"Jas ūrpaq Qūrmanǧazy küilerınen taǧylym alady" - qoǧam qairatkerı Tölegen Quanyşev

Elımızde asa qadırlı tūlǧalarǧa eskertkışter ornatyldy. Alaida, odan keiın olardy müldem ūmyt qaldyramyz. Jazdyŋ jaima şuaq künderı eŋselı eskertkışterdıŋ janynda taǧylymdy ıs-şaralar ötkızuge bolar edı ǧoi. Joq, eskertkışter eleusız qalǧan. Mysaly, Reseide Puşkin eskertkışınıŋ janyna baryp, poeziia keşın ötkızu, jas aqyndar öz öleŋderın oqityn dästür bar. Astanada säulettı eskertkışter qatary jyl saiyn artyp keledı. Osy oraida, Bögenbai batyr, Kenesary, Bauyrjan Momyşūly men Raqymjan Qoşqarbaevtyŋ, Mänşük pen Äliianyŋ eskertkışterı janynda patriottyq taqyrypta ıs-şaralar tūraqty ötıp tūrsa, qandai ǧanibet! Äl-Farabi, Kerei men Jänıbek handar, Qanyş Sätbaev, Jūmabek Täşenov eskertkışterı ǧylym men bılım, eldık taqyrypty qamtityn basqosulardyŋ alaŋy bolsa, artyq etpes edı. 2012 jyly 5 şılde künı Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlynyŋ eskertkışınıŋ saltanatty aşylu räsımı öttı. Qūrmettı meimandar men qala tūrǧyndary köp jinaldy. Ökınışke orai, sodan berı eŋselı eskertkış aldynda bırde-bır ıs-şara ūiymdastyrylmaǧan eken!Biyl alǧaş ret bolyp otyrǧanyn atap ötkım keledı. Tek qana Abai eskertkışınıŋ aldynda jyl saiyn aqynnyŋ tuǧan künınde, iaǧni, 9 tamyzda mädeni-ruhani basqosular ötıp jür. Bız dauylpaz küişı Dina Nūrpeiısova eskertkışınıŋ alaŋynda «Küi järmeŋkesın» ötkızudı qolǧa aldyq. «Küi anasy» respublikalyq qory 2020 jyldyŋ şılde aiynda qūrylyp, osy uaqytqa deiın öner salasynda köptegen şaralardy jüzege asyrdy. Sonyŋ ışınde dombyrany, küilerdı, sonymen qatar küişıler men kompozitorlardy därıptep keledı. Qordyŋ janynan «Aqsaqaldar alqasy» qūryldy. Onyŋ qūramynda elımızge belgılı zaŋger İrak Elekeev bastaǧan tanymal qoǧam qairatkerlerı, önerge eŋbekterı sıŋgen küidıŋ has şeberlerı bar. Sol azamattardyŋ aitqan aqyl-keŋesterı men ūsynystary bızderdı nätijelı jūmystardy atqaruǧa jıgerlendırdı. Küi merekesın ötkızuge qoldau körsetken qalalyq qoǧamdyq keŋeske, Esıl audanynyŋ äkımşılıgıne, Qazaq Ūlttyq öner universitetıne rizaşylyǧymyzdy bıldıremız. Osy künge deiın «Küi anasy» qory arnaiy şeberlerge 200-den astam dombyrany jasatyp, elımızdıŋ türlı nysandaǧy öner mektepterıne tegın taratty. Sondai-aq biyl Jambyl Jabaev eskertkışı aldynda keremet ıs-şara öttı. 2022 jyly elordada köptegen mädeni ıs-şaralar öttı. Sonyŋ ışınde Qūrmanǧazy eskertkışınıŋ janynda ötken küi järmeŋkesınıŋ orny bölek! Būl şaranyŋ maqsaty – qazaqtyŋ töl önerı – küidı nasihattau jäne ūly küişınıŋ ūşan-teŋız mūrasyn qaita jaŋǧyrtu, ūrpaqtan ūrpaqqa taratu.Tamaşalaǧan adamdar ülken äser alǧanyn jäne saliqaly basqosu bolǧanyn atap öttı. Osy oraida, Qūrmanǧazynyŋ qazaqtyŋ küi önerındegı orny airyqşa bolsa, bızdıŋ äuletımız üşın de rölı zor ekenın aita ketkenım jön. Jastaiymyzdan anamyz Aqjan Nūrpeiısovanyŋ äldiın tyŋdap östık jäne aitqan qyzyqty äŋgımelerın, jas bolsaqta,sanamyzǧa tüiıp aluǧa tyrysyp baqtyq.

