Qazaqtyń dástúrin jańǵyrtamyz dep qańǵyrtyp jibermeıik aǵaıyn. Ózim týylǵannan 20 jasqa kelgenshe jaz jaılaýda Kıizúıdiń ishinde ósip-óngen Qazaqtyń balasy bolǵan soń sońǵy kezde Kıizúıdiń átýerin ketirip, basqalarǵa, ásirese sheteldikterge Qazaqtyń Kıizúıin usqynsyz etip kórsetip júrgenderge qarnym ashyp, búgingi siz kórip júrgen Kıizúıdiń kemshilikterin jazyp, ony túzetýge sebepker bolýdy paryz dep bildim.
Kıizúı - Qazaq ultynyń tarıhynyń, salt-dástúriniń, murasynyń bir bólshegi, al onyń árbir bólsheginiń ózindik mańyzy men Qazaq arhıtektýrasynyń kórnekti ǵylmılyǵy bar, sondyqtan da kıizúıdi óskeleń urpaqqa qaz-qalpynda nasıqattaý, keler urpaqqa búldirmeı tabystaý bizge syn.
Sońǵy kezde, ásirese Naýryz kezinde Qazaqtyń dástúrin jańǵyrtamyz dep kıizúıdiń ishi-syrtyna oıymyzǵa ne kelse sony ilip, sánin asyram dep dámin ketirip júrgenimizdi birimiz ańǵarsaq, berimiz ańǵarmaı júrmiz.
Kıizúı nesimen Kıizúı?
Kıizúıdiń eń bastysy onyń qańqasy men ishki-syrtqy jabyndysy jáne osylardy ustap turatyn baý-shýy. Iaǵnı Shańyraq, Ýyq, Kerege - bular qańqasy bolsa, Túńilik, Úzik, Týyrlyq onyń syrtqy jabyndysy, al Toqylǵan shı, Basqur, Jelbaý, Úzikbaý, Týyrlyqbaý, Shalmabaý, Belbaýlar Kıizúıdiń ishki jabyndylary men bir-birin ustap turatyn negizi baılanstyrǵysh jipten toqylǵan zattar.
Kıizúıdiń qańqasy aǵashtan(qaıyń, yrǵaı t.b.) jasalýy shart, jabyndylary taza Qazaqı aq qoıdyń kúzem júnininen basylǵan kıiz bolýy, Toqylǵan shı túrli-tústi jip nemese júnnen tábıǵı shıdi toqyp jasalýy, Baý-shýlar bolsa túrli-tústi jipten toqylýy kerek. Mine osylaı jasalǵan kıizúıdi QAZAQTYŃ KIIZÚII dep aıtýǵa bolady, al qalǵanyn Kıizúı dep aıtýǵa kelmeıdi, olardy Kıizúıge uqsaıtyn úıler desek bolar.
Tómende Kıizúıdi árleımin dep búldirip júrgen birneshe jáıitterdi jazaıyn:
1). Keıbireýler "oıbaı Kıizúıdiń ishinde tamaq ishkendn kıizdiń qyly tamaqqa túsedi, Túńilik, Úzik, Týyrlyqtardyń ishin aq torǵynmen qaptap tastaıyq" - dep ishin qaptap tastaıdy, áı aınalaıyn jaqsy qylshyq eme qoıdyń júnnen jaqsy basylǵan kıizden eshqashan, tyrnasańda, tarasańda qyl shyqpaıdy, kerisinshe kıiz aýany ótkizip, ystyqty tosyp úıdiń temperatýrasyn salqyn saqtaıdy.
2). Endi bireýler ishin ádemileımin dep qalyń oıýlanǵan Qytaıdyń sıntetıkalyq materıaldarymen keregeni aınaldyryp jaýyp tastaıdy, sonda ol úıdiń Keregesi joqpa barma bilmeısiń, Keregesi kórinbegen úıdiń ne sáni bar? Keıde Týyrlyqtyń etegin túrip, Kereginiń arasynan úıdiń aýasyn almastyrady, salqyndatady, mynadan qalaı aýa aýysady, tumshalap tastasańdar?
3). Endi bireýler toqylǵan Baýdyń ornyna ádemileımiz dep soǵan uqsaǵan Qytaıdyń oıýly máterıaldarymen Kıizúıdiń ishinen alaı bir, bylaı bir tartyp aıqastyryp salaqtatyp qoıatyn bolypty, Baý degen Ýyqtyń syrtynda Úzik pen Týyrlyqtyń ishinen kórinip turatyn, Úzik pen Týyrlyqty ustap turatyn, bir-birimen aıqasyp túsetin ádemi, taza jipten toqylǵan bolady, ol eshqashan ýyqtyń ishinde bolmaıdy, jáne salaqtamaıdy.
4). Endi bireýi syrttan jańbyr ótpesin dep qatty prezentpen Kıizúıdiń aınalasyn aınaldyryp qaptap tastaıtyn bolypty, Atamzamannan beri kıýKıizúıden ótpegen jańbyr endi ótip ketetin bolǵan ba? Kerisinshe prezent úıdi ysytyp, aýa ótkizbeı tastaıdy.
5). Endi bireýler, ásirese saıahat, týrızmmen aınalysatyn, demalys oryndarynda Qytaıdyń Temirden jasaǵan qańqasyn tigip oǵan taza kıiz emes Qytaıdyń sıntetıkalyq kıizin jaýyp, kelgen qonaqtarǵarǵa, Sheteldikterge "bul Qazaqtyń Kıizúıi"-dep tanystyryp, kókip júr, ony kórgen Sheteldik solaı uǵady, solaı Qazaqtyń kıizúıi týraly estelik, shyǵarma jazady, bul bir ultqa jasaǵan satqyndyq der edim.
Sondyqtan qurmetti Qazaǵym! Ata-babamyzdyń bizge qaz-qalpynda amanat etken asyl murasyn, bizde búldirmeı, urpaqtan urpaqqa qalpyn buzbaı saqtap, amanattaıyq aǵaıyn!
Qydyráli ORAZALY
