anasy qonaqtar otyrǵan jerdi qarap, odan shanshýly bizdi taýyp alady. Bul «bizde ul, sizde qyz bar» quda bolaıyq degendi bildiredi.
Qyz qashar (dástúr). «Bylaısha qyz qashar dástúrin ótkizetin úıdi «bolys úı» deıtin kórinedi. (H. Arǵynbaev). Kúıeýdiń kelýin «uryn kelý» dese, qyzdyń atastyrylǵan kúıeýin kórýi «qyz qashar» deıdi. Bul «uryn toıy» ótetin kúni bolady. «Uryn toı» - jastar úshin kóńildi, dýmandy toılardyń biri. Buǵan jas jeńgeler men jastar qatynasady. Kúıeýden alynatyn «qol ustattar», «shash sıpatar», «qyz qushaqtar», «arqa jatar», «kórpe qımyldatar» taǵy sol sııaqty kádeler osy joly beriledi. Eki jastyń birin-bir kórip, tildesýi de osy toıda bolady. Ekeýi de birin-biri unatyp, qalyńdyq jigitke qyz belgisi oramalyn jáne onyń ini-qaryndastaryna da túrli syılyqtar beredi.
Kúıeý uryn barǵannan keıin qudalyq buzylatyn bolsa, ol qazaq zańynda óte aýyr is sanaldy. Onyń arty úlken daýǵa ulasyp jatady. Kúıeý sebepsiz bas tartsa, burynǵy berilgen mal qaıtarylmaıdy jáne aıyp salynady. Batany qyz jaǵy buzatyn bolsa qalyń mal tolyq qaıtarylady jáne aıyp tóleıdi.
Shańyraq kóterý (salt). Jas otaýdyń alǵash ret shańyraǵyn kóterýdiń ózi qazaq úshin bir qyzyqty, erekshe sát. Muny qazaq salt-dástúrin jetik biletin belgili etnograf jazýshy Ahmet Júnisuly bylaı dep jazǵan: «... qazaqta otaýdyń shańyraǵyn albaty adam kótermeıdi. Buǵan balasy kóp, kári kúıeý kerek. Ony qos atpen bolsa da alǵyzady. Yńǵaıly jer bolyp, otaý óte úlken bolsa, kári kúıeý shańyraqty attyń ústinde turyp kóteredi. Bul eńbegine ol ne at minedi, ne túıe jetekteıdi. Buǵan maldy otaýdy kótertken jaq beredi».( A. Júnisov «Fánıden baqıǵa deıin»).
Ádette kıiz úıdiń shańyraǵyn er adamdar kóteredi. Al, jas otaýdyń shańyraǵyn kári kúıeýge kótertýde úlken mán, yrym bar. Óıtkeni «jasy úlken kúıeý» qashan da elge syıly jáne tilektes adam. Jáne kúıeý qartaıǵan saıyn jurtyna qadyry, syıy arta túsedi. Qazaq eli osy joldan áli aıyrylǵan joq. Kári kúıeý kelse, aýyldyń úlken-kishisi, erkek-áıeli onymen bir qaǵyspaı, qajyspaı qalmaıdy. Onyń shańyraq kóterýinde de osyndaı tereń syılastyq bar.
Shańyraq túıe (dástúr). Uzatylyp kele jatqan qyzdyń jáne onyń janyndaǵy áıelderdiń (sheshesi, jeńgesi, sińlisi t.b.) minip kele jatqan kóligi «shańyraq túıe» dep atalady. Jáne ol kelin úshin ystyq, qasıetti mal bolyp sanalady. Buǵan jolshybaı kezdesken nemese bóten adam minbeıdi. Eger mine qalsa, ony kórgen jurt «pálenshe kelinniń shańyraq túıesine» minip keldi dep kelemejdegen.
Ertedegi salt boıynsha, kóshte úlken shańyraq jeke túıege artylyp, aldymen júredi eken. Oǵan adam minbeıdi, atpen jeteleıdi, «shańyraq túıe» degen sóz osydan shyqqan eken.
Qazan shegeleý (salt). Ózderi jaqsy tanıtyn, ázil-qaljyńy jarasqan adamdar bir-biriniń úıine bas qosyp baryp, «osy úıdiń qazanyn shegeleı keldik» deıdi. Úı ıesi ázilmen jaýap qaıyryp, «Jaqsy boldy ǵoı, qazan shegelegish sheber izdep otyr edik»,- dep qonaqjaılylyq tanytyp, olarǵa qonaqasy beredi. Demek, «qazan shegeleý» qonaq bola keldik degen uǵymdy bildiredi.
Qonaqasy (dástúr). Qazaqtyń tarıhı ańyz-áńgimelerinde Alash atamyz óziniń Aqarys, Bekarys, Janarys atty úsh ulyna enshi bólip bergende, ózine tıisti enshisini «Bul búkil ıisi qazaqtyń bólinbegen enshisi bolsyn, muny da senderge bólip bereıin. Bul úrim-butaqtaryńa jalǵassyn. Bir-birińe qaıyrymdy bolyńdar. Alymtan sharshap-shaldyǵyp kelgen qonaqtyń enshisi – qonaqasy bolsyn» dep áraýqty atamyz batasyn bergen eken.
Ǵ. Amanovanyń «Halyqtyq pedagogıka-danalyq mektebi» kitabynan
(Maqala taqyryby ózgertilip alyndy)
Ult.kz