Este qalǧan äŋgımelerınıŋ bırınde anamyz tereŋ tolǧana kelıp:«Bızdıŋ äuletımız, iaǧni, Nūrpeiısovter men Quanyşevter otbasy Qūrmanǧazy atalarymyzǧa ömır boiy qaryzdar bolyp ötemız. Olai deitın sebebım,HVIII ǧasyrdyŋ soŋǧy jyldarynda Qūrmanǧazynyŋ nazaryna sol kezdegı9-10 jasar Dina Nūrpeiısova ılınbese, boijetken şaǧyna deiın Dinaǧa dombyra tartu täsılderı men ädısterdı eşkım üiretpese, sondai-aq än men küi salasyn tereŋzertteuşı, küişı-kompozitor, dirijer Ahmet Jūbanovqa Beketai qūmynan şyǧyp, keiın Astrahan oblysynda, şalǧai auylda küişı atanyp jürgen Dina turaly habar timese, al ol kısı özınıŋ şäkırtı Smaǧūl Köşekbaevty sol öŋırge jıberıp, Dinany qalai da bolsa, sol kezdegı qazaq elınıŋ astanasy – Almatyǧa alyp keludı qataŋ tapsyrmasa, Dina äjemız 75 jasqa kelgenıne qaramastan, Mūrat balasy men nemerelerın ertıp Almatyǧa barmasa, Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ ardagerı, äkelerıŋ Şaŋǧytbai Quanyşev Aqtöbe öŋırınıŋ Bögetsai eldı-mekenınen bılım alamyn dep Almatydaǧy zaŋ institutyna oquǧa tüsıp, ekeumız sol jerde tanysyp otbasyn qūrmasaq, senderdıŋ bül düniede ömır sürulerıŋ ekı talai edı»,- dep äŋgımesın aiaqtaǧan bolatyn.

Taǧy bırde közıŋnen erıksız jas şyǧyp ketetındei sätterdı aityp otyratyn. Eldıŋ basyna jappai aştyq töngen jyldary, şamamen 1934-1935 jyldary boluy kerek, sebebı anam Aqjan 1929 jyly tuǧan. Jas jaǧyn jobalaityn bolsaq, 6-7 jastaǧy kezı siiaqty. Sonda anam: «Men mektepke baratyn şaqtamyn. Ol jyldary bızder Astrahan jerınde tūratynbyz. Aş, jalaŋaş jürıp jatqan jäiımız bar. Eldı aştyq jailaǧan, halyqtyŋ toz-tozy şyǧyp, jan-jaqqa bosyp jatty. Bızderde ülken qinalys jaǧdaiynda boldyq. Aramyzdan jaqyn tuysqandarymyz, ını-sıŋlılerımızde aştyqtan köz jūmǧan jaǧdailardyŋ kuäsı bolyp, erte eseidık. Osyndai şaqta säl de bolsa tamaq retınde qūmarşyq atty şöptıŋ dänın diırmenge tartyp, qara suǧa qainatyp, bylamyq qylyp, sonymen körektengen edık»,- dedı bır kürsınıp alyp. Al halyqtyŋ osyndai qinalǧan şaǧynda Dina äjemız dombyrasyn alyp, jaiǧasyp otyryp, özınıŋ ūstazy Kürmanǧazynyŋ küilerın tartyp, el-jūrtty jıgerlendırıp otyrady eken... Endı atalǧan ıs-şaraǧa keleiık. Jūrtşylyq aldynda söz söilegen Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen öner qairatkerı, küilerdıŋ tarihyn zertteuşı, professor Aitjan Toqtaǧan: «Qazaqtyŋ arqaly aqyny Hamit Erǧaliev «Qūrmanǧazy» poemasyn jazdy. Qūrmanǧazyny zertteuşı ǧalym, akademik Ahmet Jūbanov sol kezde Hamit aǧamen bırge köp dünie jasady. 1967-72 jyldary men konservatoriiada oqityn edım ärı Qūrmanǧazy orkestrınde ısteimın. Älı esımde, Hamit aǧa özı qatysyp otyryp, poemasyn oqidy, Şamǧon Qajyǧaliev orkestrge dirijerlık jasaidy. Orkestr jylyna bır konsert beredı. Sonda Qūrmanǧazynyŋ küilerı tügelge juyq oryndalady. Ol konsertke körermender bilet taba almaityn-dy. Halyq türegelıp tūryp tyŋdaityn edı. Hamaǧaŋ juan dausymen kürkırep oqyp otyrǧanda, är küidıŋ şyǧu tarihy aitylyp, orkestr oryndaǧanda, tyŋdarman qauym keremet äser alatyn. Bız sondai ǧajaiyp önerdı köre qaldyq»,- dei kelıp, küişı turaly bırneşe qūndy mälımettı jariia ettı.

A.Toqtaǧan sözın odan ärı jalǧap: «Qūrmanǧazy turaly bır derektı aitaiyn. 1973 jyly sol kezdegı astanamyz Almatyda Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ ülken forumy öttı. Sonda Qūrmanǧazynyŋ «Saryarqa» küiı IýNESKO-nyŋ älemdık muzyka qoryna öttı. Sol künı düniejüzınıŋ 46 radio stansiiasynda «Saryarqa» küiı oryndaldy. Qūrmanǧazynyŋ ömırı qiyn jaǧdaida ötken. Quǧyn-sürgınge tüskenın jäne İsatai men Mahambetke ergenın bılemız. Sonyŋ özınde önerdı biık ūstap, özınıŋ soŋyna öşpes mūra qaldyrǧan tūlǧa. Qūrmanǧazynyŋ eŋ basty jetıstıgı – küi önerındegı epikalyq dästürdı eŋ biık şyŋyna jetkızgenı. Ol ekı baǧytta ızdenıs jasaǧan adam. Küi önerındegı mümkındıkterdı jetıldırıp, kemeldendırıp, sarqa paidalanyp, joǧary oryndauşylyq deŋgeige jetkızgen. Ekınşı qyry – küide jaŋa tiianaq, jaŋa bailam ornatqan adam»,- dedı.

Kelesı kezekte Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, professor, küişı ūstaz Orynbai DÜISEN söz alyp: «Qazaqtyŋ aspaptyq muzykasynyŋ altyn ǧasyry (Renessansy) dep tanylǧan HIH ǧasyrda ömır sürgen teŋdesı joq jarqyn uäkılı, qazaqtyŋ halyq kompozitory Qūrmanǧazy ekenı dausyz. Akademik Ahmet Jūbanov: «Qūrmanǧazy keibır küilerdı adamnyŋ tılımen söiletkısı keledı»,-dep baǧa bergen. Ahaŋnyŋ pıkırın jalǧastyra kele aitarymyz, Qūrekeŋ – öz küilerın sol zamannyŋ, qalyŋ būqaranyŋ tılımen söilete bılgen halyq önerpazy. «Küi atasy – Qūrmanǧazy» atanuy da sondyqtan. Būl sözımdı onyŋ «Adai», «Saryarqa»,«Kışkentai», «Arba soqqan», «Qairan şeşem», «Alatau», t.b. küilerı aiǧaqtai tüsedı. Osy küilerden när alyp ösken jetkınşek ūrpaqtyŋ jany taza, ruhy biık, elımızdıŋ tolyqqandy azamaty bolary sözsız.Būl mädeni şaranyŋ joǧary deŋgeide ötuı, oǧan jastardyŋ köp qatysuy küi önerınıŋ sabaqtastyǧy dep bılemın.Bügınde Qūrmanǧazynyŋ küiın şeber oryndauǧa daǧdylanyp jürgen jastar bar. Sol şäkırtter ūly küişınıŋ mūrasyn ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧastyratynyna senemın»,- dep oi tolǧady. Osy künı dästür boiynşa jas örenge dombyrany ūsynyp, bata beru räsımı boldy. QR Mädeniet qairatkerı, dirijer, kompozitor Nūrlan Bekenov Aslan Asqarūly esımdı jas darynǧa dombyra syilap tūryp, «Qazaqtyŋ qara dombyrasy – halyqtyŋ ünı, tarihy. Osy jas örenge denı sau bolyp, önerdıŋ eŋ biıgıne köterıluıne Alla näsıp etsın dep batamdy berdım»,- dedı. Odan keiın N.Bekenov: «Tūmanbai Moldaǧaliev ūly küişıge arnaǧan öleŋın:

«Tūǧyr ızdep, ūiqy körmei, tün qattym. Taudy tyŋdap, özım de oǧan tıl qattym! Qūrmanǧazynyŋ qūdıretıne bas imei, Qazaqpyn dep aita körme, qymbattym!»,- dep tüiındegen eken.

Qūrmanǧazynyŋ ömırı qiyndyqqa toly. Oǧan jala jabylyp, bırneşe märte tūtqyndalyp, Orynbor türmesıne qamalǧan. Sıbırge aidalǧan. Ǧūmyrynyŋ soŋyna qarai naǧaşylaryna barǧan eken. Sol jerde Maqaş pravitel atanǧan Mūhambetjan Bekmūhambetovke: «Qaşanǧy osylai jürmekpın? Quǧyndaudan qūtqar. Maǧan tynyştyq beretın ömır syila»,- deptı. Sonda Maqaş pravitel özınıŋ basyn bäigege tıgıp, patşa ökımetınen Qūrmanǧazyǧa bas bostandyǧyn kuälandyratyn tölqūjat alyp bergen eken. Söitıp, ūly küişınıŋ ǧūmyrynyŋ soŋy tynyştyqpen ötken. Qazaq muzykasynda Qūrmanǧazynyŋ küişılık önerı joǧary deŋgeide tūr. Küilerı älemdı tamsandyrǧan. Qazır kışkentai baladan eŋkeigen kärıge deiın Qūrmanǧazynyŋ küilerın tyŋdap, ruhtanady»,- dedı. Sosyn qolyna dombyra alyp, Qūrmanǧazynyŋ Balqaimaq» küiın oryndap, körermenderdıŋ qoşemetıne ie boldy. Tūrar Älıpbaev pen Anar Mūzdahanova syndy tanymal küişı-dombyraşylar Qūrmanǧazynyŋ bırneşe küiın oryndap berdı. Sondai-aq daryndy jastar öz önerlerın ortaǧa saldy.Aqyn, sazger Äbdıǧani Bäzılhanūly öz arnauyn jūrtşylyq nazaryna ūsyndy.Aqyn Aibatyr Seitaq Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlyna arnaǧan «Ūly dalanyŋ düldülı» atty öleŋın oqyp berdı. Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ 4-kurs studentı Tıleules Nūrlybek Halyq aqyny Hamit Erǧalievtıŋ Qūrmanǧazyǧa arnalǧan poemasynan üzındı oqydy. Sol künı azamattardyŋ jäne aqsaqaldar alqasynyŋ qoldauymen «Küi atasy» atanǧan dauylpaz küişı-kompozitor Qūrmanǧazy babamyzdyŋ eskertkışı janynda 4-şı märte «Küi järmeŋkesı» ötkızıldı.Däulet Oŋǧar esımdı jas jıgıt bas jüldenı jeŋıp alyp, ükılı dombyraǧa ie boldy. Özge jüldegerlerge baǧaly kıtaptar tabys etıldı. Qoryta aitqanda, būl küişı, dombyraşylardyŋ märtebesı ösken kün boldy. Tölegen Quanyşev, qoǧam qairatkerı, «Küi anasy» respublikalyq qorynyŋ jetekşısı. ASTANA

"Adyrna" ūlttyq portaly